1. Okres saski (II poł. XVII-I poł. XVIII)

DYNASTIA WETTYNÓW: August I Sas (1697- 1733), August II Sas (1733-1763)

Ponad 60 lat panowania królów z dynastii saskiej nie zapisało się dobrze w historii RP. Żywe do dziś są przysłowia i powiedzonka: Od Sasa do lasa, Za króla Sasa jedz, pij, popuszczaj pasa, saskie ostatki, przypominają bowiem rozbicie polityczne i sposób życia.

Dwór królewski nie używał języka polskiego. Młodzież kształcili obcokrajowcy (albo wyjeżdżali na studia zagranicę, albo jak dziewczęta w osobnych szkołach klasztornych uczono przede wszystkim francuskiego, lekceważąc polski.

Wzorzec cywilizacyjno-kulturowy sarmatyzmu panował wśród szlachty w XVII i XVIII wieku. Udowadniano powszechnie, że szlachta polska wywodzi się od starożytnego plemienia Sarmatów. Polacy mieli przejąć ducha pobożności, zamiłowanie do rzemiosła rycerskiego, moralność i patriotyzm. W XVII w. byliśmy 2. co do wielkości krajem Europy, Polska liczyła wtedy przeszło milion kilometrów kwadratowych. Ten kolos na glinianych nogach miał jednak bardzo wątłą strukturę polityczną: mamy do czynienia z rozkładem państwowości (sprzeczność ustroju republikańskiego), osłabieniem pozycji monarszej, ciągłym wzrostem znaczenia magnaterii. Polacy stanowili jedynie 40 % ludności etnicznie polskiej, powiększała się przepaść między stanem szlacheckim a chłopstwem. Ludność dzieliły różnice wyznaniowe. Od połowy XVII w. kraj popadał w regres, czego skutkiem była utrata 4 części ludności, ogromne zniszczenia spowodowane przez wojny prowadzone przez Rzeczpospolitą z Turcją i Moskwą i utrata blisko 40% terytorium.

2. Działalność stanisława Konarskiego

• Reforma zakonnego szkolnictwa pijarskiego

• 1740 - Collegium Nobilium („elitarny zakład naukowy”)

- nacisk kładziony na nauki typu: prawo, historia, geografia,

- ograniczono naukę łaciny na rzecz francuskiego i niemieckiego,

- cyceroński styl wymowy (przeciwstawny do barokowego),

- odwoływano się do myślenia obywatelskiego,

- konieczność walki z prywatą i zabobonami.

Lata 50. Reforma jezuitów dokonana przez Stanisława Bohomolca, ważna ze względu na rozbudowaną sieć szkół

Gruntowna reforma szkolnictwa umożliwiała zaszczepienie literatury u dzieci i młodzieży.

1. Działalność braci Załuskich: Andrzeja Stanisława i Jerzego Andrzeja

• 1744 - Michał Abraham Trotz przy pomocy Jerzego Andrzeja Załuskiego wydaje trójjęzyczny słownik (franc-pol-niem),

• 1747 - Biblioteka Załuskich - pierwsza biblioteka publiczna powołana na wzór akademii naukowej, wyposażona początkowo w ok. 300 tys. Książek, map i rękopisów

(Nie powiodła się inicjatywa Andrzeja Jerzego Załuskiego, mająca na celu utworzenie Akademii Nauk - organizacji koordynującej badania naukowe: zaledwie 5 lat działało Towarzystwo Literatów w Polszcze Ustanowione, usiłujące wprowadzić obyczaj wydawania literatury naukowej i odbywania regularnych dyskusji uczonych)

W latach 1754-63 - wokół nich skupiało się najwięcej uczonych, moralnych i półuczonych czasopism.

