WŁADZA RODZICIELSKA W ŚWIETLE PRZEPISÓW KODEKSU RODZINNEGO I OPIEKUŃCZEGO.
1. Charakterystyka ogólna władzy rodzicielskiej.
W ujęciu Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 95 w związku
z art. 92) władza rodzicielska obejmuje obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka oraz nakłada na dziecko obowiązek posłuszeństwa względem rodziców, którym władza taka przysługuje. Władza rodzicielska powinna być wykonywana tak jak wymaga tego dobro dziecka oraz interes społeczny. Najczęściej do określenia władzy rodzicielskiej wystarczy wyznaczyć jej podstawowe cechy uregulowane prawnie: sprawowanie pieczy nad osobą małoletniego, reprezentowanie małoletniego w obrocie prawnym (przedstawicielstwo ustawowe) i zarząd majątkiem dziecka. Władza rodzicielska przysługuje rodzicom, o ile mogą ją sprawować i są znani. Władza rodzicielska wykonywana jest pod nadzorem sądu opiekuńczego, sąd ten rozstrzyga w braku porozumienia między rodzicami co do istotnych spraw dziecka oraz obowiązany jest ogólnie wraz z innymi organami państwowymi do udzielenia pomocy, jeśli jest ona potrzebna do należytego wykonywania władzy rodzicielskiej. Ponadto sąd zezwala na dokonanie przez rodziców oraz potwierdzenie przez nich, dokonanych przez małoletniego, czynności prawnych przekraczających zakres zwykłego zarządu.
2. Podmioty władzy rodzicielskiej.
Artykuł 92 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowi, że „dziecko pozostaje aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską”. Pełnoletność
w prawie cywilnym uzyskuje osoba fizyczna, która ukończyła 18 rok życia, wyjątkowo kobieta , która ukończyła co najmniej 16 rok życia i za zgodą sądu opiekuńczego zawarła małżeństwo.
2a. Rodzice jako podmiot władzy rodzicielskiej.
Władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom (artykuł 93 § 1). Obejmuje to rodziców związanych małżeństwem, jak i rodziców dziecka pozamałżeńskiego. Kodeks przewiduje od tej reguły odstępstwa.
W przypadku braku ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa, władza rodzicielska przysługuje wtedy tylko temu z rodziców, którego stosunek rodzicielstwa jest pewny (§ 2). Władza rodzicielska przysługuje ojcu, który uznał dziecko pozamałżeńskie. Podobna sytuacja jest z matką dziecka, w razie wątpliwości macierzyństwa, władza przysługiwać będzie kobiecie z chwilą ustalenia macierzyństwa. Jeżeli jedno z rodziców nie ma zdolności do czynności prawnych (np. jest ubezwłasnowolnione) lub zostali pozbawieni tej władzy czy też została ona zawieszona, wówczas nie może jej wykonywać. Pełna zdolność do czynności prawnych jest przesłanką konieczną do wykonywania władzy rodzicielskiej. Jeżeli żadnemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska, sąd opiekuńczy ustanawia dla dziecka opiekę (art. 94 § 3). Przez opiekę należy rozumieć instytucję prawną, której celem jest zapewnienie pieczy oraz reprezentacji nad osobami i majątkiem małoletnich, którzy nie pozostają pod władzą rodzicielską, a także pełnoletnimi ubezwłasnowolnionymi całkowicie (art. 145 i następne). Opieka ustanawiana jest w interesie podopiecznego, w jego interesie też powinna być wykonywana.
2b Dziecko jako podmiot władzy rodzicielskiej.
Dziecko posiada podmiotowość prawną (tzn. może być podmiotem praw
i obowiązków) z chwilą urodzenia. Tzw. warunkową zdolność prawną posiada dziecko poczęte, ale nie narodzone. Warunkiem nabycia zdolności prawnej jest urodzenie się żywego dziecka. Dziecko pozostaje pod władzą rodzicielska aż do osiągnięcia wieku pełnoletności. Przed ukończeniem 13 roku życia dziecko nie ma w ogóle zdolności do czynności prawnych i w konsekwencji zakres reprezentacji dziecka w tym okresie jest najszerszy. Dziecko przed 13 rokiem życia może zawierać drobne umowy życia codziennego (kupno drobnej zabawki w sklepie) i stają się one ważne z chwilą jej dokonania, chyba że rażąco naruszają interes dziecka. Inne czynności prawne zawierane przez dziecko
w wieku poniżej 13 roku życia są nieważne. Miedzy 13 rokiem życia
a uzyskaniem pełnoletności dziecko ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Może samo zaciągać zobowiązania i rozporządzać swoim prawem., jednak dla skuteczności tych czynności potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego.
