8. Zagadnienia źródła poznania III
Umiarkowany empiryzm metodologiczny i umiarkowany aprioryzm

Empiryzm metodologiczny: skrajny i umiarkowany

• Empiryzm metodologiczny, mówiąc najogólniej, uważa za wartościowe przekonania (sądy, zdania, twierdzenia) uzasadnione w oparciu o doświadczenie:

• skrajny empiryzm twierdzi, że tylko one są wartościowe,

• w opinii umiarkowanego empiryzmu kontroli doświadczenia (w sensie ekstraspekcji) nie podlegają:

• twierdzenia tzw. „matematyki czystej”.

• twierdzenia, które tylko wyjaśniają znaczenie słów (np. „Kawaler jest to mężczyzna nieżonaty, który nigdy nie był żonaty”) oraz ich konsekwencje,

- a zatem również zdania analityczne oraz podstawienia praw logiki.

Nieco wyjaśnień słownikowych

• weryfikacja twierdzenia Ⴎ wykazanie lub ustalenie prawdziwości tego twierdzenia

• falsyfikacja twierdzenia ဠႮ wykazanie lub ustalenie fałszywości twierdzenia

• konfirmacja Ⴎ weryfikacja częściowa, częściowe potwierdzenie

• zdanie ściśle ogólne Ⴎ o czasoprzestrzennie nieograniczonym zasięgu

- Przykład: dla dowolnych x i y, jeśli x i y są ciałami posiadającymi masę (grawitacyjną), to x i y przyciągają się wzajemnie z siłą F wyznaczoną przez wzór:

Nieco metodologii: uzasadnianie

Nieco metodologii: sprawdzanie empiryczne hipotez naukowych

1. Postawienie pytania „Czy H?”, gdzie H jest sprawdzaną hipotezą.

2. Wyprowadzenie z H i ewentualnie założeń dodatkowych pewnych następstw (konsekwencji) obserwacyjnych.

3. Uznanie lub odrzucenie tych następstw na podstawie ich konfrontacji z doświadczeniem.

4. Wnioskowanie prowadzące od uznania, resp. odrzucenia owych następstw do uznania, resp. odrzucenia sprawdzanej hipotezy H.

Uwaga: schemat dotyczy hipotez, które same nie są zdaniami obserwacyjnymi.

Prawa nauki

• Prawo nauki (empirycznej) Ⴛ twierdzenie opisujące jakąś prawidłowość przyrody oraz podające warunki jej występowania.

• Niektóre - nie wszystkie! - prawa nauki mają następujące własności:

1. ścisła ogólność: są one zdaniami o czasoprzestrzennie nieograniczonym zasięgu,

2. otwartość ontologiczna: dotyczą również zdarzeń przyszłych,

3. otwartość epistemologiczna: dotyczą również zjawisk, które jeszcze nie zostały zbadane,

4. umożliwiają one przewidywanie oraz wyjaśnianie.

Asymetria między weryfikacją a falsyfikacją
zdań ściśle ogólnych

• Rozważmy prawo grawitacji:

(1) dla dowolnych x i y, jeśli x i y są ciałami posiadającymi masę (grawitacyjną), to x i y przyciągają się wzajemnie z siłą F wyznaczoną przez wzór:




• Aby zweryfikować empirycznie to prawo, musielibyśmy zmierzyć siłę przyciągania między każdą parą obiektów posiadających masę grawitacyjną (w tym tych, które przestały istnieć i tych, które jeszcze nie istnieją) - a to jest niemożliwe.

• Natomiast aby prawo to empirycznie sfalsyfikować, wystarczy znaleźć jedną parę obiektów, dla których siła przyciągania grawitacyjnego nie spełnia powyższego wzoru.

