CHARAKTERYSTYKA STRUKTURY I KOMPETENCJE
ORGANÓW WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI
STRUKTURA ORGANÓW WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI
Pojęcie wymiar sprawiedliwości oznacza realizowaną za pośrednictwem wyspecjalizowanych organów działalności państwa, polegającą na rozstrzyganiu sporów i konfliktów prawnych oraz wydawaniu orzeczeń w sprawach spornych i niespornych (np. stwierdzenie obywatelstwa polskiego). Spory i konflikty prawne powstają w wyniku istniejących stosunków prawnych. Te same osoby, które występują jako podmioty stosunków prawnych, mogą być podmiotami sporów i konfliktów prawnych. Również przedmiot sporów może być tak różny, jak różny może być przedmiot stosunków prawnych. Tryb postępowania organów wymiaru sprawiedliwości (procedury) jest określony przepisami prawa. Organami wyspecjalizowanymi w rozstrzyganiu konfliktów prawnych są przede wszystkim sądy. W Rzeczpospolitej Polskiej istnieją dwa organy uważane za quasi sądowe: Trybunał stanu i Trybunał Konstytucyjny.
TRYBUNAŁ STANU
Orzeka o odpowiedzialności osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe za naruszenie konstytucji i ustawy. Do odpowiedzialności przed Trybunałem stanu mogą być postawieni: Prezydent RP, Prezes i członkowie Rady Ministrów, Prezes NBP, Prezes NIK, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, osoby, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem oraz Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych.
TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY
Orzeka w sprawach:
Zgodność ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją;
Zgodność ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie;
Zgodność przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami;
Zgodność z konstytucją celów lub działalności partii politycznych;
Skargi konstytucyjnej.
STRUKTURA ORGANÓW WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI
Przedstawia wszystkie organy wymiaru sprawiedliwości i relacje, jakie między nimi zachodzą. Wymiar sprawiedliwości w Polsce ma charakter co najmniej dwuinstancyjny, co umożliwia każdej ze stron uczestniczących w postępowaniu przed sądem odwołanie się od wydanego orzeczenia do sądu drugiej instancji. Cechą charakterystyczną sądów będących organami wymiaru sprawiedliwości jest ich niezawisłość, która oznacza uniezależnienie w wydawaniu orzeczeń. W strukturze organów wymiaru sprawiedliwości w Polsce można wyróżnić:
Sąd Najwyższy;
Sądy Powszechne;
Sądy Administracyjne;
Sądy Wojskowe.
SĄD NAJWYŻSZY
Sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania. Sąd Najwyższy wykonuje także inne czynności określone w konstytucji i ustawach, np. rozpatruje protesty wyborcze, stwierdza ważność wyborów do Sejmu i Senatu oraz wyborów Prezydenta. Sąd Najwyższy dzieli się na cztery izby: cywilną, karną, administracyjną, pracy i ubezpieczeń społecznych, wojskową.
W ramach sądów powszechnych wyróżnia się sądy rejonowe, sądy wojewódzkie i sądy apelacyjne. Sądy powszechne rozstrzygają sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawami innym sądom.
Sprawy w sądach powszechnych są rozpatrywane przez składy orzekające, składające się z sędziów zawodowych i ławników. Najczęściej skład orzekający tworzą: jeden sędzia zawodowy i dwóch ławników. W prostych sprawach skład orzekający sądu stanowi tylko sędzia zawodowy. W sądach drugiej instancji w składach orzekających nie uczestniczą ławnicy. Sędziowie są powoływani przez Prezydenta RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Sędziami mogą zostać osoby spełniające określone wymagania dotyczące m.in. wykształcenia, obywatelstwa polskiego, praktyki zawodowej. Ławnicy są wybierani przez rady gminne lub sejmiki wojewódzkie. Sądy powszechne dzielą się na wydziały. W zależności od potrzeb tworzy się wydziały: karny i cywilny, a także inne wydziały, z uwzględnieniem rodzaju i liczby spraw wpływających do sądu. Wydziały tworzy i znosi Minister Sprawiedliwości.
SĄDY REJONOWE
Są sądami pierwszej instancji, rozpatrują wszystkie sprawy, które na mocy przepisów prawa nie zostały przekazane innym organom wymiaru sprawiedliwości - szczególnie sądom wojewódzkim. Są one tworzone dla jednej lub kilku gmin. Minister Sprawiedliwości wydając rozporządzenie tworzy w sądach rejonowych:
Odrębne jednostki organizacyjne (sądy pracy) - do spraw z zakresu prawa pracy;
Odrębne jednostki organizacyjne (sądy gospodarcze) do spraw gospodarczych (sądy gospodarcze są tworzone w sądach rejonowych mających siedzibę w miastach będących siedzibą wojewodów);
Wydziały rodzinne (sądy rodzinne) - do spraw z zakresu: prawa rodzinnego i opiekuńczego, postępowania w sprawach nieletnich, postępowania w stosunku do osób uzależnionych od alkoholu.
SĄDY WOJEWÓDZKIE
Są tworzone dla jednego lub kilku województw. Są one sądami drugiej instancji w sprawach rozpatrywanych przez sądy rejonowe i sądami pierwszej instancji w sprawach, które z uwagi na swoje znaczenie nie są rozstrzygane przez sądy rejonowe. Minister Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia tworzy w sądach wojewódzkich:
Odrębne jednostki organizacyjne (sądy pracy i ubezpieczeń społecznych) - do spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych;
Odrębne jednostki organizacyjne (sądy gospodarcze) - do spraw gospodarczych;
Odrębną jednostkę organizacyjną - sąd antymonopolowy - który jest utworzony w Sądzie Wojewódzkim w Warszawie.
