Adam Mickiewicz, Dziady,

posł. Zofia Stefanowska, Katowice 1989.

POSŁOWIE

1. Dziady w świadomości narodu.

• dzieło, w którym pytania o przeznaczenie człowieka mają charakter uniwersalny, a zarazem sięgają fundamentów świadomości narodowej; suma najważniejszych doświadczeń czasu Mickiewicza, stworzył wzorzec, według którego kształtować się miały przeżycia przyszłych pokoleń; dzieło zwrócone ku przyszłości.

• „Bohaterowie III cz. Dziadów to ludzie młodzi, stojący zaledwie na początku swojej biografii. Dramat nie zamyka ich losu, tak ściśle złączonego z losem narodu. W przyszłości dopiero rozstrzygną się dzieje <<całej Polski młodej>>. To młodzież właśnie jest dla Mickiewicza ta częścią społeczeństwa, na której ześrodkowują się wszystkie nadzieje patriotyczne, od której zawisł byt narodu. (…) Młodzież reprezentowała ideę walki o wolność, ideę powstańczą, star-si - koncepcję współpracy z zaborcą. Konflikt pokoleń był zarazem konfliktem dwóch orienta-cji politycznych. W ten sposób w poetyckim skrócie zarysowała się w dramacie sytuacja histo-ryczna tych lat. (…) Są więc Dziady dokumentem nowoczesnego pojmowania obowiązków obywatelskich, zapowiadają też XIX-wieczny proces demokratyzacji życia politycznego”.

• nowa koncepcja osobowości ludzkiej rezultat głębokich przemian ówczesnej świadomości społecznej.

2. Kompozycja cyklu Dziadów.

• cykl dziełem lat kilkunastu.

• część II (wersja pierwotna, różna od drukowanej) - początek 1820 r. część III - 1832 r.

• części II i IV ogłoszone w II tomie Poezyj (1823 - Dziady wileńsko-kowieńskie), nieukończona część I (znaleziona w brulionie poety po jego śmierci), Dziady drezdeńskie - wiosna 1832 r.: Prolog, akt I i poematy epickie składające się na Ustęp; bogactwo problemów ideowych i arty-stycznych; obrzęd ludowy, dramat miłosny, misterium patriotyczne, satyra polityczna prze-myślana całość artystyczna, czy zbiór utworów połączonych tylko tytułem?

• Mickiewicz „Świadom niezwyczajnej kompozycji dzieła miał zamiar początkowo nadać mu ty-tuł Ułamki z poematu „Dziady””.

• dziwna numeracja: część pierwsza cyklu (II) utwór bez początku, coś się stało z bohate-rem, zanim gromada zeszła się w kaplicy (potwierdza to zachowany fragment części I); po II - IV luka, niejasność, czytelnik nie powinien oczekiwać tradycyjnego porządku czasu i wy-darzeń; III - wypełnienie luki?

3. Bohater.

• bohater - wewnętrzna spoistość cyklu; choć wciąż zmienia imiona.

• Gustaw - nieszczęście osobiste Konrad - nieszczęście narodu.

• zmiana imienia - znak zerwania z przeszłością, wejścia na nową drogę życia (sens, jak nada-nie nowego imienia zakonnikom); mimo przełomów duchowych zachowuje tożsamość.

• „Te zamysł autorski porównać się daje z rozpowszechnionym w literaturze romantycznej spo-sobem przedstawiania ideałów i rozczarowań epoki poprzez życiorys jednego bohatera, su-mującego jakby w swojej biografii doświadczenia wielu mu współczesnych. (…) Ogromna in-tensywność przeżyć i wielka rzetelność moralna to podstawowe rysy tego bohatera. Nie-ustanny poszukiwacz prawdy, człowiek o sumieniu wiecznie niespokojnym, wątpiący i błądzą-cy, wielki zarówno w porażkach wewnętrznych, jak i w zwycięstwach nad samym sobą. Indy-widualista romantyczny, skazany na samotność już przez to samo, że bogactwo natury i uzdolnień wyróżnia go i zarazem odgranicza od otoczenia. A jednocześnie - jak każdy indy-widualista - stęskniony do porozumienia z ludźmi, namiętnie poszukujący idealnego kontaktu z kochanką, z kolegami, Księdzem, narodem, Bogiem”.

4. Świat niewidzialny.