Asymetria między weryfikacją a falsyfikacją
zdań ściśle ogólnych

• W praktyce sprawa nie jest tak prosta. Prawa grawitacji nie sprawdzamy empirycznie wprost, poprzez wyprowadzenie z niego przewidywania odnośnie np. wielkości siły przyciągania grawitacyjnego między Jasiem a Małgosią, lecz poprzez przewidywanie zachowania się układów ciał, o których wiemy, że inne działające na nie siły można zaniedbać (np. ruchu planet). Aby wyprowadzić z prawa grawitacji następstwa obserwacyjne, musimy skorzystać z dodatkowych zało-żeń. W tej sytuacji niezgodność tego, co przewidywane, z tym, co obserwowane możemy zawsze traktować jako argument za nietrafnością tych założeń, a nie testo-wanego prawa. Nie zmienia to jednak ogólnej zasady asymetrii:





• Empiryści umiarkowani godzą się z tą hipotetycznością (niektórych) praw nauki.

- aczkolwiek niektórzy z bólem.

• W opinii empirystów umiarkowanych wystarczającym powodem akceptacji hipotezy jest to, że jej (dotychczas testowane) następstwa obserwacyjne znalazły potwierdzenie w obserwacji lub/i to, że pozwala ona wyjaśnić to, co zostało zaobserwowane.

• Tak więc teoretyczna możliwość obalenia przez przyszłe obserwacje nie jest powodem tego, aby hipotezy nie przyjmować - ważne jest to, że hipoteza została sprawdzona empirycznie

Indukcjonizm





Hipotetyzm





Umiarkowany empiryzm metodologiczny

• Wśród umiarkowanych empirystów metodologicznych spotykamy zarówno indukcjonistów, jak i hipotetystów.

• Przedstawiony wyżej obraz indukcjonizmu i hipotetyzmu jest z konieczności uproszczeniem, niestety.

• Zainteresowanym bardziej realistycznym obrazem - a także bardziej wyrafinowanymi odmianami empiryzmu metodologicznego we współczesnej filozofii nauki - polecam książkę Wojciecha Sadego pt. „Spór o racjonalność naukową. Od Poincarego do Laudana”, Wrocław 2000.

• Ważnym problemem dla wszystkich odmian empiryzmu jest zagadnienie stosunku zdań obserwacyjnych do teorii.

Umiarkowany empiryzm metodologiczny:
obserwacja a teoria

• Pierwotnie empiryści byli przekonani, że możliwa jest tzw. „czysta obserwacja”, której treść nie zależy od żadnych założeń teoretycznych, lecz wyłącznie od tego, jak się rzeczy mają. Zdania obserwacyjne miały opisywać wyniki takich obserwacji i właśnie dlatego pełniły one rolę „ostatecznej instancji”, do której się odwołujemy sprawdzając hipotezy i proponując hipotezy nowe.

• A więc obserwacja miałaby przebiegać jakoś tak:

Umiarkowany empiryzm metodologiczny:
obserwacja a teoria

• Tak więc aby zinterpretować wyniki obserwacji dostarczane przez przyrządy, musimy dysponować jakąś teorią.

• A aby wyrazić wyniki obserwacji w zdaniach, musimy użyć jakiegoś języka, który ze swojej strony może wpływać na sposób interpretowania obserwacji.

• Nie wynika stąd jednak, że możemy zobaczyć cokolwiek: gdy teoria i język są dane, dana jest też treść obserwacji.

• Empiryści metodologiczni wyciągają stąd dwa wnioski:

• obserwowania trzeba się nauczyć,

• zdania obserwacyjne są odwoływalne.

• Pomimo tego wszystkiego empiryści umiarkowani twierdzą, że po prostu nie mamy lepszego sposobu pozyskiwania wartościowych przekonań o świecie niż korzystanie z doświadczenia.

Umiarkowany aprioryzm

• Aprioryzm (racjonalizm metodologiczny), mówiąc najogólniej, uważa za wartościowe przekonania (sądy, zdania, twierdzenia), które nie są uzasadnione w oparciu o doświadczenie, lecz (jakoś) „czysto rozumowo”.