3. Piecza nad osobą dziecka.
Art. 96 kodeksu stanowi:”Rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierują nim. Obowiązani troszczyć się o fizyczny
i duchowy rozwój dziecka (...)”. Kierowanie dzieckiem dotyczy troski o jego środowisko, w jakim się wychowuje. Nadzorowanie trybu życia i kontrola dziecka w życiu pozarodzinnym. Nie są w to wliczane obowiązki alimentacyjne rodziców względem dziecka. Obowiązek alimentacyjny oznacza roszczenie dziecka przeciwko rodzicom o dostarczenie środków utrzymania i istnieje niezależnie od władzy rodzicielskiej. Rodzicie pozbawieni władzy rodzicielskiej zobowiązani są czasami do płacenia alimentów na rzecz dziecka. Rodzice mogą określić miejsce pobytu dziecka poza domem na okres krótszy np. pobyt wakacyjny. Miejscem zamieszkania dziecka jest miejsce zamieszkania rodziców. Rodzice nadają dziecku imię, które wpisuje się do aktu urodzenia. Ustawodawca nakłada na dziecko obowiązek posłuszeństwa wobec rodziców (art. 95 § 2). Obowiązek ten jest konieczny by rodzice mogli sprawnie wykonywać swoje obowiązki związane z władzą rodzicielską. Dopuszczalne jest karanie dziecka obejmujące zakazy, które dla dziecka stanowią dolegliwość. Kodeks rodzinny nie reguluje tej materii szczegółowo, gdyż ustawodawca nie chce wchodzić
w prywatne sfery władzy rodzicielskiej. Jeżeli rodzice znacząco przekroczą swoje uprawnienie sąd może ograniczyć lub pozbawić ich władzy.
W skrajnych przypadkach istnieje możliwość pociągnięcia rodziców do odpowiedzialności karnej np. znęcanie się nad dzieckiem.
4 Piecza nad majątkiem dziecka.
Piecza ta dotyczy wszystkich składników majątku. Podstawową formą ochrony majątku dziecka jest zarząd jego majątkiem. Rodzice nie mogą zrezygnować
z zarządu ani się go zrzec. Rodzice powinni zarządzać majątkiem dziecka
z należytą starannością (art. 101 § 1). Oznacza to, że powinni sprawować zarząd w miarę swoich możliwości. Kodeks nie nakłada na nich obowiązku pomnażania majątku dziecka. Zarząd majątkiem dziecka odbywa się pod kontrolą sądu opiekuńczego. Rozróżnia się czynności zwykłego zarządu i czynności przekraczające zwykły zarząd. Zwykły zarząd dziecka sprawują rodzicie samodzielnie, a stosowne czynności podlegają kontroli sądu. Ten rodzaj zarządu dotyczy zwykłego korzystania z rzeczy. Ma to na celu utrzymanie rzeczy
w stanie nie pogorszonym. Chodzi tu przede wszystkim o zachowanie majątku
w stanie nie pogorszonym. Czynności przekraczające zwykły zarząd nie są bliżej sprecyzowane. Dotyczą one najczęściej rozporządzaniem majątkiem dziecka
np. zbycie własności. Szczególne znaczenie będzie miała czynność odnosząca się do znacznej części majątku dziecka. Do czynności przekraczających zwykły zarząd zalicza się też czynności podejmowanie w postępowaniu sądowym
w imieniu dziecka, np. zawarcie ugody. Zezwolenie sądu opiekuńczego jest konieczne dla skuteczności czynności prawnych przekraczających zwykły zarząd. Czynność prawna bez zgody sądu będzie w takim przypadku nieważna. Ograniczenie jednego z rodziców w zarządzie majątkiem dziecka może pojawić się w przypadku, gdy władza rodzicielska przysługuje tylko jednemu z rodziców (art. 104). W takiej sytuacji sąd może nakazać temu z rodziców, aby sporządził inwentarz majątku dziecka. Zarówno inwentarz jak i zmiany w majątku są pod kontrolą sądu. Dochody z majątku są własnością dziecka. W pierwszej kolejności dochód ten powinien być przeznaczony na potrzeby związane z wychowaniem
i utrzymaniem dziecka - właściciela majątku, z którego uzyskano dochód.