• Mickiewicz: „Wiara we wpływ świata niewidzialnego, niematerialnego, na sferę ludzkich myśli i działań jest ideą macierzystą poematu polskiego”; romantycy „Chcieli zobaczyć człowieka nie tylko w <<świecie rzeczy>>, ale i w <<świecie ducha>> (wedle wyrażeń Ody do młodo-ści), ogarnąć myślą obok świata widzialnego i niewidzialny, wniknąć pod powierzchnię zja-wisk, dotrzeć do tego, co ukryte, co jest całą prawdą, a nie tylko pozorem. Dlatego też tak wielką wagę miały dla romantyków intuicja, uczucie jako narzędzie poznania”.

• ważna rola świata fantastycznego, ukształtowanego według wierzeń ludowych i zaczerpnięte-go z tradycji chrześcijańskiej.

• bohater Dziadów tak gwałtownie polemizuje z oświeceniowym pojęciem rozumnego porządku świata, jednocześnie zaś z takim wysiłkiem dąży do zrozumienia wyższego, duchowego po-rządku, w którym zawarta jest odpowiedź na pytanie o sens cierpienia człowieka i narodu odpowiedź: wizja świata przesyconego wartościami moralnymi, świata, którego najgłębszą treścią jest walka sił dobra z siłami zła; człowiek żyje w przeszłości przez wspomnienie, w przyszłości przez przeczucie; ostateczny wybór należy do człowieka: on odpowiada za swój upadek, jego zasługą jest zwycięstwo nad sobą; Dziady - akt wiary w człowieka, w jego nie-ograniczoną moc przeobrażania rzeczywistości i samego siebie.

5. Ludowość romantyczna.

• folklor dla romantyków - zabytkiem pradawności; przekonanie, że w obyczajach i wierzeniach ludu zachowała się pamięć odległej, pogańskiej jeszcze przeszłości; w nich źródło rodzimo-ści, wyraz narodowego ducha; protest przeciwko skostniałym formom ówczesnej cywilizacji i przeciwko filozofii racjonalistycznej; „Folklor miał być dla nich szkołą prawdziwych uczuć i szkołą pojmowania zjawisk irracjonalistycznych. (…) Ludowość (…) na nowo odkrywana i tra-ktowana z powagą prawie sakralną”.

6. Obrzęd „dziadów”.

• wiele ludowych elementów białoruskich, ale obrzęd przedstawiony przez Mickiewicza jest konstrukcją poety; uroczystość jesienna: w domach, gromady wiosną, ale za dnia, na cmen-tarzu po nabożeństwie żałobnym, poczęstunek dla zmarłych, modlitwy, uczestnictwo Kościoła prawosławnego, brak przywoływania dusz zmarłych; pierwsza wersja Dziadów bardziej autentyczna, potem wyeksponowane elementy pogańskie.

• atmosfera grozy i napięcia wraz z pojawieniem się widma.

7. Dzieje bohatera cz. IV.

• w dużej mierze monolog bohatera; Gustaw jest we własnych oczach odrębnym i niepowta-rzalnym światem wewnętrznym, a zarazem jednym z tłumu nieszczęśliwych kochanków, któ-rych tylu w piosence, w powieści, w życiu.

• słabości utworu: nadmiar literackich aluzji i cytatów, sztuczności sytuacyjne, obfitość czułych zwrotów i rekwizytów w stylu sentymentalnym, łzy, wzdychania…; ścieranie się dwóch stylów: bezpośredni romantyczny wylew uczucia (wyraz tego, co jedyne, niepowtarzalne, wyjątkowe) oraz konwencjonalne gesty, wzruszenia (banalna powszechność przeżyć miłosnych).

8. Konflikt moralny indywidualisty.

• ciąg pytań i odpowiedzi; przeżycie ludzkie jest niepodzielne.

• cierpienie Gustawa nie ma nic z rezygnacji, to wytężona walka, bunt przeciw własnemu loso-wi i stale żywy niepokój sumienia.

9. Dramat braku porozumienia.

• ksiądz - niejako spowiedź.

• niewzruszony spokój i rozsądek księdza, wobec zjawisk nadprzyrodzonych jest bezradny.

10. Gustaw z cz. IV - upiór czy człowiek żywy?

• cierpiący człowiek? upiór (wzmianki o samobójstwie)? śmierć moralna czy fizyczna?

• brak jasności i rozstrzygnięcia w tekście.

