Przełom antypozytywistyczny.
U progu XX wieku nastąpił przełom metodologiczny. Atak na pozytywizm, na dogmat naukowości wpłynął na rozpad kierunków pozytywistycznych.
Główne zarzuty przeciw pozytywizmowi:
ideał monometodologii- jedne zasady metodologiczne we wszystkich naukach
przedmiot badań literackich- literatura- umieszczenie jej wśród nauk uprzywilejowanych (ścisłe, przyrodnicze, eksperymentalne). Te same metody badawcze
ograniczenie zadań badawczych. Prowadziło to do mechanicznego ujmowania utworu literackiego jako prostego wyniku określonych przyczyn sprawczych
nie dostrzegali specyfiki artystycznej literatury- jako całości. Analiza rozbijała dzieło lit. na elementy. Nie doceniano indywidualnego charakteru dzieła, jego oryginalności
brak wartościowania- oficjalnie (stosowano ukryte wartościowanie)
przemilczano w utworach to, co trudno uchwytne, irracjonalno, tajemnicze
obojętność dla zagadnień formalnych
Nowe kierunki badaniach literackich nie stworzyły jednolitego frontu antypozytywistycznego. Możemy wyróżnić dwie główne i kilka podrzędnych orientacji. Istotną rolę dla przełomu antypozytywistycznego odegrały:
Neokantyzm;
Neoidealizm Diltheya;
Filozofia Bergsona;
Teoria ekspresji Crocego;
Husserlowska krytyka psychologizmu;
1. Neokantyzm- Wilhelm Windelband i Henryk Rickert
Przeciwstawienie przyrodoznawstwa i nauk moralnych oparte na opozycji bytu i powinności (za Kantem);
Działalność ludzka nie podlega determinacjom przyrodniczym, lecz określonym normom, które tworzą wartości;
Nauka jest podporządkowana prawdzie; moralność podporządkowana jest dobru; sztuka podporządkowana jest pięknu. Humanistyka powinna zajmować się całokształtem tych wartości;
Badanie wartości jako cel postępowanie człowieka, a nie wyjaśnienie jego przyczyn. Wartości nadają sensu życiu ludzkiemu;
Przekonanie o obiektywnym bycie przedmiotów kultury;
Teoria świata wartości. Znaczenia, normy, ideały i wartości tworzą „świat idealny”.
Kontynuatorzy: Zygmunt Łempicki, Max Weber, Henryk Wölfflin;
Metodologia wywodząca się z filozofii neokantowskiej odnosiła największe sukcesy na gruncie historii, socjologii, teorii kultury czy też ogólnej teorii sztuki.
2. Neoidealizm Diltheya
Filozof niemiecki, Wilhelm Dilthey, był promotorem przełomu antypozytywistycznego. Postulował on przywrócenie godności, priorytetu naukom humanistycznym. Twierdził, że nauka humanistyczna jest równie prawdziwą nauką jak przyrodoznawstwo, choć różnią się przedmiotem i metoda badań. Badacz- humanista ujmuje swój przedmiot od wewnątrz, polega to rozumieniu, doznaniu i przeżyciu. Przeżycie i rozumienie jako narzędzia poznawcze nauk humanistycznych (w tym badań nad literaturą).
Naturalistyczna teoria literatury; psychologizm w nauce o literaturze. Przedstawił poetykę, która zajmowałaby się przebiegami psychicznymi prowadzącymi do ekspresji artystycznych. Ponieważ twory kultury stanowią ekspresję indywidualnych psychik, nauką wyjaśniającą całokształt świata ducha powinna być psychologia opisowa.
Przedmiotem humanizmu, czyli nauki o duchu, jest człowiek, jego postawy, zachowania i wytwory ( w tym literatura), a więc szeroko rozumiany świat człowieka. Składający się na duchową sferę kultury.
Nie istnieją filozofia czy wartości absolutne- są tylko różne historycznie, zmieniające się w czasie- systemy wartości lub systemy filozoficzne. W imię historycznej zmienności odrzucał wszystkie niezmienne i zabsolutyzowane pojęcia, takie jak pojęcie piękna, a zatem i absolutne kryteria oceny wartości artystycznej.
Badanie literackie musi zmierzać do oceny. Ta zależy jednak od kilku czynników- przedmiotu badania, historycznie określonej osoby badacza, określonego światopoglądu, postawy wobec życia, dlatego różne oceny tego samego dzieła są uzasadnione.
Twórca- „odbiega od wszystkich znanych typów ludzi”, jest ponad przeciętny. Podkreślał rolę geniusza w twórczości i niezależność „Wielkiego Artysty”.
