Przedmiot badań andragogiki i jej miejsce w systemie nauk pedagogicznych
Andragogika, zwana także pedagogiką dorosłych, jest teorią oświaty dorosłych, dyscypliną zajmującą się zagadnieniami kształcenia i wychowania młodzieży pracującej i osób dorosłych. Pierwszymi, którzy te problematykę wprowadzili do pedagogiki oraz zaczęli posługiwać się terminem andragogika, byli uczeni niemieccy. W Polsce terminu andragogika użyli po raz pierwszy Andrzej Niesiołowski i Helena Radlińska w pracy „stosunek wychowawcy do środowiska społecznego” jako zamienne określenie uprawnionej przez siebie dyscypliny naukowej pedagogice społecznej.
Obecnie przedmiotem andragogiki jest edukacja młodzieży pracującej i dorosłych, rozumiana jako ogół procesów oświatowo-wychowawczych obejmujących kształcenie i samokształcenie, wychowanie i samowychowanie oraz wielostronnie pojmowaną działalność oświatową. Bada wszelkie zjawiska wychowawcze odnoszące się do młodzieży pracującej i dorosłych, a więc zarówno procesy planowego i celowego wychowania człowieka, jak i wpływy wychowawcze niezamierzone i żywionego. Określa cele wychowania, optymalne rozwiązania w zakresie doboru treści kształcenia i wychowania dorosłych, jego form organizacyjnych, metod i środków (ogólnych i szczegółowych, w odniesieniu do różnego typu instytucji i placówek kulturowo-oświatowych)
Przedmiotem zainteresowań andragogiki jest także analiza funkcjonowania systemów oświaty dorosłych w kontekście rozwoju społeczno-ekonomicznego społeczeństw. Nie tylko więc opisuje ona fakty wiążące się z kształceniem i wychowaniem, ale także wyjaśnia je i poszukuje odpowiedz na pytania, jak powinny być organizowane procesy oświatowo - wychowawcze, aby uzyskać harmonijny fizyczny i duchowy rozwój jednostki, znajdujący sens życia w więzi z innymi ludźmi, dorównującej kroku rozwojowi współczesnej cywilizacji.
W obrębie andragogiki zarysowały się następujące działy: zagadnienia podstawowe, wychowanie i kształcenie dorosłych, upowszechnianie kultury, systemy oświaty dorosłych.
Dział zagadnień podstawowych zajmuje się podstawami andragogiki, jej strukturą, aparaturą pojęciową, celami wychowania i kształcenia, metodologią badań itd. Dział ten, jako ogólna teoria oświaty dorosłych, spełnia trzy podstawowe funkcje usługowe na rzecz pozostałych działów;
Kodyfikacyjna funkcja - odnosi się do zastanej wiedzy. Dostarcza ogólnych hipotez, które mogą być stosowane w badaniach innych działów. Ukazuje ona również osiągnięcia innych dyscyplin naukowych, mających związek z problematyką badawczą andragogiki. Dzięki temu umożliwia przeformułowanie twierdzeń o znanych faktów andragogicznych.
Inspiracyjna funkcja - polega na ukazywaniu wzajemnych związków pomiędzy elementami wiedzy o człowieku dorosłym z punktu widzenia pedagogiki dorosłych, dostępnymi obecnie w rozproszonej fragmentarycznej formie. Powinna także zwrócić uwagę na te zagadnienia, które wymagają dalszych badań.
Kontrolna funkcja - ułatwia kontrolę i ocenę jakościową osiągniętych wyników badawczych i na tej podstawie formułuje wnioski i hipotezy dla dalszych poszukiwań badawczych o charakterze sprawdzającym i pogłębiającym
Drugą część składową andragogiki stanowi Teoria wychowania dorosłych
Zajmuje się ona charakterystyka działalności wychowawczej wśród dorosłych ,ideałami treścią , metodami ,procesami wychowania ,wychowaniem do czasu wolnego oraz środowiskami uwarunkowanymi wychowania dorosłych. Teoria wychowania dorosłych również spełnia trzy podstawowe funkcje:
Diagnostyczną ,polega na dostarczaniu diagnoz dotyczących potrzeb i możliwości wychowania dorosłych
Organizacyjną , polega na określaniu warunków w jakich należy organizować i realizować działania wychowawcze tak by były one optymalnie skuteczne
Wyjaśniającą ,to wyjaśnienie procesów rozwoju i kształcenia osobowości człowieka dorosłego zjawisk zachowań ludzkich i mechanicznych ról społecznych.
