Zmienne i wskaźniki w badaniach
Badania naukowe służą realizacji pewnych celów oraz dotyczą określonych przedmiotów; w przypadku badań pedagogicznych będą to na przykład:
dzieci wychowujące się w domach dziecka
instytucje edukacyjne
nauczyciele
placówki opiekuńcze
studenci
uczniowie szkół
wszelkie zjawiska wiążące się z procesem wychowania
wychowawcy
Na proces wychowania składają się:
różne sytuacje dydaktyczno - wychowawcze
organizacja
program
sfera materialna i finansowa
aspekt prawny
wszelkie procesy i zjawiska dotyczące uczniów i wychowanków oraz ich:
→ kształcenia
→ pracy
→ postępowania
→ zachowania
→ osiągnięć
→ trudności
→ aktywności
→ aspiracji
→ postaw itp.
Zmienne w badaniach pedagogicznych stanowić mogą również takie cechy uczniów, jak:
płeć
wiek
pochodzenie społeczne
miejsce zamieszkania
Osoby, rzeczy, zdarzenia, zjawiska i procesy, stanowią przedmiot zainteresowania dla osoby badającej nie w aspekcie ich całości, lecz z punktu widzenia ich atrybutów, a więc właściwości lub cech, które oddzielają różne przedmioty i różnicują takie same. W badaniach, jeśli badana właściwość przybiera przynajmniej dwie wartości - stanowi ona zmienną. Zmienna przybierająca dwie wartości określana jest mianem zmiennej dychotomicznej, czyli dwuwartościowej, natomiast zmienne przyjmujące wiele różnych wartości to zmienne politomiczne, czyli wielowartościowe. Przykładem zmiennej politomicznej może być podział ludności według wykształcenia (podstawowe, zasadnicze, średnie, wyższe) lub pochodzenia społecznego (inteligenckie, robotnicze, chłopskie itd.), natomiast przykładem zmiennej dychotomicznej może być płeć (kobieta lub mężczyzna).
Zmienne w badaniach naukowych stanowią próbę uszczegółowienia problemów badawczych, które należy rozwiązać oraz wymagających potwierdzenia lub odrzucenia hipotez. Wyróżnia się następując rodzaje zmiennych:
ilościowe i jakościowe
ciągłe i skokowe
zależne i niezależne
główne i poboczne
kontrolowane i niekontrolowane
pośredniczące
Zmienne ilościowe mają miejsce w badaniach, w których przedmiot stanowią mierzalne właściwości przedmiotów. Najczęściej występują one w naukach ścisłych takich jak fizyka, matematyka czy statystyka.
Zmienne jakościowe natomiast nie poddają się pomiarowi; można jedynie stwierdzić ich występowanie lub ich brak. Przykładem zmiennych jakościowych może być:
płeć osób badanych
pochodzenie społeczne
zainteresowania literackie
poglądy polityczne
sympatie
przekonania religijne itp.
Zmienne wymagające wyjaśnienia, stanowiące przedmiot badania naukowego to zmienne zależne, które stanowią bezpośrednie i pośrednie skutki oddziaływania zmiennych niezależnych. Zatem są to pewne zjawiska wyjaśniane przez badacza oraz przez niego poszukiwane.
Zmienna niezależna to taka zmienna, za pomocą której wyjaśnia się zmiany w obrębie zmiennej zależnej. Zmienna niezależna wyjaśnia dane zjawisko oraz powoduje zmiany w wartości zmiennej zależnej, stanowi ona zakładaną przyczynę tych zmian (jak sama nazwa wskazuje, zmienna zależna "zależy" od zmiennej niezależnej).
Zmienne zależne mogą się znajdować w sferze oddziaływania zmiennych niezależnych, na które nie można mieć wpływu. Zmienne te mogą zarówno sprzyjać jak i utrudniać w występowaniu badanego zjawiska i noszą one miano zmiennych pośredniczących. Zwracają one uwagę, iż istnieją również inne istotne przyczyny badanego zjawiska, które nie zostały nieuwzględnione w badaniach. Przykładami zmiennych pośredniczących mogą być:
stan zdrowia badanej osoby
nastawienie ucznia do szkoły
sympatia do nauczyciela
zainteresowanie (lub brak) danym przedmiotem
cechy osobowości badanych itp.
