Wydział Nauk Historycznych i Społecznych Kościół a ekonomia i proces globalizacji ks. dr Artur Wysocki

VII. Bezinteresowność a zysk w ekonomii

1. Miłość jako „bezinteresowny dar z siebie” oraz logika daru

• Podstawowe prawdy wiary:

• Stworzenie: dar istnienia, życia, wolności

• Dla chrześcijan także: Odkupienie - darmowy dar miłości Boga

• Człowiek jako osoba potrzebuje też bezinteresowności w relacjach z innymi, by móc właściwie się rozwijać

• Człowiek, jak mówi Konstytucja Gaudium et spes: „nie może odnaleźć się w pełni inaczej jak tylko poprzez bezinteresowny dar z siebie samego” (KDK 24)

• Ekonomia nie jest w pełni „autonomiczna” - wymiar ludzki (CV 36)

• Logika daru i bezinteresowność ma mieć miejsce także w ekonomii

• Ta logika daru ma mieć swoje miejsce w ekonomii nie „obok”, czy „po”, ale ma być włączona w jej podstawowy nurt (CV 39)

2. Co proponuje encyklika

• Wskazuje na potrzebę szerszego rozwoju tzw. sfery pośredniej między sferą prywatną a państwową, potrzebę rozwoju, wobec dominacji binomium rynek-państwo, trzeciego z elementów funkcjonowania ekonomii tkwiącego w społeczeństwie obywatelskim (CV 41.46)

• szersze pojęcie przedsiębiorczości, które ma łączyć się także z większą odpowiedzialnością i wrażliwością społeczną przedsiębiorstw (CV 40)

• nie mówi tu o działalności charytatywnej, ale o działalności ekonomicznej, której jednak podstawowym celem nie jest zysk: „Nie chodzi tylko o «trzeci sektor», ale o nową, obszerną i złożoną rzeczywistość, obejmującą własność prywatną i publiczną, która nie wyklucza zysku, ale uważa go za narzędzie do realizacji celów humanistycznych i społecznych” (CV 46)

• Nie są to tylko postulaty i życzenia, ale wskazanie na istniejącą i rozwijającą się rzeczywistość - zachęta i wsparcie

• Przykłady:

• doświadczenie mikrofinansowania, mikrokredytów (CV 45.65)

• doświadczenie znane w kulturze chrześcijańskiej już od wielu wieków

• Banki Miłosierdzia (CV 65) - Od XV-XVI w. tzw. Montes pietatis (ang. Pawnbrokers) rozwijają się we Włoszech. W Polsce znane było przede wszystkim jako Banki Pobożne

• szeroka gama działalności “pośredniej” związanej z tzw. przedsiębiorczością społeczną (social entrepreneurship), np. spółdzielnie społeczne

• Specyficzna forma: Social business

3. CV o bezinteresowności

• CV 11: „Bez perspektywy życia wiecznego, postęp ludzki na tym świecie pozbawiony jest oddechu. Zamknięty w ramach historii, wystawiony jest na ryzyko, że będzie sprowadzony jedynie do tego, by coraz więcej mieć. W ten sposób ludzkość traci odwagę, by być gotową na przyjęcie wyższych dóbr, na wielkie i bezinteresowne inicjatywy wypływające z miłości powszechnej”.

• CV 34: „rozwój ekonomiczny, społeczny i polityczny, jeśli chce być autentycznie ludzki, powinien uwzględniać zasadę bezinteresowności jako wyraz braterstwa”.

• CIV 36: „że w stosunkach rynkowych zasada bezinteresowności oraz logika daru [AW] jako wyraz braterstwa mogą i powinny znaleźć miejsce w obrębie normalnej działalności ekonomicznej. Są to wymogi człowieka w obecnej chwili, ale także wymogi samej racji ekonomicznej. Chodzi o wymogi zarazem miłości jak i prawdy”

• CIV 38: „W epoce globalizacji działalność ekonomiczna nie może abstrahować od bezinteresowności, która szerzy i ożywia solidarność oraz odpowiedzialność za sprawiedliwość i dobro wspólne w swoich różnych podmiotach i aktywnych uczestnikach. […]Jeśli wczoraj można było utrzymywać, że najpierw należy się starać o sprawiedliwość i że bezinteresowność wkroczy później jako uzupełnienie, dzisiaj trzeba powiedzieć, że bez bezinteresowności nie można realizować również sprawiedliwości.”

• CIV 39: „Kiedy logika rynku oraz logika państwa zgodnie usiłują zachowywać monopol swoich własnych obszarów kompetencji, na dłuższą metę w stosunkach między obywatelami brakuje solidarności, uczestnictwa i poparcia, bezinteresownego działania, co jest czymś innym wobec dać, aby mieć, właściwym dla logiki wymiany, i do dać z obowiązku, właściwym dla logiki zachowań publicznych narzuconych przez prawo państwowe. Przezwyciężenie niedorozwoju wymaga pracy nie tylko nad polepszeniem transakcji opierających się na wymianie, nie tylko nad przesunięciami struktur opiekuńczych natury publicznej, ale przede wszystkim nad stopniowym otwarciem się, w kontekście światowym, na formy działalności ekonomicznej charakteryzujące się elementami bezinteresowności i komunii. […] Rynek bezinteresowności nie istnieje i nie można zarządzać prawem postaw bezinteresownych. Natomiast zarówno rynek, jak i polityka potrzebują osób otwartych na wzajemny dar”.