Trzeci dział andragogiki zajmuje się Teorią kształcenia formalnego i nieformalnego. W ramach problematyki kształcenia formalnego prowadzone są badania dotyczące kształcenia ogólnego i zawodowego.
Teoria kształcenia nieformalnego zajmuje się klasyfikacją i charakterystyką placówek oświatowych ,uczestnikami oświaty pozaszkolnej , diagnostyką potrzeb i zainteresowań oświatowych ludzi dorosłych ,teorią samokształcenia i popularyzacji wiedzy oraz wychowaniami placówek oświatowych.
Kolejny dział to Teoria upowszechnia kultury.
Prezentuje ona stosunkowo rozległą i złożoną problematykę. Zajmuje się między innymi aktywnością kulturalną dorosłych, funkcjami społeczno-kulturalnymi, upowszechnianiem czytelnictwa, rozwojem amatorskiego ruchu artystycznego, zawodem pracownika kulturalno-oświatowego, metodą pracy kulturalno-oświatowej, diagnostyka potrzeb kulturalnych itp.
Następnym działem andragogiki jest Teoria porównań systemów oświaty dorosłych. Teoria ta bada i analizuje politykę oświatową i organizuję systemów oświaty dorosłych na świecie oraz społeczne i gospodarcze warunki ich rozwoju. Uogólnia i upowszechnia także wiedzę stwarzającą podstawy dla wypracowania zasad najbardziej odpowiedniej polityki oświaty dorosłych. Omawia również sposoby organizowania i kierowania działalnością oświaty dorosłych.
Teoria systemów oświaty dorosłych spełnia następujące funkcje:
funkcja informacyjna gromadzone są doświadczenia innych krajów w rozwiązaniu problemów oświaty dorosłych które ukazują nam, że często istnieje kilka rozwiązań tego samego problemu oświatowego. Pomaga ona także lepiej zrozumieć własną problematykę oświaty dorosłych.
funkcja interpretacyjna polega na analizie zgromadzonych faktów i wyjaśnianiu ich istoty.
funkcja syntetyczna przejawia się co formułowaniu dozoru oświaty dorosłych w skali światowej. Sprzyja ona zbliżaniu różnych punktów widzenia tolerancji dla cudzych poglądów i porozumienia między narodami.
Prezentowaną klasyfikację zamyka dział Historii praktyki i teorii oświaty dorosłych, który opracowuje dzieje jej myśli i doktryn, analizuje historyczny rozwój placówek i instytucji oświaty oraz kultury dorosłych.
Przedstawione działy pedagogiki dorosłych posiadają dość rozległe i wielorakie związki z innymi dyscyplinami naukowymi.
Początkowo andragogikę traktowano jako dział pedagogiki. Jednak już w latach międzywojennych rodziła się myśl o dwóch autonomicznych naukach zajmujących się wychowaniem: pedagogice-traktującej o kształceniu i wychowaniu dzieci oraz młodzieży i andragogice zajmującej się kształceniem i wychowaniem dorosłych.
Dynamiczny jednak rozwój tej dyscypliny jako nauki samodzielnej nastąpił dopiero po drugiej wojnie światowej. Wtedy, a konkretnie już w drugiej połowie dwudziestego wieku, jako nauka autonomiczna podzieliła się na szereg dyscyplin. Wyemancypowała się stopniowo w odrębną naukę mająca swój względnie ustalony i dostrzegany przedmiot, określone metody badań i typowy, swoisty dla niej aparat pojęciowy.