Taki podział na zmienne zależne oraz zmienne niezależne istnieje jedynie w obrębie badań naukowych - badacz sam decyduje, w jaki sposób ma interpretować dane zjawiska oraz które w badaniu będą stanowić zmienne zależne a które z nich zmienne niezależne. Zatem ta sama zmienna w jednym będzie zmienną zależną, a w innym - zmienną niezależną.
Zmienne stanowiące przedmiot badań należy uszczegółowić oraz opisać, czemu służą wskaźniki. W pedagogice przez pojęcie wskaźnika rozumiemy pewne własności, które są połączone stałym związkiem o charakterze bezwyjątkowej lub statystycznej regularności z pewnymi innymi własnościami, które nie podlegają bezpośredniej obserwacji oraz pozwalają stwierdzić obecność jednych własności na podstawie występowania drugich. Zatem wskaźnik jest pewną właściwością, która mówi nam, iż badane zjawisko miało miejsce.
Wskaźnik jest to właściwość, fakt, zdarzenie, stan lub proces, które są możliwe do zaobserwowania oraz na podstawie których można poznać, iż wystąpiło dane zjawisko czy cecha. Przykładami wskaźników mogą być:
zaczerwieniona twarz
trzęsące się ręce
typ odpowiedzi
wygłaszane poglądy
posiadane zasoby materialne
określone zachowanie itp.
Istotną cechą wskaźnika jest obecność związku pomiędzy właściwością zjawiska, które stanowi wskaźnik i właściwością wskazywaną przez owy wskaźnik, przy czym stosunek ten może mieć różny charakter - związku rzeczowego lub umownego. Wyróżniamy:
wskaźniki definicyjne ukazują rodzaj powiązania wskaźnika ze wskazywaną przez niego wartością; dzięki nim definiuje się cechy stanowiące przedmiotem badania, gdzie dobór wskaźnika do zjawiska polega na zdefiniowaniu zjawiska wyrażanego przez wskaźnik (np. do zmiennej jaką jest agresja wskaźniki definicyjne dobierać się będzie na podstawie cech agresji zawartych w jej definicji)
wskaźniki empiryczne mają miejsce w przypadku, gdy cecha wskazywana oraz wskaźnik są obserwowalne, przez co relacja zachodząca pomiędzy wskaźnikiem i cechą wskazywaną jest związkiem empirycznym, rozstrzygalnym bezpośrednio w oparciu o dokonane obserwacje
wskaźniki inferencyjne nie definiują zjawiska wskaźnikowego oraz nie są obserwowalne; o tym, iż dane zjawisko miało miejsce wnioskuje się pośrednio (na przykład, drżenie rąk podczas egzaminu może wskazywać na zdenerwowanie)
W badaniach pedagogicznych zdarzają się sytuacje, gdzie nie da się wykorzystać czystych wskaźników, gdyż zachodzi potrzeba łączenia ich w zależności od problematyki badawczej, przedmiotu badań oraz złożoności czy umiejętności doboru wskaźników. W takich sytuacjach wykorzystuje się wszystkie rodzaje lub kombinację różnych wskaźników, takie jak:
definicyjno - empiryczne
inferencyjno - definicyjne
empiryczno - inferencyjne
empiryczno - definicyjno - inferencyjne
Ukazując możliwość wykorzystywania w badaniach pedagogicznych różnych wskaźników trzeba zaznaczyć, iż trafność doboru zależy głównie od znajomości zachodzących między wskaźnikami i zjawiskami związków, dlatego też wykorzystanie ich wymaga dużej ostrożności zarówno w dobieraniu jak i interpretacji, szczególnie w sytuacji, gdy odnoszą się one do zjawisk złożonych i ważnych dla prowadzonych badań.
Na podstawie książki Maszke W., Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych.
W rozdziale metodologicznym powinny zostać określone:
przedmiot i cel badań,
problem (problemy) badawczy,
hipotezy, zmienne, wskaźniki,
metody badawcze, techniki i narzędzia badawcze,
organizacja, obszar badań.
Przedmiot i cel badań
Przedmiot badania to inaczej to, co chcesz badać. Przedmiotem badania może być, np. grupa studentów działających w kole naukowym, czy też środowisko górników, itp. Natomiast celem badawczym jest to, co masz zamiar osiągnąć przez realizację badań.