4. Pojęcie bezinteresowności i jej źródła

• Antropologia i etyka; filozofia społeczna

• Zasada „osobowa”

• Bezinteresowność a wolontariat

• Pismo św.:

• Ewangelie - darmowość zbawienia

• „Darmo otrzymaliście, darmo dawajcie!” (Mt 10,8)

• „wszyscy bowiem zgrzeszyli i pozbawieni są chwały Bożej, a dostępują usprawiedliwienia darmo, z Jego łaski, przez odkupienie które jest w Chrystusie Jezusie” (Rz 3,23-24)

• „Łaską bowiem jesteście zbawieni przez wiarę. A to pochodzi nie od was, lecz jest darem Boga” (Ef 2,8)

• św. Paweł w 9 rozdz. Listu do Rzymian: „Wolałbym bowiem sam być pod klątwą [odłączony] od Chrystusa dla [zbawienia] braci moich, którzy według ciała są moimi rodakami (Rz 9,3).

• św. Paweł chlubił się kilkakrotnie tym, że za swoją posługę nie bierze żadnych pieniędzy, ale że utrzymuje się ze swej pracy, „by dla nikogo nie być ciężarem” (2Tes 3,8).

5. Bezinteresowność w NSK

• KDK 24: „Kiedy Pan Jezus modli się do Ojca, aby "wszyscy byli jedno... jako i my jedno jesteśmy" (J 17, 21-22), otwierając przed rozumem ludzkim, daje znać o pewnym podobieństwie między jednością osób boskich a jednością synów Bożych zespolonych w prawdzie i miłości. To podobieństwo ukazuje, że człowiek będąc jedynym na ziemi stworzeniem, którego Bóg chciał dla niego samego, nie może odnaleźć się w pełni inaczej jak tylko poprzez bezinteresowny dar z siebie samego”.

• MM 171-174: o potrzebie bezinteresownej pomocy krajom ubogim - wzywa do takiej pomocy, która pozwoli stać się tym biednym krajom realnymi podmiotami na scenie międzynarodowej i właściwie się rozwijać gospodarczo. Według niego, inaczej niemożliwa jest budowa rzeczywistej wspólnoty narodów (MM 174)

• PP 54: „Obie strony bowiem będą mogły umówić się co do procentów i terminów spłat, jednakże na warunkach dla obu możliwych do przyjęcia, równoważąc mianowicie dary bezinteresowne, pożyczki bezprocentowe lub obciążone bardzo niskim procentem i czas stopniowego spłacania kredytów”.

• SRS 21: „Krajom, które niedawno uzyskały niepodległość i które czynią wysiłki, by osiągnąć własną tożsamość kulturową i polityczną, jest potrzebny skuteczny i bezinteresowny wkład ze strony wszystkich krajów bogatszych i lepiej rozwiniętych”.

• SRS 40: „W świetle wiary solidarność zmierza do przekroczenia samej siebie, do nabrania wymiarów specyficznie chrześcijańskich całkowitej bezinteresowności, przebaczenia i pojednania. Wówczas bliźni jest nie tylko istotą ludzką z jej prawami i podstawową równością wobec wszystkich, ale staje się żywym obrazem Boga Ojca, odkupionym krwią Jezusa Chrystusa i poddanym stałemu działaniu Ducha Świętego”.

• CA 37: O potrzebie przypominania sobie logiki daru wypływającej z pierwotnego daru stworzenia Jan Paweł II mówi omawiając z kolei kwestię ekologiczną i niewłaściwego wykorzystania zasobów naturalnych przez człowieka. Silna „żądza posiadania” przesłania prawdę stworzenia i niszczy bezinteresowną postawę w człowieku rodzącą się z zachwytu dla istnienia i piękna

• CA 43: w kontekście ekonomicznym, mówiącym o trosce o pracę i rozwój dla wszystkich ludzi ze strony „własności”, papież stosuje sformułowanie z Gaudium et spes o potrzebie bezinteresownego daru z siebie.

• DCE 31 „. Miłość jest bezinteresowna; nie praktykuje się jej dla osiągnięcia innych celów”.

6. Bezinteresowność pośród innych zasad NSK

• Kompendium nauki społecznej Kościoła z 2005 r. - powszechność i jedność fundamentalnych zasad

• KNSK 161: należą do fundamentalnych, ponieważ „dotyczą rzeczywistości społecznej jako całości: poczynając od stosunków międzyludzkich, nacechowanych bliskością i bezpośredniością - po relacje nawiązywane za pośrednictwem polityki, ekonomii i prawa; od relacji między wspólnotami czy grupami osób - po stosunki między ludami i narodami.”

• Podstawą wszystkich zasad jest godność człowieka, a zwieńczeniem - droga miłości, miłość społeczna, wsparta na sprawiedliwości, jako „najwyższe i uniwersalne kryterium całej etyki społecznej” (KNSK 204)

• Nie tak dawno to solidarność dołączyła jako jedna z zasad podstawowych

• Benedykt XVI określa bezinteresowność jako zasadę życia społecznego. Czy spełnia ona jednak kryteria zasady fundamentalnej i czy taka jest intencja papieża?