EDUKACJA JĘZYKOWO LITERACKA Z METODYKĄ WYKŁAD 8
MORFOLOGIA I FLEKSJA
MORFOLOGIA I FLEKSJA
To dział nauki w jezyku gramatycznynym, który opisuje wykazy pod katem ich budowy-słowotworstwa i odmiany- fleksji
MORFOLOGIA SŁÓW
To podział wyrazów na morfemy /najmniejsze niepodzielne jednostki wyższego rzedu czyli wyrazu- tak jak krew podzielona jest na
Morfemy -jednostki morfologiczne płaszczyzny jezyka
Wyróżniamy:
Morfemy fleksyjne- inf o odmianie i funkcji w zdaniu
Morfemy słowotwórcze- służą do tworzenia nowych wyrazów
Przykład morfemu słowotwórczego i rdzennego
Pis - arz
Morfem rdzenny morfem słowotwórczy
Morfem -arz- służy do tworzenia wyrazów nazywających zawody męskie
Przykład morfemu fleksyjnego
Pis - arz - em
Morfem rdzenny morfem słowotwórczy morfem fleksyjny
Morfem -em- informuje nas o przypadku /narzędnik l.poj/
Ważność morfemów
Słowotwórczych- pozwalaja na prawidłowe zbudowanie wyrazów
Fleksyjnych- pozwalaja na wlasciwa odmiane wyrazów oraz odpowiednie zastosowanie w zdaniu
Np. dzis mama ugotowała pomidorowe a jej córka upiekła pyszny drożdżak.
Analiza morfologiczna wyrazów
Polega na ustaleniu z jakich najmniejszych czasteczek znaczących zbudowany jest dany wyraz
Przykład
Druk - arz - owi
m. rdzenny m. słowotwórczy m. fleksyjny
FLEKSJA -ETYMOLOGIA SŁOWA
Jest to dział zajmujący się opisem form wyrazowych, odmiana wyrazów .
Fleksjo-wywodzis ie od łac. Flekxio /zginanie/ i ma związek z przymiotnikami flexibillis/zmienny, gietki/
Kategorie fleksyjne
Każdy wyraz ma określoneą forme gramatyczna :należy do danej czesci mowy, polega lub nie na odmianie , ma swój paradygmant
Paradygmat
Jest to wzorzec odmiana wyrazu lub zbiorow wszystkich jego form fleksyjnych
CZESCI MOWY
To wyrazy które nazywaja wszystko to co nas otacza :rzeczy, stany, przedmioty itp. Łącza się w klasy wyrazów rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki, czasowniki, przysłówki przyimki, spojniki, partykuły i wykrzykniki.
Samodzielne:
Rzeczowniki
Moga oznaczac:
Osoby np. mama tata stolarz
Zwierzęta i rośliny np. pies okno brzoza
Rzeczy np. stół drzwi
Miejsca np. pralnia schronisko
Pojecia abstrakcyjne np. miośc złość
Czynności np. bieganie czytanie
Pytania o rzeczownik:
Kto? Co?
Np. czytanie sprawia niektórym trudności.
I co sprawia trudności?
Janek idzie do pracy
I kto idzie do pracy?
Nazwy rzeczownikow
pospolite/ dom pies człowiek/
żywotne /ojciec żubr pies/
- osobowe/ człowek matka/
- nieosobowe / pies kot/
własne / łodź Ateny Polska/
Przymiotniki
Nazywaja cechy i właściwości:
osob
zjawisk
pojec abstrakcyjnych
np. szeroki biały madry zimny
Przymiotniki komunikacyjne nazywajace relacje posiadania nazywamy przymiotnikami dzierżawczymi
np. ojcowski matczyny rybi warszawski kaczy Mickiewiczowski
Pytania o przymiotnik:
Jaki? Który? Czyj?
Np. Janek jest dobry -jaki jest Janek ?
Janek jest najlepszy w grze - jaki Janek jest w grze?
Zaimki
Jest to czesc mowy zastepujaca inne czesci mowy stad:
Za immie/ kiedys tak mowiona na zaimki/ = zaimek
Wyróżniamy zaimki:
rzeczowne :ktos ja co on
przymiotne: taki który jakis
liczebne: tyle ile iles
przysłowne: tak tu tam
Czasowniki
Nazywaja czynności i stany
Pytania o czasownik:
Co robi?- czyta je
Co się z im dzieje? W jakim jest stannie?- dojrzewa mysli spi….
Formy czasownika
nieosobowe
bezokoliczniki / zakończone na - ś - ć- dź-/
np. zjesc
imiesłow przymiotnikowyczynny / -ący-ąca-ące /
np.jedzacy
imiesłow przymiotnikowy bierny / - ny - ty- -ony-/
np. zjedzony wleczony
imiesłow przysłowkowy współczesny/- ący -/
np. jedząc wlokąc
imiesłoe przysłówkowy uprzedni / - wszy - łszy-/
np. zjadłszy
osobowe
w trybie orzekającym
np. jem
w trybie przypuszczającym
w trybie rozkazującym
Przysłówki
Określają cechy czynności i stoja przy czasowniku.kiedys czasownik nazywany był słowem stad nazwa przysłowka
Przy slowie= przysłówek
Pytania o przysłówek:
jak? w jaki sposób?np.dobrze smacznie recznie
kiedy? Np. wczoraj dawno
gdzie? Np. daleko blisko nieopodal
Liczebnik
Okresla liczbe obiektow lub ich kolejnsc
Wyróżniamy liczebniki:
głowne- jeden dwa pięćdziesiąt
porządkowe- pierwszy piaty
zbiorowe- dwoje czworo
ułamkowe- pół półtora trzy
Niesamodzielne
Przyimek
Stoi przy imieniu/rzeczowniku/
Np. do domu
Ze szkoly
Spojniki
Spaja wypowiedzi
Np. i a ale lub
Wykrzykniki
Wyrażają emocje i uczucia
Np. ach och ha ho
Partykuła
Modyfikuje lub wzmacnia znaczenie wyrazu
Np. czy niech nie
Podział wyrazów na czesci mowy :
odmienne - takie które odmeniaja się np. przez przypadki, rodzaje, osoby.