11. Upiór.

• „Bohater jej popełnił samobójstwo z miłości; za pokutę co roku na dzień zaduszny opuszczać musi mogiłę, wracać między ludzi i raz jeszcze przeżywać nieszczęśliwy romans, raz jeszcze kończyć śmiercią samobójczą”.

• związek ballady z cyklem - nastrojowy, motywy cierpienia miłosnego, grzechu i pokuty, atmo-sfera niesamowitości; rodzaj wiersza dedykacyjnego skierowanego do ukochanej.

12. Niewyjaśniona tajemnica IV cz. Dziadów.

• zagadki i tajemnice - świadome i celowe zabiegi literackie nie do rozstrzygnięcia.

13. Dziady drezdeńskie. Prolog.

• duszy Więźnia grozi niebezpieczeństwo, przeżywa on moment przełomowy.

• przemiana Gustawa w Konrada: przerwanie kręgu samotnego cierpienia, powrót do życia z ludźmi i dla ludzi, dla ojczyzny.

14. Dramat o historii.

• historia niedawna, czytelne imiona i nazwiska, klęska powstania, wiara w trwałość narodu.

15. Dokument prześladowań narodowych.

• w przedmowie - rodzaj dokumentu zbrodni popełnionej na młodzieży wileńskiej.

• postać Rollisona (pierwowzór Jan Molleson - „sprawa dziecinna” a okrucieństwo represji).

• wielka prowokacja sądowa, wprawiona w ruch przez Nowosilcowa dla osobistej kariery, dla zniszczenia uniwersytetu wileńskiego i obciążenia jego kuratora, ks. Czartoryskiego, a w ostatecznym wymiarze historycznym - dla wygubienia młodego pokolenia, nadziei podbitego narodu; brak wzmianek o działalności nielegalnej.

16. Mesjanizm.

• zasada naczelna w przedstawianiu wypadków historycznych - idea niewinnej ofiary i okrutne-go prześladowcy (rzeź niewiniątek, Chrystus); „Poeta wierzył, że Opatrzność kieruje historią ludzkości, że w planach boskich naród polski ma własną misję do spełnienia. Misję tę pojmo-wał na sposób rewolucyjny - jako obalenie tyranów, wprowadzenie w życie ideałów brater-stwa ludów. Polska - jak Chrystus - stać się miała odkupicielem, Mesjaszem narodów”.

• nastrój niezwykłej podniosłości.

17. Widzenie Ks. Piotra.

• wypełnienie do końca ofiary gwarancją przyszłego tryumfu pokonanego narodu.

18. Konflikt dramatyczny III cz. Dziadów.

• ofiarą za sprawę narodu są patrioci z całej Polski; złość katów jest tak zupełna, że wyklucza ich przemianę moralną; wobec wrogów wszyscy prześladowani są tu bohaterscy i wytrwali, ich poziom moralny jest wysoki; wysokie wymagania; zwątpienie w sens cierpienia narodu, w sprawiedliwość realizującą się w dziejach - diabelska pokusa czyhająca na więźniów (Rolli-son).

19. Scena więzienna.

• rozmyślnie manifestowana wesołość nie wytrzymuje konfrontacji z rzeczywistością.

• improwizacja Konrada: pieśń zemsty, wizja przyszłości narodu - mąci się klęska, słucha-cze wychodzą.

20. Wielka Improwizacja.

• „Już w tym skierowaniu pieśni do Boga i natury jest jakaś szaleńcza próba wyłamania się z porządku ludzkiego, zdeptania społecznego obowiązku artysty. Konrada pochłania sama ra-dość tworzenia, zachwyca go doskonałość własnej poezji. Emocje są niewyrażalne, artysta łamie się z trudnością ujęcia ich w słowach, ale pokonywanie tej trudności potęguje w nim po-czucie własnej mocy twórczej. Irracjonalna siła natchnienia, wrodzony dar tworzenia wynosi go na szczyt ludzkiej hierarchii i jeszcze wyżej: twórca poezji mierzy się z twórcą świata, z Bogiem. To apogeum romantycznego kultu poety. Ale to jeszcze nie kres jego poczucia potę-gi. (…) Konrad wierzy, że samą wewnętrzną siłą jest w stanie rządzić naturą na ziemi i w kos-mosie”.

• w dziele tworzenia Konrad chciałby przewyższyć Boga świat przez Niego stworzony jest niedoskonały; dlaczego ludzie cierpią? dlaczego Bóg dopuszcza niesprawiedliwość?

