O poznawaniu dzieła literackiego

(Roman Ingarden i jego teoria poznawania dzieła literackiego)

Cel Ingardena: stworzyć ogólny schemat poznawania dzieł literackiego, a następnie wyodrębnić odmiany dzieła literackiego i stworzyć założenia upraszczające

1. Jak należy poznawać dzieło literackie?

POZNAWANIE - jeden z rodzajów obcowania czytelnika z dziełem literackim

• 
  może się odbyć na różne sposoby różne wyniki /x różnorodność dzieł literackich

• dowiadywanie się o dziele literackim poprzez jego czytanie

DZIEŁO LITERACKIE = dzieło literatury pięknej - przynajmniej rości sobie prawo do bycia dziełem sztuki

• jego przeznaczeniem jest umożliwienie czytelnikowi perce4pcji przedmiotu estetycznego

CEL POZNAWANIA - rozstrzygnięcie o wartości dzieła literackiego, bo:

• nie każde dzieło sztuki jest wartościowe

• doznanie estetyczne nie musi być pozytywne

Poznawanie przedmiotu musi być dostosowane do jego struktury - np. w audycji radiowej za pomocą słuchu, a dzieła materialnego za pomocą wzroku. Nie da się powąchać barwy.

2. Trzy postawy czytelnika

Postawa czytelnika i dzieło literackie wzajemnie na siebie oddziałują.

Praktyczna - „dla zabicia czasu”	estetyczna	badawcza
Estetyka nie jest ważna	Przedmiot - bodziec przeżyć
Liczy się przyjemność obcowania z dziełem	Przedmiot należy do świata realnego jak inne przedmioty	Poznanie samego przedmiotu w oderwaniu od świata
Czytelnik „wzrusza się byle czym”	Przedmiot od innych przedmiotów różni się tylko cechami- np. ładny	Cel poznania - zdobycie wiedzy o przedmiocie
Konkretyzacja dzieła o niedoskonałej postaci	Przeżycie estetyczne jest bierne i momentalne
Dzieło literackie - narzędzie do zdobycia przyjemności

3. Przeżycie estetyczne i przedmiot estetyczny:

• Nie w każdym przypadku percepcji artystycznej potrzebne jest wyjście od realnego, spostrzeganego przedmiotu - np.

Dzieła literackie

Akty czytania Książka

PRZEŻYCIE ESTETYCZNE :

• procesy czasowo rozciągłe, ma charakterystyczny przebieg (nie jest to chwilowa przyjemność)

• w przeżyciu estetycznym przeoczamy np. uszkodzenia rzeźby (nie przeszkadza brak rąk Wenus z Milo

• to nie jedno przeżycie, lecz pewna ich mnogość - np. rzeźbę trzeba obejrzeć z różnych stron

• następuje przejście od postrzegania zmysłowego do przeżycia estetycznego (przerywamy nagle działanie praktyczne lub badawcze, aby oddać się przeżyciu estetycznemu).

FAZY PRZEZYCIA ESTETYCZNEGO:

• Emocja wstępna - uczucia podobne do zakochania

• Zmiana postawy - dokładniejsze przyjrzenie się przedmiotowi estetycznemu

• Odpowiedź emocjonalna - albo nam się podoba albo nie

Kolejne fazy przeżycia estycznego w konsekwencji powodują ukonstytuowanie się przedmiotu estetycznego

PRZEDMIOT ESTETYCZNY - przedmiot doznania estetycznego

4. Czy przeżycia literackie można zaliczyć do przeżyć estetycznych? - Ingarden polemizuje z Tatarkiewiczem

Władysław Tatarkiewicz dzieli przeżycia estetyczne na dwie (trzy) kategorie: przeżycia estetyczne i przeżycia literackie.

PRZEŻYCIAESTETYCZNE - dzieła sztuki postrzegane zmysłowo (rzeźba, obraz, dzieło muzyczne)

PRZEŻYCIA LITERACKIE - za pośrednictwem języka i wyobrażeń odnoszą się do przedmiotów, które nie są nam dane bezpośrednio. W poezji bezpośrednio dane jest nam tylko słowo. Słowo jest znakiem wywołującym rzeczy nieobecne. Rozumienie odbywa się za pośrednictwem asocjacji.

Przeżycie literackie to pośrednie oglądanie rzeczy, w przeciwieństwie do przeżycia estetycznego sensu stricto, w którym oglądamy bezpośrednio.