Dzieło literackie jest ekspresją swoistych, autonomicznych przeżyć artystycznych twórcy. Postulat „sztuki dla sztuki”, nie dla publiczności. Za miernik oceny przyjmował stopień pełni tej ekspresji. Literatura i sztuka jest wytworem kreacyjnych sił duchowych człowieka. Poezja nie jest obserwacją ani naśladowaniem rzeczywistości zewnętrznej, nie jest też poznaniem. Może pełnić takie funkcję, ale jej nadrzędnym celem jest wyrażanie osobowości.
Poezja jest ekspresją przeżycia; dzieło sztuki ma ewokować intensywne przeżycia uczuciowe u odbiorcy
Diltey interesował się hermeneutyką -wiedza o rozumieniu tekstów, doszukiwaniu się w nich wartości symbolicznych i atmosfery kulturowej. Literatura nie wyraża niczego bezpośrednio, przemawia językiem symboli. Technika poetycka uwarunkowana jest natomiast historycznie.
Polem dociekań jest wyobraźnia artysty, w której największą rolę odgrywają procesy i doświadczenia poety, wydarzenia, charaktery, z którymi się zetkną, jego erudycja i lektury;
Tendencje Diltheyowskie w badaniach humanistycznych określa się mianem neoidealizmu, nurtu, który podkreślając jedność życia i twórczości chciał walczyć z depersonalizowaną kulturą współczesną.
3. Henryk Bergson
Wskazał na pragmatyczny walor wiedzy zdobywanej w sposób empiryczny;
Skrytykował naukową strukturę biologii i chemii (uważanych dotychczas za dyscypliny czysto doświadczalne);
Podkreślał rolę intuicji. Dynamicznego rozwoju rzeczywistości nie da się opisać naukowo, do autentycznej rzeczywistości można dotrzeć tylko przez intuicję.
Sztuka ma szanse poznawcze. Irracjonalne spojrzenie artysty jest w stanie uchwycić dynamikę przedmiotu i ująć ja w zmysłowych formach. Artysta spostrzega też więcej jak normalny człowiek, ponieważ jest bezinteresowny, mniej myśli o zużytkowaniu swoich spostrzeżeń.
4. Teoria ekspresji- Benedetto Croce
Koncepcje poezji i twórczości literackiej inspirowane Heglem;
Przekonanie o permanentnym rozwoju, który dokonuje się we wszystkich sferach działalności ludzkiej. Wg Crocego rozwój ten na charakter twórczy -jest ekspresją ducha ludzkiego;
Interesuje go ekspresja jako proces, jako jedność uczucie a i obrazu, dokonująca się za pomocą intuicji;
Przekonanie, że o wielkości dzieła sztuki decyduje intuicja a nie technika. Nie należy ujmować sztuki schematycznie.
Twórczy charakter języka. Zdolność do myślenia artystycznego jest właściwością wszystkich ludzi. Język artystyczny od logicznego odróżnia wizja i intuicja. Język artystyczny jest pierwotny. Mowa interesuje go jako niepowtarzalny akt o właściwościach estetycznych;
Uważa, ze językoznawstwo powinno odrzucić gramatykę na korzyść stylistyki, która dociera do indywidualnych fenomenów wyrazu -spowodowało to zainteresowanie językowa stroną utworów pod względem ujawniających się w nich indywidualności twórczych; utwór jest wyrazem twórcy, uzewnętrznieniem świata duchowego;
Odrzucenie gatunkowości, bo każde dzieło jest niepowtarzalne i nie da się go zaszufladkować, również poezja jest jednostkowa i niepowtarzalna;
5. Krytyka psychologizmu- Edmund Husserl -fenomenolog.
Walczył z psychologizmem (ciągle na terenie estetyki), z tą jego wersją, która ujawniła się w logice pozytywistycznej;
Podważył zasadność rozumowania logicznego i pozytywistyczne reguły nauki;
Zamiast „logiki pozytywistycznej” proponuje „logikę czystą”. Pyta o zawartość prawdziwościową funkcji intelektualnych, zastanawia się w jaki sposób te funkcje powinny być ustanowione i jak postępować, aby sądy wynikające z nich były prawdziwe.
Należy rozróżnić proces myślenia i jego wytwór- wiedzę. Wytwór istnieje niezależnie od wytwarzania jako rzecz, prawo, wartość, dzieło sztuki; posiada też ogólną strukturę. Istota wytworu wymyka się doświadczeniom psychologii, do struktury można dotrzeć poprzez analizę fenomenologiczną.
Odróżniał przedmiot artystyczny (dzieło sztuki jako wytwór) oraz przedmiotu estetycznego (dzieło sztuki w tworzeniu i percepcji).
Do jego myśli nawiązywał Ingarden („antypsychologiczna” nauka o literaturze R.I.);
Do teorii „logiki czystej” nawiązywał Łempicki. Posługiwał się pojęciem „poetyki czystej”. Zadaniem poetyki jest zbadanie wewnętrznej struktury tworów artystycznych jako takich, niezależnie od przypadkowych aktów tworzenia.