• upadek dumnego i jego odrodzenie; „Przemoc i okrucieństwo rządzą w tym świecie, a Bóg, który to dopuszcza, jest tyranem. Tej wizji świata Konrad znieść nie może. To kres jego sza-leństwa i jego upadek”.

• „Pycha twórcy i roszczenia rozumu doprowadziły go do zwątpienia, do rozpaczy, do upadku. Ale szaleństwo jego było szaleństwem człowieka opętanego miłością ludzi, miłością ojczyzny. To będzie mu policzone za okoliczność łagodzącą”.

• wizja przyszłości została ukazana Ks. Piotrowi, a nie pysznemu Konradowi.

21. „Wskrzesiciel narodu”.

• próby dopasowania wizji Ks. Piotra do późniejszej historii Polski.

• symbolika proroctwa umyślnie ciemna i niemożliwa do przełożenia na prosta informację; są w tekście sugestie pozwalające przypuszczać, że mężem „czterdzieści i cztery” będzie czło-wiek, który niegdyś był Konradem.

22. Ustęp.

• dalsze dzieje bohaterów, zwł. Konrada, relacja podróży w historię, dawniejszą i całkiem współczesną; obok Rosji urzędniczej jest na balu także Rosja młoda, szlachetna (przyszły de-kabrysta, Bestużew).

• Rosja:

1. oficjalna, cesarska - brak historii i kultury, barbarzyństwo i naśladowniczość, dzikość i bezduszność (pogarda).

2. chłopska, prostych ludzi - milcząca, uśpiona, bez oporu znosząca ucisk Rosji 1).

3. młoda, zbuntowana, chciwa wolności.

• konflikt polsko-rosyjski ma głębszy wymiar niż przeciwstawienie prześladowanych i prześla-dowców.

23. „Wewnętrzny ogień” narodu.

• Polska:

1. wielka, bohaterska, siła trwałości i odrodzenia.

2. oficjalna, urzędnicza, kolaborująca z zaborcą, wysługująca się tyranowi.

• „Nasz naród jak lawa,/ Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,/ Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;/ Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi”.

• Mickiewicz wielokrotnie powracał do Dziadów, pisał fragmenty dalszych części; nic się nie zachowało z tych rękopisów.

TEKST

UPIÓR

DZIADY CZĘŚĆ II

• Guślarz - Starzec pierwszy z chóru - chór wieśniaków i wieśniaczek - kaplica, wieczór.

• chór: „Ciemno wszędzie, głucho wszędzie,/ Co to będzie, co to będzie?”.

• Guślarz wywołuje duchy („czyscowe duszeczki”).

• pojawiają się dzieci - aniołki: „W raju wszystkiego dostatek,/ co dzień to inna zabawka:/ Gdzie stąpim, wypływa trawka/ Gdzie dotkniem, rozkwita kwiatek. // Lecz choć wszystkiego dostatek,/ Dręczy nas nuda i trwoga./ Ach, mamo, dla twoich dziatek/ Zamknięta do nieba droga!”; aniołki proszą o „gorczycy dwa ziarna”: „Bo słuchajcie i zważcie u siebie,/ Że według bożego rozkazu:/ Kto nie doznał goryczy ni razu,/ Ten nie dozna słodyczy w niebie”; dostają ziarnko.

• chór: „A kto prośby nie posłucha/ W imię Ojca, Syna, Ducha./ Widzicie Pański krzyż?/ Nie chcecie jadła, napoju/ Zostawcie nas w pokoju,/ A kysz, a kysz!”.

• Guślarz wzywa duchy.

• pojawia się Widmo - pan, właściciel wioski, duch szarpany przez „żarłoczne ptastwo”, duch ciągle jakby ciele, „A któż będzie mój obrońca?/ Nie masz, nie masz mękom końca! (…) Ach, jak mnie pragnienie pali;/ Gdyby mała wody miarka!/ Ach! Gdybyście mnie podali/ Choćby dwa pszenicy ziarnka!”; wokół niego latają sowa i kruk - duchy wieśniaków, które zmarły przez niego, zabierają mu pokarm; chór ptaków: „Hej, sowy, puchacze, kruki,/ I my nie znaj-my litości!/ Szarpajmy jadło na sztuki,/ A kiedy jadła nie stanie,/ Szarpajmy ciało na sztuki,/ Niechaj nagie świecą kości!”; Widmo: „Tak, muszę dręczyć się wiek wiekiem,/ Sprawiedliwe zrządzenia boże!/ Bo kto nie był ni razu człowiekiem,/ Temu człowiek nic nie pomoże”; duch nic nie dostaje.