SA to rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki, czasowniki
nieodmienne - takie które przez nic się nie odmieniaja
SA to: przysłówki, przyimki, spojniki, partykuly, wykrzykniki
Odmiana wyrazów :
Typ odmiany:
deklinacje- odmiana przez przypadki, liczby , i niekiedy rodzaje
Podlegaja odmianie;
rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki, / oprocz przysłowkowych i imiesłowow przymiotnikowych/
koniugacje - odmiana przez osoby liczby czasy, tryby, strony i niekiedy rodzaje
Podlegaja odmianie :
czasownki
przypadki
Analiza fleksyjna wyrazu
- temat i koncówka
Można dzielic wyraz na temat fleksyjny / temat wyrazu/ i końcówkę/fleksyjna/
Czesci odmienne wyrazu:
temat- czesc wyrazu powtarzajaca się podczas odmian
koncowka- czesc wyrazu wymieniajaca się podczas odmiany
dom-Ø, mał-y
dom-u, mał-ego
dom-owi, mał-emu
dom-Ø, mał-y
dom-em, mał-ym
dom-u, mał-ym
Niektóre formy odmiany nie mają końcówki, co oznaczamy za pomocą znaku Ø (końcówka zerowa).
Fleksja - Odmiana rzeczowników
Odmiana rzeczowników:
a. Rodzaj rzeczownika
Rzeczowniki występują w jednym z trzech rodzajów: męskim, żeńskim lub nijakim, np. (ten) mały chłopiec, (ta) mała dziewczynka, (to) małe dziecko. Najczęściej możemy rozpoznać rodzaj rzeczownika na podstawie jego formy. Na przykład rzeczowniki rodzaju męskiego mają przeważnie w mianowniku liczby pojedynczej czysty temat, bez końcówki (np. stół-Ø, pies-Ø, dąb-Ø), rzeczowniki rodzaju żeńskiego najczęściej końcówki -a lub -i (mama-a, dziewczyna-a, pan-i, sprzedawczyn-i), a rzeczowniki rodzaju nijakiego - końcówki -o, -e lub -ę (okn-o, koł-o, pol-e, zwierz-ę, ciel-ę). Ten sposób rozpoznawania nie sprawdza się jednak w każdym przypadku. Istnieją bowiem rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -o lub -a (Dyzi-o, mężczyzn-a), a także rzeczowniki rodzaju żeńskiego o temacie zakończonym spółgłoską miękką, które nie mają w liczbie pojedynczej końcówki (złość-Ø, miłość-Ø, twarz-Ø).
b. Liczba rzeczownika
Rzeczowniki występują przeważnie w dwu liczbach: pojedynczej i mnogiej. Liczba pojedyncza oznacza jeden przedmiot (noga, ptak, osoba), a liczba mnoga - dwa lub więcej przedmiotów (bogi, ptaki, osoby). Nieliczne rzeczowniki występują tylko w liczbie pojedynczej lub mnogiej.
Tylko liczbę pojedynczą mają niektóre rzeczowniki własne (Polska, Odra, Bałtyk), wiele rzeczowników określających pojęcia abstrakcyjne (miłość, dobro, złość, szlachetność), a także rzeczowniki zbiorowe, które oznaczają zbiór osób lub rzeczy (szlachta, społeczeństwo, mrowie).
Tylko liczbę mnogą mają niektóre nazwy geograficzne (Tatry, Czechy), nazwy przedmiotów składających się z dwu lub więcej części (nożyce, drzwi, spodnie, schody, usta) i inne rzeczowniki (imieniny, urodziny, skrzypce).
c. Przypadek rzeczownika
W języku polskim rzeczowniki występują w siedmiu następujących przypadkach:
Mianownik (kto? co?) chłopiec, chłopcy; dom, domy
Dopełniacz (kogo? czego?) chłopca, chłopców; domu, domów
Celownik (komu? czemu?) chłopcu, chłopcom; domowi, domom
Biernik (kogo? co?) chłopca, chłopców; dom, domy
Narzędnik (kim? czym?) chłopcem, chłopcami; domem, domami
Miejscownik (o kim? o czym?) chłopcu, chłopcach; domu, domach
Siódmy przypadek, zwany wołaczem, służy jako forma bezpośredniego zwracania się do kogoś lub czegoś, np. chłopcze! Zosiu! Ojczyzno!
Odmianę przez przypadki nazywamy deklinacją. Zobacz przykłady deklinacji rzeczowników.
d. Rzeczowniki nieodmienne
Niektóre rzeczowniki obcego pochodzenia nie odmieniają się w ogóle. Do częściej używanych nieodmiennych rzeczowników pospolitych należą: alibi, boa, jury, kakao, kepi, menu, salami. Wyrazy te nie odmieniają się, dlatego że nie dadzą się dopasować do polskich wzorców deklinacyjnych. Również nieodmienne są niektóre nazwy obcego pochodzenia, np. nazwiska Hugo, Nehru oraz nazwy miejscowe, np. Bonn, Borneo.