Metody wspomagające rozwój dziecka nadpobudliwego psychoruchowo
Często zdarza się, iż podjęte przez rodziców i nauczycieli działania wychowawcze nie przynoszą oczekiwanych efektów. Niezbędna jest wtedy systematyczna terapia. Wanda Baranowska podaje, że „terapia to wszelkie zamierzone oddziaływania mające na celu optymalne wspomaganie rozwoju dziecka ze specyficznymi trudnościami w rozwoju”1 .
Jak wiadomo, wiek przedszkolny oraz młodszy wiek szkolny to najlepszy okres na wyrównywanie braków rozwojowych u dzieci. Ich psychika „jest podatna na wpływy otoczenia oraz cechuje się plastycznością rozwoju”2 . Wspomaganie rozwoju dziecka, jego potencjalnych możliwości, jak również niwelowanie niedoborów i zaniedbań to działania naprawcze, które winni mieć na celu zarówno nauczyciele, jak i rodzice, mający na uwadze dobro dziecka. W literaturze spotyka się wiele terapii, metod czy technik do pracy z dzieckiem nadpobudliwym. Beata Chrzanowska i Justyna Święcicka proponują następujący podział oddziaływań terapeutycznych:
- metody skierowane na dziecko,
- metody wspomagające,
- metody skierowane do i na rodziców3.
W niniejszej pracy skoncentrujemy się na metodach wspomagających rozwój dziecka. Dotyczą one najczęściej pracy z samym dzieckiem, a przede wszystkim pobudzają rozwój niektórych funkcji poznawczych, rozwijają możliwości dziecka nadpobudliwego.
Metoda Dobrego Startu
Metoda jest opracowana przez Martę Bogdanowicz w oparciu o metodę Bon Depart. „Wartość metody dobrego startu tkwi w tym, że jest ona wszechstronna, jednocześnie kształci różne funkcje psychomotoryczne”4. Jest to metoda słuchowo-wzrokowo-ruchowa, w której współgrają trzy elementy: słuchowy (piosenka), wzrokowy (elementy graficzne), motoryczny (odtwarzanie ruchem wzorów graficznych, adekwatnie z rytmem piosenki). Podstawowym założeniem metody jest jednoczesne usprawnianie pracy analizatora słuchowego, wzrokowego i kinestetyczno-ruchowego oraz kształcenie lateralizacji i orientacji w schemacie ciała. Wskutek tych działań następuje koordynacja czynności słowno-wzrokowo-ruchowych, jak też integracja i zharmonizowanie wszystkich funkcji psychomotorycznych. Dzięki pracy tą metodą kształci się u dziecka również zdolność rozumienia i posługiwania się symbolami abstrakcyjnymi. Metoda jest stosowana w pracy korekcyjno-kompensacyjnej z dzieckiem dyslektycznym. Przyczynia się też do rozwoju sfery pozaintelektualnej - pobudza motywację, rozwija krytycyzm i dojrzałość społeczną (znaczenie psychoterapeutyczne). Doskonale nadaje się do stosowania w przedszkolu, klasie 0, a nawet w młodszych klasach szkolnych. Oprócz wspomagania rozwoju, metoda ma znaczenie diagnostyczne. Na podstawie obserwacji dziecka podczas pracy tą metodą oraz analizie błędów można wnioskować o zaburzeniu i jego głębokości. Stosując tę metodę można też dostrzec postępy dziecka5.
Kinezjologia edukacyjna
Twórcą tej metody jest Paul Denison. Opiera się ona na elementach psychologii, pedagogiki, neurofizjologii, autonomii. Metoda „uczy i przedstawia w praktyce możliwości wykorzystania naturalnego ruchu fizycznego, niezbędnego do organizowania pracy mózgu i ciała w celu zdobywania nowych doświadczeń (szeroko rozumianego uczenia się) i twórczej samorealizacji jednostki”6 . Stosowanie jej ma na celu „stymulację układów mózgowych odpowiedzialnych za koncentrację i uwagę poprzez stosowanie bodźców ruchowych, które pobudzają odpowiednie zmysły (zmysł równowagi, czucie głębokie)”7 . Wyróżnia się cztery grupy ćwiczeń:
1. Ćwiczenia na przekraczanie linii środka - ułatwiają lateralizacyjne przekraczanie środkowej linii ciała, mają wpływ na koordynację ruchów ciała oraz koordynację wzrokowo-słuchowo-ruchową, pomagają jednocześnie skupić uwagę słuchową i wzrokową i koncentrować się na najbliższej płaszczyźnie.