2. Mecenat Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-95)

• początek panowania uznawany jest za przełom oświeceniowy;

• wokół króla gromadzi się najsilniejszy ośrodek kulturalny w kraju (sytuacja trwa do Sejmu Wielkiego (4-letniego; 1788-92),scala zwłaszcza pokolenie ur po 1730, realizujące przebudowę państwa polskiego na monarchię konstytucyjną; wtedy też mówi się o najdonioślejszych osiągnięciach klasycyzmu stanisławowskiego, przytaczając nazwiska Stanisława Trembeckiego, Adama Naruszewicza, Ignacego Krasickiego. Dowiedziawszy się o rozwiązaniu zakonu jezuitów w 1773 r. przez papieża, monarcha zaczął dążyć do tego, by olbrzymie dobra zakonne posłużyły powszechnemu szkolnictwu świeckiemu, czyli edukacji narodowej

• Jedno z głównych haseł Komisji brzmiało: „Stworzyć naród przez wychowanie publiczne”

3. 1765- Szkoła Rycerska utworzona z inicjatywy króla St. A. Poniatowskiego i A. K. Czartoryskiego, pierwsza w Polsce Akademia wojskowa

• Język polski stał się językiem narodowym

• Unowocześnienie nauki,

• Laicyzacja nauczania -> zapowiedź KEN.

Dodatkowo należy wspomnieć, że w latach 70. W kręgu Adama Kazimierza Czartoryskiego powstał ośrodek magnacki, mający swoją siedzibę w pałacu Błękitnym, później na Powązkach, a także po przeniesieniu - w roku 1783 - w Puławach. Za najwybitniejszego twórcę uznawano Franciszka Dionizego Kniaźnina.

4. 1765 - Teatr Narodowy - funkcja „świeckiej kazalnicy”, ważna trybuna wypowiedzi, budziciel narodu polskiego, skąd padały hasła przeobrażeniowe w nowym duchu -> animator uczuć wolnościowych; widownia zaś terenem otwartej manifestacji przeciw magnackim zdrajcom

19 XI 1765 decyzją króla Stanisława Augusta Poniatowskiego powstaje Teatr Narodowy, instytucja, która już niebawem okaże się ważnym czynnikiem sprawczym dla rozwoju dramaturgii. Po raz pierwszy kształci się mężczyzn na zawodowych aktorów. W założeniu miał być kilkujęzyczną instytucją kulturalną: zaczęto wówczas sprowadzać grupy aktorów, śpiewaków i tancerzy francuskich, włoskich, stąd częstym zjawiskiem były przekłady teatrów obcych.

Największy wpływ miał jednak programodawca i mecenas kultury Stanisław August Poniatowski, choćby sprowadzając w latach 70. Wileński zespół Bogusławskiego.

W ostatnim 5-leciu przed upadkiem RP pokazał swoje możliwości wystawiając I tragedię klasycystyczną „Meropę” (1792), pierwszą bajroniczną operę, a także pierwsze widowiskowe dramy (czerpiąc, jako pierwsi z historii Polski, wtedy o Kazimierzu Wielkim). Chodzi również o aktywne uczestnictwo w życiu politycznym kraju poprzez bezpośrednie nawiązania do problemów RP, walk stronnictw rozgrywających się na forum sejmowym (patrioci przeciw starej szlachcie).

Potwierdzeniem jego zasług było wznowienie działalności przerwanej przez wybuch powstania i przyznanie Bogusławskiemu subwencji, finansowanej nie jak wcześniej przez króla, ale przez państwo.

5. Czasopiśmiennictwo

• „Monitor” (1765-85) - czołowy periodyk przedstawicielstwa stanisławowskiego, czasopismo o określonej kondycji politycznej, rozpowszechniał myśl Locke'a, Woltera i Rousseau

• „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” (1770-77) - pierwsze czasopismo literackie, nieoficjalny organ Obiadów Czwartkowych (tzw. uczonych), towarzystwa naukowego, na którym gromadzili się męscy przedstawiciele elity intelektualnej. Urządzano je od ok. 1770 na Zamku, nie kiedy w Łazienkach Królewskich, a inicjatorem był rzecz jasna mecenas Poniatowski. Obok politycznych dyskusji, czytano wiersze i utwory poetyckie.