• Guślarz wywołuje dalej.

• chór: „Mówcie, komu czego braknie,/ Kto z was pragnie, kto z was łaknie”.

• pojawia się duch pięknej dziewczyny (Zosia); Guślarz: „Na głowie ma kraśny wianek/ W ręku zielony badylek/ A przez nią bieży baranek/ A nad nią leci motylek”; Dziewczyna: „wiatr mną jak piórkiem pomiata (…) Tak pośród pierzchliwej fali/ Wieczną przelatując drogę,/ Ani wbić się pod niebiosa/ Ani ziemi dotknąć nie mogę”; chce, by chłopcy przyciągnęli ją do ziemi; Dziewczyna: „Bo słuchajcie i zważcie u siebie,/ Że według bożego rozkazu:/ Kto nie dotknął ziemi ni razu,/ Ten nigdy nie może być w niebie”; Guślarz mówi, że tak sobie pofruwa jeszcze „przez dwa roki”.

• pojawia się milczące widmo, Guślarz je przepędza, ale ono nie reaguje, później się śmieje z Guślarza.

DZIADY CZĘŚĆ IV

• mieszkanie Księdza - stół nakryty, tylko co po wieczerzy - Ksiądz - Pustelnik - Dzieci - dwie świece na stole - lampa przed obrazem Najświętszej Panny Maryi - na ścianie zegar bijący.

• Ksiądz z rodziną przy stole, wchodzi Pustelnik.

• Ksiądz: „Ktoś ty bracie? odpowiadaj”.

• Pustelnik: „Trup… trup…!… tak jest moje dziecię. (…) Umarły!… O nie! tylko umarły dla świa-ta!/ Jestem pustelnik, czy mnie rozumiecie?”, „Kto miłości nie zna, ten żyje szczęśliwy,/ I noc ma spokojną, i dzień nietęskliwy./ W cichym, własnym domu!”, „Idę z daleka, nie wiem, z pie-kła czyli z raju./ Aż dążę do tegoż kraju”, pyta Księdza, czy ten zna Getego, żywot Heloisy, „Młodości mojej niebo tortury!/ One zwichnęły osadę mych skrzydeł/ I wyłamały do góry,/ Że już nie mogę na dół skręcić lotu”, opowiada o stracie ukochanej, następnie przyprowadza swojego towarzysza - gałąź z drzewa cyprysowego (drzewo żałoby).

• Ksiądz: mówi, że też utracił swą miłość, swoją żonę (umarła).

• Pustelnik: dalej opowiada o trzech rodzajach śmierci, o robaczku świętojańskim, który go po-cieszał, wreszcie się przedstawia, pokazuje w blasku świecy swą twarz, to Gustaw - dawny znajomy Księdza, uczeń; przypomina dawne czasy, swoją ukochaną.

• Ksiądz: „Płacz; lecz niestety, boleść przypomnienia/ Nas samych trawi, a nic wkoło nas nie zmienia!”.

• Gustaw: ukochana zostawiła go dla innego, „Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto!/ Posta-ci twej zazdroszczą anieli,/ A duszę gorszą masz, gorszą niżeli!…/ Przebóg! tak ciebie oślepi-ło złoto!/ I honorów świecąca bańka, wewnątrz pusta!/ Bodaj!… Niech, czego dotkniesz, prze-leje się w złoto;/ Gdzie tylko zwrócisz serce i usta,/ Całuj, ściskaj zimne złoto! (…) Zabiłaś mnie, zwodnico! Nieba cię ukarzą,/ Sam ja… nie puszczę bezkarnie,/ Idę, zadrżyjcie odmień-ce!”, dobywa sztylet, ale zaraz chowa, „O nie! nie… nie… żeby ją zabić,/ Trzeba być trochę więcej niż pierwszym z szatanów!/ Precz to żelazo!”, wydaje mu się, że zabije ukochaną spoj-rzeniem, „Tylko na nią cisnę okiem,/ Ha! okiem! okiem jadowitej żmije,/ Całe piekło z mych piersi przywołam do oka; (…) Ach, wzdycham! czegoż wzdycham? ha! westchnąłem za nią./ Nie! nie mogę zapomnieć o niej i umarły./ Wszakże ją widzę, wszak tu, o, tu stoi!/ Płacze na-de mną… jaka łezka szczera! (z żalem) Płacz, moja luba, twój Gustaw umiera!”, podnosi szty-let, „Tak! wszystko! wszystko tobie zostawię,/ Zostawię życie, i świat, i rozkosze,/ (z wściekło-ścią) I twego!… wszystko… o nic… ani łzy nie proszę!”, przebija się.