2. Ćwiczenia pozycji pogłębiających - poprawiają koncentrację, stabilność emocjonalną, powodują wyciszenie się, a przez to lepsze samopoczucie. Ułatwiają wyrażanie uczuć, odblokowanie pamięci, wypowiadanie się. Ćwiczą racjonalne myślenie, w efekcie pomagają w uczeniu się.
3. Ćwiczenia wydłużające - rozciągające: poprawiają przepływ płynu mózgowo-rdzeniowego, jak również dotlenienie mózgu, aktywizują pracę lewej półkuli mózgu. Dzięki temu poprawiają koncentrację, umiejętności matematyczne, zmniejszają trudności językowe, ułatwiają rozumienie przeczytanego tekstu i usprawniają pamięć, odpowiedzi dziecka stają się bardziej usystematyzowane i racjonalne. Ćwiczenia te wspomagają również ekspresyjne tworzenie.
4. Ćwiczenia energetyzujące - mają wpływ na pobudzenie połączeń nerwowych oraz ich rozwój, dzięki czemu aktywizują gotowość mózgu do pracy, ułatwiają wszelkie czynności, gdzie dużą rolę odgrywa wzrok (czytanie, pisanie, odwzorowywanie), wspierają koordynację i orientację w przestrzeni (góra-dół, prawa-lewa, przód-tył), wpływają na równowagę, wzmacniają głos8.
Metoda Weroniki Sherborne
Główna idea metody Ruchu Rozwijającego to: „posługiwanie się ruchem jako narzędziem wspomagania rozwoju psychoruchowego dziecka i terapii zaburzeń tego rozwoju”9. Zasadniczym celem tej metody jest „rozwijanie sfery emocjonalno-społecznej oraz świadomości samego siebie i innych osób za pomocą ruchu”10. System ćwiczeń wywodzi się z naturalnych potrzeb dziecka, które zaspokaja w kontakcie z dorosłymi. Podstawowymi założeniami metody jest rozwijanie przez ruch:
- świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego,
- świadomości przestrzeni i działania w niej,
- dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywania z nimi bliskiego kontaktu.
Dzieciom nadpobudliwym, metoda Ruchu Rozwijającego ułatwia zaspokajanie własnej potrzeby ruchu, uczy dostrzegać i respektować potrzeby innych, pomaga w uświadamianiu sobie nadmiaru swojej energii i siły, umożliwia wyładowanie nadmiernej aktywności, rozwija empatię i uczy współdziałania z innymi, stwarza sposobność do porozumienia się z samym sobą. .
W ocenie Marty Bogdanowicz, sesje ruchowe prowadzone tą metodą dają dzieciom „sposobność odkrycia dróg, dzięki którym mogą pracować na poziomie swoich własnych możliwości. Tylko to może prowadzić do podniesienia samooceny i może otworzyć drogę do bardziej pozytywnego nastawienia wobec świata. Pozytywna postawa wobec siebie i otoczenia jest źródłem motywacji do działania oraz postawy wrażliwości i otwarcia na nowe doświadczenia, co decyduje o możliwościach uczenia się”11 . Autorka podkreśla także to, iż metoda stwarza wszystkim uczestnikom możliwość rozwijania aktywności twórczej.
Bajkoterapia
W czasach, kiedy tak wiele dzieci przejawia zaburzenia emocjonalne, lękowe czy zaburzenia zachowania, niezwykle ważną rolę odgrywają opowiadania i bajki terapeutyczne. Maria Molicka uważa, że „pozwalają one bez lęku spojrzeć na swoje problemy i uczą, jak pomagać sobie samemu w trudnych sytuacjach”12. Budzą nadzieję na poprawę losu i sprawiedliwość. Uczą wartościowania poprzez ocenę zachowań bohaterów. Bajki terapeutyczne mają stałe elementy:
- główny bohater, z którym dziecko może się identyfikować, przeżywa swoje słabości przy pomocy innych bajkowych postaci, w końcu uwalnia się od lęków;
- inne postacie, które uczą pozytywnego uczenia, sprawiają, że główny bohater otwiera się i zaczyna mówić o swoich kłopotach;
- tło opowiadania, sytuacje rozgrywają się w miejscach znanych dzieciom.
Bajkoterapia to rodzaj terapii kierowany nie tylko do dzieci w wieku przedszkolnym, ale też starszych, a nawet i do młodzieży.
Technika relaksacyjna według Jacobsona
W wersji Barbary Kaji, technika ta polega wykonywaniu czynności rozluźniania i napinania mięśni podczas zabawy w słabego i silnego. „Umiejętność odczuwania wrażeń płynących z mięśnia rozluźnionego jest szczególnie ważna dla dzieci nadpobudliwych, ponieważ większość z nich nie zdaje sobie sprawy z tego, że ich mięśnie znajdują się w stanie stałego napięcia”13. Do zabaw wprowadza się postaci ze znanych bajek lub programów telewizyjnych. Dziecko identyfikuje się z bohaterem słabym i wtedy rozluźnia mięśnie, a kiedy z silniejszym, mocno je napina. Ćwiczenia te dotyczą wszystkich części ciała. Dzięki relaksacji „zmniejsza się nadmierne napięcie mięśniowe i zmniejszają się też towarzyszące mu negatywne emocje”14.