• Skrajny aprioryzm twierdzi, że tylko one są wartościowe.

• Z kolei umiarkowany aprioryzm twierdzi, że oprócz wartościowych przekonań uzasadnionych w oparciu o doświadczenie istnieją również wartościowe przekona-nia, które są uzasadnione niezależnie od doświadczenia - przy czym ani nie dotyczą one znaczenia słów, ani nie są twierdzeniami tzw. „matematyki czystej”

• - dla większości umiarkowanych apriorystów dotyczą one po prostu świata zewnętrznego.

• - mamy zatem dwa źródła

• wartościowej wiedzy o świecie:

• Arystotelesowska koncepcja nauki była przykładem (starożytnego) umiarkowanego aprioryzmu: tzw. pierwsze zasady nie podlegają uzasadnieniu empirycznemu.

• Uwaga dla purystów: uznanie Arystotelesa za umiarkowanego apriorystę wynika z przyjętej tu definicji tego kierunku. Arystoteles był wielkim zwolennikiem empirycznej metody badań; rzecz w tym, że w jego opinii nie wszystkie twierdzenia wymagają uzasadnienia empirycznego.

W czasach nowożytnych na uwagę zasługują poglądy Kartezjusza.

• A oto jak Kartezjusz radzi nam postępować w nauce:

1. „Przy rozpatrywaniu przedmiotów należy badać nie to, co inni myśleli, ani jakie my sami o nich czynimy domysły, ale to, co możemy ująć przy pomocy jasnej i oczywistej intuicji, lub co możemy wywnioskować przy pomocy pewnej dedukcji, inaczej bowiem nie zdobywa się wiedzy.”

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz

2. Potrzebne są więc:

- intuicja, czyli „tak proste i wyraźne pojęcie umysłu czystego i uważnego, że o tym, co poznajemy, zgoła już wątpić nie pozostaje; lub, co na jedno wychodzi, pojęcie niewątpliwe umysłu czystego i uważnego, które pochodzi z samego światła rozumu”, przy czym „owa oczywistość i pewność intuicji wymagana jest nie tylko dla samych wypowiedzi, ale także dla jakichkolwiek rozumowań”;

- dedukcja, „przez którą rozumiemy to wszystko, co daje się wysnuć z koniecznością z jakichś innych rzeczy poznanych w sposób pewny”.

3. Dla badania potrzebna jest metoda.

4. „Cała metoda polega na porządku i rozłożeniu tego, na co należy zwrócić spojrzenie ducha, aby odkryć jakąś prawdę. Otóż metody tej będziemy ściśle przestrzegać, jeżeli zdania zawiłe i ciemne sprowadzimy stopniowo do prostszych, a następnie spróbujemy od intuicyjnego ujęcia tych, które są najprostsze ze wszystkich, wznieść się po tych samych stopniach do poznania wszystkich innych.”

5. „By odróżnić rzeczy bardziej proste od zawiłych i przejść je w porządku, należy w każdym szeregu przedmiotów, w którym wysnuliśmy bezpośrednio jedne z drugich, zauważyć, co jest najbardziej proste, i jak od tego wszystko inne jest oddalone więcej, mniej, lub jednakowo.”

6. „Dla uzupełnienia nauki należy wszystkie i poszczególne rzeczy, które odnoszą się do naszego celu, przeglądnąć ciągłym i nieprzerwanym ruchem myśli i objąć je w dostatecznej i uporządkowanej enumeracji.”

7. „Jeżeli w szeregu rzeczy, będących przedmiotem badania, napotyka się coś, czego nasz umysł nie może dość dobrze ująć intuicyjnie, należy przy tym zatrzymać się i nie badać dalszych wiążących się z tym kwestii, ale powstrzymać się od zbytecznej pracy”.