• Ksiądz: „Jezus, Maria! bój się Boga!”.

• zegar kończy bić, świeca druga gaśnie.

• Gustaw: jednak nie umarł, na twarzy ma zimny uśmiech, „Przywróć nam Dziady…”.

• Ksiądz: sprzeciwia się zabobonom.

• Gustaw: „Więc żadnych nie ma duchów?/ (z ironią) Świat ten jest bez duszy?/ Żyje, lecz żyje tylko jak kościotrup nagi,/ Który lekarz tajemną sprężyną rozruszy,/ Albo jest to coś na kształt wielkiego zegaru,/ Który obiega popędem ciężaru?/ (z uśmiechem) Tylko nie wiecie, kto za-wiesił wagi!/ O kołach, o sprężynach rozum was naucza;/ Lecz nie widzicie ręki i klucza!/ Gdyby z twych oczu ziemskie odpadło nakrycie,/ Obaczyłbyś niejedno wkoło siebie życie,/ Umarłą bryłą świata pędzące do ruchu”.

• głos z kantorka, mowa ducha: „Proszę o troje paciorek”.

• Gustaw: „Bo słuchajcie i zważcie u siebie,/ że według boskiego rozkazu:/ Kto za życia choć raz był w niebie,/ Ten po śmierci nie trafi od razu”.

DZIADY (WIDOWISKO) CZĘŚĆ I

• prawa strona teatru - Dziewica w samotnym pokoju - na boku ksiąg mnóstwo, fortepiano, ok.no z lewej strony w pole; na prawej wielkiej zwierciadło; świeca gasnąca na stole i księga rozłożona (romans Valerie).

• sceny w tej części utworu (nie wykończonej przez autora) stoją obok siebie luźno i związek ich nie zawsze jest dosyć jasny. Scena pierwsza przedstawia przyszłą kochankę w rozmarze-niu, ostatnia zaś kochanka wystawionego na pokusę; środkowe - pochód różnych osób na obrzęd Dziadów. Przechodzą: Guślarz, chór wieśniaków, dziewczyna w żałobie, Starzec z Dziecięciem, gromadka Młodzieży zostaje w połowie drogi i wdaje się w rozmowę z przecho-dzącymi. Wolno się domyślać, że na tym obrzędzie przeprowadzanych przez scenę najbar-dziej wyrazista jest postać Starca zniechęconego do życia. Śpiewana mu ballada o Poraju (mieszcząca pod przykrywką uczucia poety nieszczęśliwego w miłości) wiąże się z całością o tyle, że jest jakby zapowiedzią smutnego końca, ku któremu zmierzać będzie miłość Gustawa do Dziewicy.

• Dziewica: rozmarzenie Dziewicy; „Szalony, niech ukocha swe samotne ściany/ I nie targa łań-cucha, by nie drażnić rany. -/ Witajże, ma jaskinio - na wieki zamknięci,/ Nauczmy się więź-niami stać z własnej chęci -/ Czyż nie znajdziem zatrudnieni? Mędrce dawnych wieków/ Za-mykali się szukać skarbów albo leków/ I trucizn - my niewinni młodzi czarodzieje/ Szukajmy ich, by otruć własne swe nadzieje./ A jeżeli do grobu wstęp wiarą zawarty,/ Pochowajmy swą duszę za życia w te karty./ Można pięknie zmartwychwstać i po takim zgonie,/ I przez ten grób jest droga na Elizu błonie./ Zamieszkałym wśród cieniów zmyślonego świata/ Nudnej rzeczywistości nagrodzi się strata./ Cieniów? Nigdyż nie było między ziemską bramą/ Takich cieniów, śmiertelną więzionych postacią?/ Dusze ich wzięły bytność z poetów wyroku,/ Kszta-łty odlaneż tylko z pięknych słów obłoku?/ Nie mogę przyrodzenia tą myślą obrażać,/ Nie mo-gę bluźnić Twórcy - i siebie znieważać”.