Ingarden polemizuje z Tatarkiewiczem, gdyż jego zdaniem:

1. dzieło literackie nie różni się tak bardzo od innych dzieł sztuki -

2. w dziele literackim są zarówno przeżycia estetyczne, jak i pozaestetyczne

3. przedmiot poznania estetycznego sensu sticto nie jest nam bezpośrednio dany i trzeba go najpierw ukonstytuować

w przeżyciu estetycznym zawsze wychodzimy poza przedmioty realne, postrzegane zmysłowo. Udział postrzegania zmysłowego jest znacznie większy w przypadku dzieł sztuki innych niż dzieło literackie, ale to nie tłumaczy tezy Tatarkiewicza.

W dziele literackim może być przeżycie literackie i bez emocji wstępnej, i bez zmiany postawy, i wreszcie bez postawy emocjonalnej. W takim przypadku nie ukonstytuuje się przedmiot estetyczny, ale wytworzy się jedna z dostępnych konkretyzacji dzieła (przez prostego konsumenta lub badacza)

5. Cztery typy przeżyć estetycznych

1. Pozaestetyczne przeżycie konsumenta literackiego

2. Estetyczne przeżycie konsumenta literackiego

3. Przedestetyczne badawcze poznanie dzieła literackiego

4. Na podłożu przeżycia estetycznego dokonuje się poznanie estetycznej konkretyzacji dzieła literackiego. Wynik badania staje się nowym (obocznym) przedmiotem estetycznym

6. Dwie postawy estetyczne wobec dzieła literackiego:

1. naturalna

2. sztuczna - czytelnik z góry nastawia się estetycznie, np. tytuł wskazuje, że mamy do czynienia z dziełem literackim w wąskim tego słowa znaczeniu

samo nastawienie na przeżycie nie wystarczy - na jakimś poziomie lektury musi pojawić się wstępna emocja estetyczna. Brak emocji wstępnej - może to być wina dzieła lub czytelnika (np. czytelnik chce określonego przeżycia estetycznego)

PRZEDMIOT ESTETYCZNY - taka konkretyzacja danego dzieła literackiego, jak powstaje przy czytaniu go w postawie estetycznej.

Czytelnik powinien starać się dostrzec walory estetyczne na wszystkich poziomach dzieła literackiego - wewnętrzna gotowość do poddania się działaniu dzieła na sobie.

7. Co odróżnia literackie przeżycia estetyczne od przeżyć estetycznych innego rodzaju:

1. wszystko (poza brzmieniem) dane jest nam jedynie na podłożu wyobrażenia kierowanego przez sens spełnianych aktów sygnitywnych rozumienia - a nie poznanie poprzez zmysły. Dlatego w dziele literacki ważne jest pełne i żywe zaktualizowanie i skonkretyzowanie wyglądów przedmiotów przedstawionych. (Konkretyzacja może być na poziomie brzmień, znaczeń, wyglądów przedmiotów)

2. dzieło literackie poznajemy faza po fazie - każda faza dostarcza nowego materiału, budzi nowe emocje (podobnie jak dzieło muzyczne - ale tu sytuacja jest mniej skomplikowana). Niej jest możliwe całościowe uchwycenie przedmiotu estetycznego, nawet po ukończeniu lektury.

3. W pojmowaniu i rozumieniu dzieła literackiego potrzebny jest udział pierwiastka intelektualnego. Dzieło literackie zawiera warstwę znaczeniową, która trzeba obiektywizować i konkretyzować. Literackie przeżycie estetyczne nie jest tak irracjonalne jak przeżycie muzyczne.

4. Bogactwo i różnorodność typów jakości estetycznie wartościowych (brzmienie słowne, znaczenie wyrazów, stany psychiczne bohaterów) - to przeżycie żywe, zmienne, dynamiczne.

Oprac.: Anna Moleń

Lit.:

R. Ingarden, O poznawaniu dzieła literackiego. w: tegoż, Studia z estetyki, tom I, Warszawa 1966, s. 3-339.

R. Ingarden, O poznawaniu dzieła literackiego, tł. D. Gierulanka, Warszawa 1976

D. Ulicka, Fenomenologia literatury. w: D. Ulicka, red., Literatura. Teoria. Metodologia, Warszawa 2006³, s. 99-122.

---