8. „Należy całą bystrość umysłu skierować na rzeczy najmniejsze i najprostsze i na nich się dłużej zatrzymać, dopóki się nie przyzwyczaimy ujmować prawdy przy pomocy intuicji jasno i wyraźnie”.

9. „Jeśli po intuicyjnym ujęciu kilku prostych zdań chcemy z nich jakiś inny wyprowadzić wniosek, jest rzeczą pożyteczną przebiec je właśnie ciągłym i nigdzie nieprzerwanym ruchem myśli, zastanowić się nad wzajemnymi ich stosunkami i utworzyć wyraźne pojęcie o więcej z nich równocześnie, o ile jest to możliwe, w ten sposób bowiem i poznanie nasze staje się znacznie pewniejsze i powiększa się bardzo zdolność pojmowania naszego umysłu.”

10. „Wreszcie posługiwać się należy wszelkimi środkami pomocniczymi rozumu, wyobraźni, zmysłów i pamięci, już to by proste zdania ująć przy pomocy wyraźnej intuicji, już to by to, co nieznane, poznać przez należyte jego zestawienie z tym, co znane, już to by wynaleźć rzeczy, które tak ze sobą powinny być porównane, żeby się nie pominęło żadnego środka skrzętności ludzkiej.”

• Cytaty pochodzą z dzieła Kartezjusza pt. „Prawidła do kierowania umysłem” (1628).

• Uwaga dla purystów: Ponieważ Kartezjusz przypisuje dominującą rolę poznaniu czysto rozumowemu, niekiedy uważa się go za skrajnego apriorystę. Nie będzie tak przy przyjętym tu sposobie rozumienia tego terminu.

Umiarkowany aprioryzm

• Kartezjusz próbował stosować swoją metodę w naukach przyrodniczych, zwłaszcza w fizyce i biologii (medycynie). Jest znamienne, że przyrodnicze teorie Kartezjusza - w przeciwieństwie do jego osiągnięć w matematyce - nie wniosły trwałego wkładu w rozwój nauki.

• Kartezjusz nie jest rzecz jasna jedynym przedstawi-cielem aprioryzmu umiarkowanego.

• O innym znamienitym przedstawicielu, Immanuelu Kancie, pomówimy przy innej okazji.

• Podobnie jak o roli (i typach) poznania apriorycznego w fenomenologii.

5




uzasadnianie

uzasadnianie zdań uzasadnianie decyzji

uzasadnianie bezpośrednie uzasadnianie pośrednie

za pomocą za pomocą dowodzenie sprawdzanie empiryczne

danych konwencji

obserwacyjnych terminologicznych

nauki formalne nauki empiryczne

Te prawa nauki, które są zdaniami ściśle ogólnymi,

mogą zostać sfalsyfikowane,

ale nie mogą być zweryfikowane.

Obserwacje

uogólnianie indukcyjne

Hipoteza (ostrożna)

wnioskowanie dedukcyjne

(Nowe) przewidywania

sprawdzanie empiryczne (z dążeniem do uzyskania potwierdzenia)

Potwierdzenie przewidywań Obalenie przewidywań

wnioskowanie

indukcyjne

Akceptacja hipotezy Odrzucenie hipotezy

Hipoteza (śmiała: „zakazująca” zachodzenia możliwie wielu zjawisk i w związku z tym w wysokim stopniu narażona na ryzyko falsyfikacji)

wnioskowanie dedukcyjne

Konfrontacja hipotezy z istniejącymi teoriami

wnioskowanie dedukcyjne

(Nowe) przewidywania i wyjaśnienia

możliwie surowe testy empiryczne (z dążeniem do uzyskania obalenia)

Hipoteza przeszła testy Negatywny wynik testu

z wynikiem pozytywnym

Falsyfikacja hipotezy

Tymczasowa akceptacja hipotezy

Nowa hipoteza

Kolejne przewidywania i wyjaśnienia

---