• wchodzi chór wieśniaków i Guślarz; chór wieśniaków: pocieszenie da Dziewczyny z Roman-tyczności: „Kto marzeń tknięty chorobą/ Sam własnej sprawca katuszy,/ Darmo chciał znaleźć przed sobą,/ Co miał tylko w swojej duszy”; Guślarz: „Mrok tajemnic nas otacza/ Pieśń i wiara przewodniczy,/ Dalej z nami, kto rozpacza,/ Kto wspomina i kto życzy”.

• monolog Starca, tęskniącego za wnukiem; śpiew Młodzieńca Zaklętego (wnuk).

• chór Młodzieży; pieśń Strzelca.

• koniec części środkowej widowiska; Guślarz: „Szczęśliwi! -/ A ja… czemuż nie jestem jak oni?/ Wyjechaliśmy razem - cóż mię w pole goni?/ Ach, nie zabawy ścigam - uciekam od nu-dy;/ Nie rozkosze myśliwskie lubię - ale trudy./ Że się myśl, a przynajmniej, że się miejsce zmienia,/ I że tu nikt mojego nie śledzi marzenia/ Łez pustych, które nie wiem, skąd w oczach zaświecą,/ Westchnień bez celu, które nie wiem kędy lecą”.

• pojawia się Myśliwy Czarny (wyobrażenie złego ducha), kusi Guślarza: „Latasz, mój ptaszku, za wysoko latasz,/ A czy znasz dzielność swoich skrzydełek?/ Spojrzy na ziemie, którą tak pomiatasz,/ Co tam wabików, co tam sidełek!”.

DZIADY CZĘŚĆ III

• dedykacja: świętej pamięci Janowi Sobolewskiemu, Cyprianowi Daszkiewiczowi, Feliksowi Kółakowskiemu, spółuczniom, spółwięźniom, spółwygnańcom, za miłość ku ojczyźnie prze-śladowanym, z tęsknoty ku ojczyźnie zmarłym w Archangielsku, na Moskwie, w Petersburgu - narodowej sprawy męczennikom poświęca Autor

• Przedmowa.

• Litwa.

• Prolog.

• w Wilnie przy ulicy Ostrobramskiej, w klasztorze ks. ks. Bazylianów, przerobionym na więzie-nie stanu - cela więzienna.

• Anioł Stróż; budzi się Więzień, patrzy w okno, ranek; pojawiają się Duchy nocne.

• Więzień: „Żywy, zostanę dla mej ojczyzny umarłej,/ I myśl legnie zamknięta w duszy mojej cieniu,/ Jako dyjament w brudnym zawarty kamieniu”; wstaje, pisze węglem na ścianie z jed-nej strony: „D.O.M. // GUSTAVUS // OBIIT MDCCCXXII // CALENDIS NOVEMBRIS”, a z drugiej: „HIC NATUS EST // CONRADUS // MDCCCXXII // CALENDIS NOVEMBRIS”.

• wspiera sie na oknie, zasypia.

• Duch: Człowieku! gdybyś wiedział, jaka twoja władza!/ Kiedy myśl w twojej głowie jako iskra w chmurze/ Zabłyśnie niewidzialna, obłoki zgromadza/ I tworzy deszcz rodzajny lub gromy i burze (…) Ludzie! każdy z was mógłby, samotny, więziony,/ Myślą i wiarą zwalać i podźwigać trony”.

1. AKT.

1. scena.

• korytarz - straż z karabinami stoi opodal - kilku więźniów młodych ze świecami wychodzą z cel swoich - północ; osoby: Jakub, Adolf, Żegota, Sobolewski, Frejend, Konrad, Ks. Lwowicz, Tomasz, Feliks Kółakowski, Suzin, Jacek.

• przechodzą do celi Konrada, świętują Noc Wigilijną; rozmawiają o wywózkach na Sybir: Jan: „Jeśli zapomnę o nich, Ty, Boże na niebie,/ Zapomnij o mnie”; dalsze rozmowy, Konrad za-myślony.

• Konrad śpiewa: „Pieśń ma była już w grobie, już chłodna. -/ Krew poczuła - spod ziemi wy-gląda -/ I jak upiór powstaje krwi głodna:/ I krwi żąda, krwi żąda, krwi żąda./ Tak! zemsta, zemsta, zemsta na wroga/ Z Bogiem i choćby mimo Boga! (…) Wznoszę się! lecę! tam, na szczyt opoki -/ Już nad plemieniem człowieczem./ Między proroki./ Stąd ja przyszłości brud-ne obłoki/ Rozcinam moją źrenicą jak mieczem”.