Z zarządu wyłączone są przedmioty należące do dziecka i oddane mu
w używanie. Rodzice kontrolują jak dziecko korzysta z tego majątku. Nie podlegają zarządowi rodziców składniki majątkowe, które darczyńca lub testator wyłączył w umowie lub testamencie (art. 102). Należy zaznaczyć, że zarządca lub kurator podlega większej kontroli sądu niż rodzice dziecka. Rodziców ustawodawca obdarzył większym zaufaniem. Zarządca i kurator podlegają podobnym ograniczeniom, jakie dotyczą opiekuna i muszą uzyskać zezwolenie sądu we wszystkich ważniejszych sprawach (a nie tylko w razie przekroczenia zwykłego zarządu) dotyczących zarządzanego majątku.
5. Reprezentacja dziecka.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy ustanawia rodziców przedstawicielami ustawowymi dziecka dlatego, aby mogli skutecznie występować za dziecko
w jego interesie i dla jego dobra. Oznacza to, że czynność dokonana przez rodziców w imieniu dziecka pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla dziecka. Przedstawicielstwo obejmuje czynności prawne i czynności w postępowaniu przed sądami oraz przed innymi organami państwa. Zakres uprawnień dziecka jest najszerszy do 13 roku życia dziecka. Kodeks rodzinny i opiekuńczy wyznacza sytuacje, kiedy reprezentacja jest wyłączona. Pierwsza dotyczy czynności prawnych między dziećmi pozostającymi pod władzą rodzicielską. Druga sytuacja dotyczy czynności prawnych między dzieckiem a jednym
z rodziców lub jego małżonkiem (ojczymem lub macochą). W tym wypadku przewidziano dwa wypadki: a) dopuszczalna jest reprezentacja dziecka przez jednego z rodziców, jeżeli czynność polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka; b) jeżeli czynność prawna dotyczy należnych dziecku środków utrzymania i wychowania. Wyłączenie reprezentacji według art. 98 § 2 dotyczy także postępowania nieprocesowego, jednak niebezpieczeństwo sprzeczności interesów rodziców i dzieci jest tu stosunkowo rzadkie. Ewentualne wyłączenie rodziców rozstrzyga się w zależności od konkretnej sprawy.
6. Odpowiedzialność rodziców.
Rodzice są zobowiązani do opiekowania się dzieckiem. Za zaniedbania
we wszystkich działaniach z zakresu władzy rodzicielskiej ponoszą odpowiedzialność. Wyrządzenie szkody dziecku czynem niedozwolonym jest najdrastyczniejszym przekroczeniem i nadużyciem przez rodziców władzy rodzicielskiej i powoduje odpowiedzialność deliktową. Jeżeli czyn nosi znamiona przestępstwa rodzice mogą ponieść odpowiedzialność karną. Odpowiedzialność ponoszą także rodzice względem osób trzecich, które poniosły szkodę wyrządzoną działaniem dziecka.
7. Ustanie władzy rodzicielskiej.
Władza rodzicielska istnieje dopóki istnieją podmioty tej władzy.