Można to ująć na przykład tak: „Przedmiotem badania jest mówiąc najogólniej środowisko pracowników administracji średniego szczebla w spółce KGHM. Celem natomiast poznanianie tego środowiska, w celu zdiagnozowania źródeł oporu wobec zmian wprowadzonych w organizacji. Badanie ma odpowiedzieć na następujące pytania:...”.
Problem (problemy) badawczy
Problem badawczym może być praktycznie wszystko. Jest on na ogół (ale nie zawsze) sformułowany jako pytanie, odnoszące się do sedna pracy magisterskiej, np. „jakie są przyczyny...?”, „dlaczego miało miejsce...?”, „czy zjawisko... jest powiązane z...?”. Obok problemu głównego mogą zostać określone problemy szczegółowe, które stanowią jego rozwinięcie.
Hipotezy, zmienne, wskaźniki
Hipoteza badawcza jest to propozycja odpowiedzi na zadane pytanie, wynikające z problemu badawczego, jest propozycją twierdzenia naukowego. Musi być sprawdzalna. Wyraża się ją w postaci związku pomiędzy zmienną zależną, a zmienną niezależną.
Najprostszym sposobem sformułowania hipotez jest wyprowadzenie ich z przyjętej teorii. Badanie będzie wtedy prowadziło do jej potwierdzenia, bądź falsyfikacji. Najczęściej występuje jedna hipoteza główna i wynikające z niej hipotezy szczegółowe. Jest to związane z problemem badawczym.
Hipoteza może mieć postać, np.
Jeśli zajdzie a, to zajdzie b.
W powyższym przykładzie "a" będzie zmienną niezależną, a "b" zmienną zależną (zależy od wystąpienia "a", to właśnie ją chcemy wyjaśnić).
Zmienne mogą przyjmować różne wartości, np. dla zmiennej płeć będzie to: kobieta i mężczyzna, dla zmiennej poglądy polityczne: prawicowe, lewicowe, centrowe. To właśnie te wartości tworzą wskaźniki.
Metody badawcze, techniki i narzędzia badawcze
Należy określić jakich metod, technik i narzędzi badawczych zamierzamy użyć. Metoda to odpowiedz na pytanie jak rozwiązać dany problem, natomiast technika to sposób zbierania danych. Narzędziami badawczymi mogą być np. kwestionariusz ankiety, dyktafon, kamera itp. Poniżej znajduje się fragment takiego podrozdziału:
„W następnej kolejności odbyła się obserwacja uczestnicząca jawna w firmie XXX. Obserwacja uczestnicząca jawna, jest to metoda zbierania danych, w której badacz staje się członkiem grupy, którą chce badać i nie ukrywa, w jakim celu przybył do grupy (por. Frankfort-Nachmias 2001: 300-303). Obserwację przeprowadzono w celu zdiagnozowania podstawowych problemów firmy, atmosfery społecznej i nastrojów w dobie zmian, jakie rozgrywają się w firmie, a jakie mogą mieć wpływ na sytuację oporu. Obserwacja trwała 5 dni i umożliwiła poznanie środowiska XXX, zarówno od strony administracyjnej, jak również pracowniczej.
Całość badania zamknął wywiad fokusowy, czyli spotkanie kilku osób w celu przeprowadzenia moderowanej dyskusji na pewien temat. Stwarza on możliwość przeprowadzenia badań w bezpośrednim kontakcie z osobami, które chcemy zrozumieć (por. Babbie 2007: 330-331). Wywiad został przeprowadzony z (...)”.
Organizacja, obszar badań
W dobrym tonie jest napisać parę słów na temat obszaru badań, tego gdzie, kiedy i w jaki sposób zostały przeprowadzone. Należy zawrzeć informację czego dotyczyły badania, w jakich warunkach były prowadzone.
Każdy z wymienionych wyżej podpunktów może stanowić oddzielny podrozdział rozdziału metodologicznego. Pomimo wymogu proporcjonalności rozdziałów i podrozdziałów, rozdział metodologiczny można z tego wykluczyć. Trudno jest pisać o czymś co jest celem badawczym przez np. cztery strony. W tym wypadku wystarczy nawet i pół.