• wszyscy wychodzą, Konrad zostaje sam.

2. scena - IMPROWIZACJA.

• Konrad: „samotność - cóż po ludziach, czy-m śpiewak dla ludzi?”.

3. scena.

• wchodzą kapral, braciszek bernardyn, Piotr, jeden więzień.

• Konrad: „I ze mną tu leć w głębie, w ciemność - lećmy w dół -/ Otchłań - otchłań ta lepsza niźli ziemi padół;/ Tu nie ma braci, matek, narodów - tyranów -/ Pójdź tu”.

• Ksiądz Piotr przeprowadza egzorcyzmy; pojawia się Duch, który opętał Konrada.

• pojawiają się chóry Aniołów: „Pokój, pokój prostocie,/ Pokornej, cichej cnocie!/ Sługo, sługo pokorny, cichy,/ Wniosłeś pokój w dom pychy,/ Pokój grzesznemu sierocie”.

4. scena.

• dom wiejski pode Lwowem; pokój sypialny - Ewa, młoda panienka, wbiega, poprawia kwiaty przed obrazem Najświętszej Panny, klęka i modli się, wchodzi Marcelina.

• Ewa: widzenie (róża).

5. scena.

• cela Księdza Piotra; Ksiądz modli się leżąc krzyżem: „Panie! czymże ja jestem przed Twoim obliczem? -/ Prochem i niczem;/ Ale gdy Tobie moję nicość wyspowiadał,/ Ja, proch, będę z Panem gadał”.

• WIDZENIE: „Tyran wstał - Herod! - Panie, cała Polska młoda/ Wydana w ręce Heroda… (…) Patrz! - ha! - to dziecię uszło - rośnie - to obrońca!/ Wskrzesiciel narodu, -/ Z matki obcej; krew jego dawne bohatery,/ A imię jego będzie czterdzieści i cztery”.

6. scena.

• pokój sypialny - Senator obraca się na łożu i wzdycha - dwóch diabłów nad głową.

• widzenie Senatora (przez sen).

7. scena.

• salon warszawski, kilku wielkich urzędników, kilku wielkich literatów, kilka dam wielkiego tonu, kilku jenerałów i staboficerów, wszyscy incognito piją herbatę przy stoliku - bliżej drzwi kilku młodych ludzi i dwóch starych Polaków. Stojący rozmawiają z żywością - towarzystwo stoli-kowe mówi po francusku, przy drzwiach po polsku.

• Adolf: opowieść o Cichowskim.

• Wysocki: „nasz naród jak lawa,/ Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,/ Lecz wew-nętrznego ognia sto lat nie wyziębi;/ Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi”.

8. scena - PAN SENATOR.

• w Wilnie.

• rozmowa o polskich spiskowcach.

• wchodzą P. Rollison i Kmitowa, Ks. Piotr.

• BAL: wchodzi pani Rollison, myśli, że zabito jej syna, jest w histerii, uspokaja ją Ks. Piotr.

• w domu w Doktora uderza piorun.

• kolejny grzmot, zostają na scenie Pelikan, Senator, Ks. Piotr.

• opowieści Ks. Piotra - ten potem wychodzi.

• wprowadzony Konrad.

9. scena - NOC DZIADÓW; opodal widać kaplicę - smętarz - Guślarz i kobieta w żałobie.

• pojawia się Widmo, które zamiast oczu ma dwie złote blaszki; pojawia się kolejny Duch - ro-zerwany na strzępy przez czarty.; pojawia się Duch, który popełnił samobójstwo, wbijając so-bie nóż w czoło, Guślarz: „Śmierć z niej [rany] uleczyć nie może”, Kobieta: „Ach, ulecz go, wielki Boże!”.

DZIADÓW CZĘŚCI III USTĘP

• Droga do Rosji; Przedmieścia stolicy; Petersburg; Pomnik Piotra Wielkiego; Przegląd wojska; Oleszkiewicz.

DO PRZYJACIÓŁ MOSKALI

Deo Optimo Maximo.

Gustaw, zrozpaczony kochanek z IV części, przeistacza się w bojownika sprawy narodowej - Konrada.

Osobom występującym w tej scenie poeta nadał rysy biograficzne, a częściowo nawet imiona lub nazwiska swoich kolegów.

Kontrast między „salonem warszawskim” a poświęceniem patriotów.

9