Metoda symboli dźwiękowych
Twórczynią tej metody jest Barbara Kaja. Metoda opiera się na muzyce i ruchu, jest kierowana do dzieci nadpobudliwych psychoruchowo. Ćwiczenia proponowane w tej metodzie dzielą się na:
- ćwiczenia w sferze ruchowej, polegające na pobudzeniu ruchowym całego ciała (ruchy dowolne i kontrolowane);
- ćwiczenia procesów poznawczych, rozwijające procesy myślowe (analizę, syntezę, porównywanie) poprzez operowanie symbolami dźwiękowymi;
- ćwiczenia procesów emocjonalnych, polegające na odreagowaniu napięcia emocjonalnego i wzmacniające wiarę w swoje siły;
- ćwiczenia w sferze społecznej, umożliwiające współdziałanie15.
Autorka proponuje prowadzenie ćwiczeń w takiej oto kolejności:
1. Ekspresja ruchowa;
2. Interpretacja plastyczna utworów muzycznych;
3. Poznawanie i operowanie symbolami dźwięków;
4. Zabawy słowno-muzyczno-ruchowe z elementami melorecytacji, inscenizacji, ćwiczeń pantomimicznych.
W literaturze można spotkać jeszcze wiele metod wspierania rozwoju dziecka. Są to między innymi:
1. Techniki parateatralne;
2. Metoda malowania dziesięcioma palcami Ruth F. Show;
3. Metoda leczniczo-pedagogiczna Janiny Magnuskiej;
4. Program korelacji zachowań Teresy Opolskiej i Elżbiety Potempskiej;
5. Program ADDapt Dawida Pentecosta;
6. Metoda integracji sensorycznej SI;
7. Metoda Knillów;
8. Akupunktura;
9. Homeopatia.
Reasumując powyższe rozważania, można posłużyć się stwierdzeniem Wandy Baranowskiej: „wszelkie działania terapeutyczne i wskazania do ich realizacji winny zaowocować stworzeniem najlepszych warunków do wszechstronnego, psychospołecznego rozwoju dzieci z ADHD na miarę ich rzeczywistych możliwości”16. Oddziaływując na dziecko także za pomocą innych metod, jednocześnie pamiętając o podstawowej formie aktywności, jaką jest zabawa, można korygować i usprawniać zaburzone funkcje fizyczne, poznawcze i psychiczne. Bogaty wachlarz metod daje możliwość wybrania metody do indywidualnych potrzeb dziecka.
__________________
1 W. B a r a n o w s k a, Nauczyciel a uczeń z ADHD, Kraków 2010, s. 43.
2 S. W ł o c h, A. W ł o c h, Diagnoza całościowa w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, Warszawa 2009, s. 119.
3 B. C h r z a n o w s k a, J. Ś w i ę c i c k a., Oswoić ADHD, Warszawa 2006, s. 112-115.
4 M. B o g d a n o w i c z, Metoda dobrego startu z dzieckiem w wieku od 5 do 10 lat, Warszawa 1989, s. 47.
5 Zob. tamże,s. 56-87.
6 B. K. I g n a c i u k, Dziecko z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej ADHD i ADD, Kraków 2010, s. 73.
7 T. W o l a ń c z y k i in., Nadpobudliwość psychoruchowa dzieci, Lublin 1999, s. 159.
8 Zob. P. P a w l a k, Program profilaktyczno-terapeutyczny dla dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, Kraków 2009, s. 33.
9 M. B o d g d a n o w i c z, B. K i s i e l, M. P r z a s n y s k a, Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka, Warszawa 1996, s.37.
10 M. B o g d a n o w i c z, D. O k r z e s i k, Opis i planowanie zajęć według Metody Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne, Gdańsk 2008, s.15.
11 M. B o g d a n o w i c z i in., Metoda Weroniki…,s. 120.
12 M. M o l i c k a, Bajki terapeutyczne dla dzieci, Poznań 1999, s. 8.
13 B. K a j a, Zarys terapii dziecka, Bydgoszcz 2001, s. 45.
14 R. W i ą c e k, Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w wieku przedszkolnym, Kraków 2006, s. 21.
15 Zob. B. K a j a, Zarys terapii…, s. 70.
16 W. B a r a n o w s k a, (red.), ADHD - prawie normalne życie, Łódź 2007, s. 102.