SĄDY APELACYJNE
Są tworzone dla kilku województw. Są one wyłącznie sądami drugiej instancji dla spraw rozstrzyganych w pierwszej instancji przez sądy wojewódzkie. Minister Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia tworzy w sądach apelacyjnych odrębne jednostki organizacyjne: sądy pracy i ubezpieczeń społecznych (do spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych).
SĄDEM ADMINISTRACYJNYM
Jest Naczelny Sąd Administracyjny (NSA). Sąd ten jest sądem orzekającym w sprawach dotyczących skarg na decyzje administracyjne. Do zadań NSA należy również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego oraz aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej.
SĄDY WOJSKOWE
Sprawują wymiar sprawiedliwości w siłach zbrojnych.
Istnieje jeszcze jeden organ wymiaru sprawiedliwości - kolegia do spraw wykroczeń. Kolegia te orzekają w sprawach o niewielkiej szkodliwości społecznej popełnianych czynów (wykroczenia). Skład orzekający kolegium stanowią 3 osoby (członkowie), którzy są wybierani przez radę gminy, na terenie której działa kolegium. Do 17 października 2001 roku kolegia do sprawa wykroczeń ulegną likwidacji, a ich zadania przejmą sądy.
ORGANY OCHRONY I OBSŁUGI PRAWNEJ
W procesie stosowania prawa sądy są organami orzekającymi. Jednak ich działalność byłaby niemożliwa bez udziału innych organów, współdziałających w wymiarze sprawiedliwości, takich jak prokuratura, adwokatura, notariat, radcowie prawni.
PROKURATURA
Jest organem państwowym powołanym do strzeżenia praworządności oraz czuwania nad ściganie sprawców przestępstw. Najważniejsze zadania prokuratury polegają na:
Prowadzeniu i nadzorowaniu (np. prowadzonego przez policję) postępowania przygotowawczego w sprawach karnych, którego celem jest odpowiedź na pytanie, czy rzeczywiście zostało popełnione przestępstwo, a w sytuacji gdy odpowiedź na pierwsze pytanie jest twierdząca, prokuratura prowadzi szczegółowe wyjaśnienie okoliczności przestępstwa;
Występowaniu przed sądem w funkcji oskarżyciela publicznego tj. organu wnoszącego i popierającego oskarżenie;
Zgłaszaniu do sądu wniosku o przeprowadzenie procesu (wytaczanie powództwa) w sprawach z zakresu prawa cywilnego, prawa pracy i prawa karnego w sytuacjach, gdy wymaga tego ochrona praworządności, interes społeczny czy inne ważne względy;
Koordynowaniu działalności w zakresie ścigania przestępstw, prowadzonej przez inne organy państwowe.
Na czele prokuratury w Polsce stoi Prokurator Generalny (funkcję tę pełni Minister Sprawiedliwości), któremu podlegają prokuratorzy powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Prokuratura Krajowa, prokuratury apelacyjne, prokuratury wojewódzkie i rejonowe) oraz prokuratorzy wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury.
ADWOKATURĘ
Stanowi ogół adwokatów i aplikantów adwokackich z całego kraju. Adwokatura powołana jest do udzielania pomocy prawnej, współdziałania w ochronie praw i wolności obywatelskich oraz w kształtowaniu i stosowaniu prawa. Pomoc prawna polega m. In. Na udzielaniu porad prawnych, sporządzaniu opinii prawnych, opracowywaniu projektów aktów prawnych oraz występowaniu przed sądami i urzędami. Pomoc prawna świadczona jest osobom fizycznym, podmiotom gospodarczym, organom państwowym lub samorządowym, organizacjom społecznym lub politycznym oraz innym podmiotom nie posiadającym osobowości prawnej.
NOTARIAT
Ma na celu zapewnienie bezpieczeństwa obrotu prawnego i jego zgodności z obowiązującym prawem. Notariusze sporządzają m. In. Akty notarialne i uwierzytelnione odpisy dokumentów. Akt notarialny jest szczególną formą oświadczenia woli, która charakteryzuje się tym, że jest ono składane w obecności notariusza. Niezachowanie formy aktu notarialnego przy dokonywaniu niektórych określonych w przepisach prawa czynności prawnych (np. sprzedaży nieruchomości), powoduje ich nieważność. Oprócz sporządzania aktów notarialnych i odpisów dokumentów notariusze mogą wykonywać również inne czynności m. In. Przechowywać dokumenty (np. testamenty), przyjmować oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku. Czynności wykonywane przez notariuszy podlegają opłacie.
Wykonywanie zawodu radcy prawnego polega na świadczeniu pomocy prawnej podmiotom gospodarczym, jednostkom organizacyjnym oraz osobom fizycznym (z wyłączeniem spraw rodzinnych, opiekuńczych i karnych). Pomoc prawna świadczona przez radcę prawnego ma na celu ochronę prawną interesów podmiotów, na których rzecz jest wykonywana. Pomoc prawna wykonywana przez radców prawnych polega m. In. Na : udzieleniu porad i konsultacji prawnych, sporządzaniu opinii prawnych, opracowywaniu projektów aktów prawnych oraz występowaniu przed sądami i urzędami.