Historia
Demokracja jest ideą, która powstała w antycznej Grecji i początkowo opierała się na trzech zasadach: równości obywateli, rządach prawa, zbiorowym podejmowaniu decyzji według zasady większości. Po upadku demokracji ateńskiej, w miejsce rządów obywatelskich, pojawiła się władza jednostek, które sprawowały swe funkcje w wyniku papieskiego namaszczenia lub ze względu na swoje boskie pochodzenie. Następnym etapem w ewolucji tej formy rządów była idea demokracji przedstawicielskiej co pociągnęło za sobą konieczność powstania partii politycznych, otworzyło dyskusję komu przyznać prawa wyborcze, a także o prawach jednostki, zwłaszcza politycznych.
Próba zdefiniowania pojęcia
Pojęcie „demokracja” jest wielowymiarowe i można je rozpatrywać w wielu aspektach. Nie ma zatem zgodności co do znaczenia tego terminu i w konsekwencji do jego jednakowego rozumienia. Są jednak dwa sposoby definiowania demokracji. Pierwszy związany z teoriami normatywnymi skupia się na tym jakie oczekiwania ma społeczeństwo w stosunku do systemu uznanego za demokratyczny. Drugi, wynikający z podejścia empirycznego, nastawiony jest na udzielenie odpowiedzi na pytanie czym jest demokracja, a nie czym być powinna.
Podejście normatywne zakłada więc pewną idealizację, a także różnorodność oczekiwań wysuwanych przez różne jednostki, co w efekcie wprowadza jeszcze większy zamęt definicyjny. Jeżeli np. określi się demokrację jako system charakteryzujący się wolnością, równością, czy sprawiedliwością, to gdy w pewnym kraju spotkamy się z nierównością, ograniczeniem wolności i niesprawiedliwością to jest to podstawa do uznania tego kraju za niedemokratyczny. Również, gdy stwierdzimy, że demokracja to idea nastawiona na szeroko pojęty kompromis i wykluczająca konflikty i wojny to nie znajdziemy państwa gdzie przemoc jako sposób rozwiązywania konfliktów nie istnieje. Definiowanie demokracji przez pryzmat oczekiwań społecznych jest więc skazane na niepowodzenie i mnoży tylko znaki zapytania w kwestii znaczenia tego terminu.
Z kolei próby definiowania demokracji w zgodzie z paradygmatem empirycznym wiążą się nieodzownie z takimi pojęciami jak: cykliczne wybory, rywalizacja polityczna i partie polityczne. Został w ten sposób pominięty aspekt aksjologiczny i teleologiczny demokracji, a więc wartości i cele jakie ma realizować. W podejściu empirycznym kładzie się więc nacisk na instytucje demokracji i procedury polityczne. Warto podkreślić, że większość współczesnych definicji demokracji opiera się na tym właśnie podejściu. Badacze zgadzają się co do tego, że dla istoty demokracji kluczowe są: nieskrępowana rywalizacja polityczna, odpowiedzialność władzy wykonawczej i ochrona praw obywatelskich. Odzwierciedla to stwierdzenie austriackiego uczonego J. Schumpetera, który zdefiniował demokrację jako „instytucjonalne rozwiązanie dochodzenia do decyzji politycznych, w którym jednostki uzyskują moc decydowania poprzez walkę konkurencyjną o głosy wyborców”.
Cechami demokracji są więc:
uzyskiwanie władzy w wyniku rywalizacyjnych wyborów;
swoboda zrzeszania się, powszechne prawo wyborcze i regularnie odbywane elekcje;
trójpodział władzy i decentralizacja administracji publicznej;
sformalizowane procedury i mechanizmy kontroli podejmowanych decyzji;
odpowiedzialność władzy, przejawiająca się poprzez wybory, procedury parlamentarne i niezawisłe sądy.
Stabilność demokracji
Obok problemów z definiowaniem pojęcia „demokracja” istnieje też ważne zagadnienie przyczyn i warunków stabilności i trwałości systemów demokratycznych. Innymi słowy powstało pytanie dlaczego jedne reżimy demokratyczne potrafią przetrwać mimo licznych zagrożeń zachowując jednocześnie swoje konstytutywne właściwości.