Andragogika, jako nauka o wychowaniu i kształceniu człowieka, jest ściśle związana z wieloma dyscyplinami naukowymi, zarówno społecznymi jak i przyrodniczymi. Generalnie, główną podstawą teoretyczną andragogiki, są nauki pedagogiczne. Ten stan został uwarunkowany genezą i początkowym stadium rozwoju andragogiki, kiedy to rozwijała się ona w obrębie innych dyscyplin pedagogicznych, a zwłaszcza na gruncie pedagogiki społecznej. Ogólna teoria oświaty dorosłych, zajmująca się między innymi celami wychowania i kształcenia, metodologią badań analizą ogólnych doktryn andragogicznych przy rozwiązaniu tej problematyki badawczej pozostaje w ścisłych związkach z naukami społecznymi zwłaszcza z filozofią, ze szczególnym uwzględnieniem teorii rozwoju społecznego. Podstawą badań andragogicznych zawsze musi być bowiem określona koncepcja człowieka i stosunków społecznych. Filozofia pomaga odkryć istotę wychowania ukazać i prawidłowo obserwować jego genezę i rozwój jako zjawiska społecznego oraz właściwie ocenić rolę wychowania człowieka w postępie społecznym. Ułatwia także odnaleźć myśl przewodnią w walce przeciwstawnych tendencji, zrozumieć istotę sprzeczności między nowymi zadaniami wychowania i ukształtowanymi wcześniej sposobami myślenia i zachowania się człowieka. Wnosi więc do teorii oświaty dorosłych ogólne poglądy filozofii wychowania. Andragogika formułując swoje cele i zadania wychowania oraz kształcenia dorosłych pozostaje w ścisłym związku z takimi działami filozofii jak etyka estetyka i teoria wartości a także z polityką społeczną. Metodologiczną podstawę andragogiki stanowi obok filozofii także logika.
Teoria wychowania dorosłych opiera się głównie na przesłankach teoretycznych nauk pedagogicznych psychologicznych socjologicznych biomedycznych. Łączą ją szczególne związki z ogólną teorią wychowania teorią wychowania moralnego i estetycznego pedagogiką społeczną pedagogiką pracy i pedagogiką wojskową.
Drugą grupą dyscyplin naukowych z którą łączą teorię wychowania dorosłych bardzo ściśle współzależności i wzajemne powiązania są nauki psychologiczne. Jest to współdziałanie bardzo cenne. Teoria wychowania dorosłych wykorzystuje wiedzę o prawidłowościach rozwoju psychiki człowieka w różnych okresach jego życia o zmianach zachodzących w osobowości jednostki pod wpływem wychowania i nauczania. Do podstawowych związków teorii wychowania dorosłych w tej dziedzinie należy zaliczyć związki z psychologią osobowości. Inną ważną dla teorii wychowania dorosłych dziedziną psychologii jest psychologia społeczna. Przedmiotem jej zainteresowań jest całokształt zjawisk odnoszących się do strefy świadomości społecznej. Bada ona społeczne uwarunkowania procesów psychicznych i zachowania się ludzi między innymi nastroje, opinie i oceny, przekonania postawy przyzwyczajenia oraz specyfikę strefy psychicznej grup ludzkich znajdujących się w różnych warunkach społecznych.
Psychologia społeczna analizuje je w pełnym zróżnicowaniu z uwzględnieniem różnych środowisk zawodowych grup wieku, płci itp. Wykrywanie różnic indywidualnych w świadomości społecznej ludzi oraz określenie społecznych przyczyn ich powstawania pomaga teorii wychowania dorosłych w ustalaniu właściwych dróg oddziaływania na człowieka zapewniających kształtowanie świadomości odpowiadającej celom i zadaniom wychowania.
Dla andragogiki szczególne znaczenie ma filozofia, dostarczająca danych dotyczących fizjologicznego podłoża funkcjonowania organizmu człowieka i ukazująca biologiczne warunki zachowania i aktywności życiowej do późnej starości. Niezwykle istotną funkcją spełnia tu wiedza o wyższych czynnościach nerwowych, o odruchach warunkowych i mechanizmach ich powstawania, stereotypie dynamicznym, współdziałaniu pierwszego i drugiego układu sygnałów, o współzależności psychicznego i fizycznego rozwoju człowieka. Wiedza o fizjologicznym podłożu zachowań i procesów psychicznych pomaga andragogice zrozumieć znaczenie i skuteczność niektórych zasad wychowania i nauczania dla prawidłowego rozwoju człowieka.