W konsekwencji władza rodzicielska wygasa po śmierci dziecka. Również rodzice umierając nie przekazują tej władzy nikomu. Jeżeli zmarł jeden
z rodziców władza pozostaje tylko u jednego z rodziców. Jeżeli dziecko zmieni stan cywilny wówczas władza rodziców ustaje, ponieważ dziecko uzyskuję pełnoletność. Orzeczenie o całkowitym lub częściowym ubezwłasnowolnieniu rodziców lub jednego z nich pozbawia ich władzy rodzicielskiej z mocy prawa (ex lege). Sąd może pozbawić rodziców lub jednego z nich władzy rodzicielskiej w wypadku niemożliwości jej wykonywania z powodu trwałej przeszkody albo w razie jej nienależytego wykonywania (art.111) np. choroba alkoholowa jednego z rodziców, zwłaszcza nie leczona może być podstawą do pozbawienia władzy jednego lub obojga rodziców. Sąd stosuje pozbawienie władzy rodzicielskiej jeżeli zawiodły inne łagodniejsze sposoby ingerencji. Sąd musi kierować się zawsze dobrem dziecka i dopiero w ostateczności podejmować decyzje o de facto rozbiciu rodziny. Jeżeli przeszkody w należytym sprawowaniu władzy rodzicielskiej są trwałe i nie rokujące szans na poprawę tej sytuacji, sąd ma prawo orzec pozbawienie władzy rodzicielskiej. Nienależyte wykonywanie władzy rodzicielskiej może przejawiać się rażącymi zaniedbaniami w pieczy nad dzieckiem i w zarządzie jego majątkiem. Nie moralne postępowanie, np. czerpanie korzyści z majątku dziecka i marnowanie go, może być podstawa do ograniczenia tej władzy lub jej pozbawienia. Najczęściej takie działania mają charakter wykroczeń a niejednokrotnie przestępstw zagrożonych karami
z kodeksu karnego. Często zachowanie rodziców oraz ich tryb życia (rozwiązłość, pijaństwo, lekkomyślne zachowanie w stosunku do dziecka) powodują podjęcie ostatecznych kroków przez sąd. Jeżeli zachowanie rodziców zagraża zdrowi lub bezpieczeństwu dziecka wówczas rodzicom grozi odpowiedzialność karna. Jednak wszystkie te zachowania muszą mieć charakter „rażący” choćby w minimalnym zakresie. Sąd może zawiesić władzę rodzicielską w przypadku istnienia po stronie rodziców przeszkód przemijających. Zawiesza tą władzę do czasu poprawy sytuacji. Zawieszenie nie zabiera rodzicom władzy rodzicielskiej a jedynie ja wstrzymuje do momentu poprawy. Jeżeli odpadnie przyczyna zawieszenia sąd nie przywraca tej władzy
a jedynie uchyla zawieszenie. Ograniczenie władzy rodzicielskiej może wynikać
z faktu zagrożenia dziecka. Najczęściej ograniczenia takie mają charakter prewencyjny i zabezpieczają dziecko przed przewidywanymi zagrożeniami. Sąd może nakazać skierowanie dziecka do odpowiedniej szkoły. Sąd ma do pomocy organy administracji. Powiatowe centrum pomocy rodzinie zobowiązane jest do działania w takich sytuacjach. Ograniczenie władzy może wynikać
ze szczególnej sytuacji faktycznej rodziców. Separacja rodziców (faktyczna- nie mieszkają razem) może być podstawą do odpowiedniej ingerencji sądu. Dla zapewnienia ciągłości wychowania dziecka ustawodawca wprowadza różne elementy np. rodziny zastępcze.
8. Podsumowanie.
Rodzice i dzieci są zobowiązani do współdziałania i wzajemnego wspierania się niezależnie od władzy rodzicielskiej. Obowiązek pomocy wsparty jest także obowiązkiem alimentacyjnym w przypadku gdy jedna strona popada
w niedostatek. Dziecko mieszkające u rodziców jest obowiązane pomagać im we wspólnym gospodarstwie domowym. Rodzice mają prawo do osobistej styczności z dzieckiem. Jeżeli zagrożone jest dobro dziecka, wówczas można ograniczyć osobisty kontakt rodziców z dziećmi. Z ogólnego charakteru przepisów wynika jasno, że ustawodawca ogranicza ingerencje sądu do sytuacji, kiedy dobro dziecka i jego przyszłość jest zagrożona. Mimo wielu możliwości ingerencji pozwala wprowadzić je tylko wówczas gdy zaufanie do rodziców wykonujących władzę rodzicielską jest ograniczone. Uwzględnia on również zdanie dziecka, zwłaszcza po 13 roku życia, kiedy dziecko posiada już ograniczona zdolność do czynności prawnych. Problematyka władzy rodzicielskiej jest trudna do precyzyjnego uregulowania gdyż dotyka stosunków wewnątrz rodzinnych zawierających więzi emocjonalne. Praca sądu i jego końcowe stanowisko musi być zawsze poparte faktami wynikającymi z głębokiej analizy konkretnej sprawy.
Literatura:
Tadeusz Szymczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Wyd: C.H.BECK, Warszawa 1997 r.;
Kodeks rodzinny i opiekuńczy, stan prawny na 15 lipca 2001 r.
Encyklopedia prawa, pod red. Urszuli Kaliny - Prasznic, Wyd: C.H.BECK, Warszawa 1999 r.;