6. 1773- Komisja Edukacji Narodowej

• ustanowiona decyzją sejmu porozbiorowego, będąca ukoronowaniem działań reformatorskich doby Oświecenia

• przy jej pracach komisji uczestniczyli m.in. Michał Jerzy Poniatowski, Ignacy Potocki, Andrzej Zamoyski oraz Adam Kazimierz Czartoryski

• Wprowadza jednolity dla całego kraju system szkolnictwa obejmujący zasięgiem szkoły wszystkich szczebli, w tym parafialne, ponadwydziałowe i wyższe

• Towarzystwo Ksiąg Elementarnych, którego zadaniem było tłumaczenie polskich podręczników zgodnie z programem KEN, które przygotowało m.in. podręcznik gramatyki polskiej księdza Onufrego Kopczyńskiego

• Język polski zajął miejsce łaciny (w 1783 zostaje całkowicie usunięta ze szkół parafialnych), jako języka panującego (narodowego), czyli wykładowego i obowiązującego w procesie nauczania, w języku polskim odtąd uczy się czytania, pisania i liczenia

• Wprowadzenie j. polskiego do nauki: historii, prawa, nauk filologicznych, gramatyki, pedagogiki, logiki i filozofii, muzyki, matematyki, fizyki, chemii, biologii, medycyny i farmacji, geografii, architektury, sztuki wojskowej, metalurgii, czego efektem jest powstawanie polskiej terminologii naukowej

• Podkreślano praktyczne zastosowanie nauk przyrodniczych, czego dowodem były osiągnięcia: założenie pierwszej pracowni chemicznej przez Józefa Osińskiego, opisanie roślinności ziem polskich przez Jana Krzysztofa Kluka, nowoczesne badania historyczne Adama Naruszewicza, czy obserwacje astronomiczne Jana Śniadeckiego i Marcina Poczobutta

• Lata 80. (1778-81)- reforma Akademii Krakowskiej, przemianowanie na Szkołę Główną Koronną przez H. Kołłąja; z kolei na Litwie Uniwersytet Wileński na Szkołę Główną Wileńską, które miały kształcić świeckich nauczycieli;

Kształcenie dziewcząt na prywatnych pensjach, nie jak dotychczas w szkołach prywatnych przez cudzoziemców pod warunkiem korzystania z polskich podręczników

W latach 80. w 74. szkołach średnich nadzorowanych przez KEN rocznie pobierało naukę ok. 17 tys. Uczniów. Niektórych podręczników polecanych przez Komisję używano do poł. XIX w. Sam system przetrwał rozbiory.

7. 1803- W okresie rusyfikacji za panowania liberalnego Aleksandra I, zarząd kuratora oświaty powierzono Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu. Podjął on działania reformatorskie według wzorców Komisji Edukacji Narodowej; w zaborze rosyjskim panowała polszczyzna i był pod nadzorem Uniwersytetu Wileńskiego. Język polski występował, jako wykładowy, uczono z podręczników KEN i gramatyki Kopczyńskiego, podczas gdy Akademia Krakowska była germanizowana. W tej sytuacji Uniwersytet Wileński stał się jedynym ośrodkiem uprawy języka polskiego w stopniu wyższym.

8. Zmiany w systemie językowym, które zaszły podczas doby oświeceniowej:

• ujednolicono i skodyfikowano język w gramatyce Kopczyńskiego,

• ograniczono nauczanie łaciny i wprowadzono języki nowożytne,

• od podstaw powstały gatunki publicystyczne, jak felieton, gawęda, list do redakcji, gatunki stylu artystycznego jak powieść czy dramat polityczny oraz wspomniany wcześniej styl naukowy,

• wprowadzono język polski do terminologii naukowej -> w takiej postaci język polski obsługiwał wszystkie dziedziny życia, co stało się niezwykle pomocne przy podtrzymywaniu tradycji w czasie niewoli

---