Z nauk socjologicznych na szczególną uwagę zasługuje Socjologia wychowania, która umożliwia pełniej zrozumieć kulturowo-społeczny charakter wychowania. Socjologia dostarcza jej także potrzebnej wiedzy o wzajemnych zależnościach pomiędzy osobnością a miejscem zajmowanym przez jednostkę w strukturze zawodowej.
Teoria kształcenia dorosłych czerpie przesłanki teoretyczne głównie z dydaktyki, psychologii, a także z socjologii, cybernetyki i bioniki.
Psychologia, wykrywając prawidłowości psychiki człowieka oraz ogólne prawidłowości procesu uczenia się, specyfikę przyswojenia wiedzy w zależnościom wieku, dostarcza podstaw do sformułowania racjonalnych metod nauczania i wychowania.
Socjologia, a zwłaszcza socjologia wychowania umożliwia teorii wychowania i kształcenia dorosłych wszechstronnie zrozumieć zagadnienia zinstytucjonalizowanych systemów oświaty i szkolnictwa oraz ich zmienności, wynikającą z dynamiki przemian społeczno-gospodarczych i technicznych społeczeństwa industrialnego.
Na szczególną uwagę zasługują związki teorii kształcenia dorosłych z cybernetyki. Chodzi przede wszystkim o zrozumienie nowych zasad i pojęć wniesionych do nauki przez cybernetykę, takich jak „informacja”, „sterowanie” itp. Powinna ona rozważyć możliwość przedstawienia procesu nauczania i wychowania dorosłych jako zamkniętego, dynamicznego układu sterowania z ośrodkiem kierowniczym (nauczanie lub wychowanie) i kierowanym obiektem (uczeń, wychowanek). Sprzężenie zwrotne zapewnia w tym procesie napływ do nauczyciela - wychowawcy informacji o przyswojeniu przez ucznia - wychowanka określonej wiedzy, umiejętności, nawyków itd.
Duże znaczenie nabiera też współdziałanie tej teorii z bioniką, zwłaszcza w zakresie analizy i modelowania procesów uczenia się w systemie nerwowym, w badaniach nad współpracą człowieka z maszyną oraz analizą właściwości człowieka jako operatora kierującego pracą złożonych maszyn i urządzeń.
Teoria porównawcza systemów oświaty dorosłych korzysta z wiedzy teoretycznej pedagogiki porównawczej, ekonomii, a zwłaszcza ekonomi kształcenia, demografii i tzw. Geografii pedagogicznej. Uzyskuje ona od pedagogiki porównawczej przede wszystkim metodologię porównań systemów oświatowych, od ekonomiki kształcenia wiedzą dotyczącą wzajemnych związków i zależności występujących pomiędzy rozwojem społeczno - gospodarczym kraju a rozwojem oświaty. Demografia dostarcza dane ilościowe dotyczące perspektyw ludnościowych, umożliwiające teorii systemów oświaty dorosłych formułowanie pełniejszych zadań i odpowiedniej polityki oświaty dorosłych.
Historia praktyki i teorii oświaty dorosłych korzysta z osiągnięć historii społeczno-gospodarczej, kultury i wychowania, zwłaszcza gdy chce rozpoznać, w jaki sposób ruchy społeczne, wydarzenia historyczne były i są związane z ukształtowaniem i przekształceniem się systemów oświatowych, oraz w jaki sposób oświata dorosłych wpływa i upływa na przemiany społeczne. W tej pierwszej sytuacji andragog-badacz usiłuje uchwycić współzależności przemian oświatowych i społecznych przez zrozumienie ich historycznego kontekstu. Związki pedagogiki dorosłych z historią wychowania pozwala nam także lepiej zrozumieć ewolucję idei wychowawczych na przestrzeni wieków i społeczne uwarunkowania rozwoju oświaty dorosłych.
Na zakończenie rozważań o związkach andragogiki z innymi naukami należy także podkreślić, że korzysta ona nie tylko z ich uogólnień, ale również z metod badawczych do rozwiązania własnych badań
4
5