Jedną z teorii wyjaśniających taki stan rzeczy jest funkcjonalny paradygmat demokracji, który zakłada korelację dodatnią między demokracją a wzrostem gospodarczym, dobrobytem, silną klasą średnią, wykształceniem i kulturą polityczną elit.
Innym podejściem jest genetyczny paradygmat demokracji, który skupia się na warunkach jakie istnieją przy pierwszej próbie wprowadzenia systemu demokratycznego i związanych z tym problemach i konfliktach.
Jeszcze inne teorie kładą nacisk na wykształcenie się społeczeństwa obywatelskiego, o istnieniu którego decyduje obecność takich struktur jak: wolny rynek, dobrowolne stowarzyszenia oraz sfera publiczna będąca poza bezpośrednim zasięgiem państwa.
Ważnym gwarantem stabilności demokracji może też być tzw. otoczenie międzynarodowe, czyli uczestnictwo danego kraju w organizacjach i strukturach międzynarodowych, które zakłada kontrolę życia politycznego i daje możliwość ingerowania w wewnętrzne sprawy państwa naruszającego filary demokracji.
Modele współczesnej demokracji
Wielu badaczy uważa, że po II wojnie światowej narosły wątpliwości odnośnie znaczenia pojęcia „demokracja”.
Włoski politolog G. Sartori stwierdził, że „aż do lat czterdziestych ludzie wiedzieli, czym jest demokracja i albo im się podobała, albo ją odrzucali. Od tamtej pory wszyscy głosimy, że podoba nam się demokracja, ale przestaliśmy rozumieć, czym ona jest”. Brytyjski premier W. Churchill zauważył trafnie, że demokracji jako formie ustrojowej daleko do doskonałości, ale nic lepszego nie wymyślono.
We współczesnym świecie demokracja może przybierać różne formy w zależności od wielu czynników takich jak: tradycja danego kraju, historia, praktyka życia publicznego. Demokracja może być bezpośrednia (partycypacyjna), pośrednia (przedstawicielska), komitetowa, parlamentarna, prezydencka, większościowa lub konsensualna, w zależności od typologii jaką przyjmiemy.
Demokracja bezpośrednia to ucieleśnienie idei ludowładztwa, gdzie wszyscy obywatele uczestniczą w życiu publicznym. Instytucje właściwe dla tej formy demokracji to referendum czy inicjatywa ludowa. Przykładem demokracji bezpośredniej jest Szwajcaria.
Forma pośrednia demokracji polega na przekazaniu władzy w ręce przedstawicieli rekrutujących się z wyborów. Dlatego dominujące dla tej formy rządów będą partie polityczne, parlament, powszechne prawo wyborcze. Ten stan rzeczy właściwy jest większości państw zachodnioeuropejskim.
Model komitetowy opiera się na założeniu, że demokracja to nie tylko rządy większości, ale także konieczność ochrony mniejszości. Dlatego teoretycy tego podejścia zakładają, że decyzje powinny być podejmowane przez małe grupy, stale ze sobą współpracujące, mające trwałą i zinstytucjonalizowaną strukturę.
Parlamentaryzm to ustrój, w którym władza wykonawcza (gabinet) rządzi tak długo jak długo cieszy się poparciem większości parlamentarnej. Forma ta właściwa jest większości demokracji zachodnioeuropejskim.
Ustrój prezydencki z kolei polega na tym, że ta sama osoba jest zarazem szefem rządu i głową państwa i piastuje urząd przez okres określony w konstytucji niezależnie od faktycznego poparcia w parlamencie. Przykładem są tu Stany Zjednoczone.
Demokracja większościowa to system gabinetowy, gdzie rozkład władzy między obie izby parlamentu jest nierówny, istnieją dwie partie, a system wyborczy jest większościowy.
Konsensualna forma demokracji polega na tym, że władza rozkłada się symetrycznie między obie izby parlamentu, obowiązuje system wielopartyjny i proporcjonalna formuła wyborcza.
Podsumowanie i wnioski
Niemiecki prawnik Hans Kelsen trafnie oddał istotę zamieszania wokół pojęcia „demokracja”. Stwierdził on bowiem, że jest to „używane wedle politycznej mody i przy najrozmaitszych okazjach, najbardziej nadużywane pojęcie polityczne, przybierające najprzeróżniejsze, sprzeczne ze sobą znaczenia”.