Tom 2: R 26: EKSPRESJA EMOCJI. EMOCJE PODSTAWOWE I POCHODNE
Ekspresja emocji - wszelkie sygnały (zmiany w wyglądzie organizmu, ruchy i dźwięki) emitowane przez jednostkę, będące dla kogoś innego wskazówką przeżywania przez tę osobę określonej emocji.
W wypadku spontanicznych emocji większość spośród nich pojawia się całkowicie poza kontrolą jednostki.
Darwin: podobieństwo ekspresji niektórych emocji u ludzi i zwierząt ma przystosowawczą funkcję. Cofanie głowy w przypadku strachu zmniejsza niebezpieczeństwo jej uszkodzenia. Odsłanianie zębów i wysunięcie głowy do przodu w wypadku złości może ułatwić prowadzenie ataku.
Andrew: ekspresje ciała mają także funkcję komunikacyjną. Emocje takie jak: smutek, radość czy złość i odpowiednia ekspresja: uśmiechanie się, marszczenie brwi czy odsłanianie zębów były przystosowawczymi odruchami organizmu, które optymalizowały jego funkcjonowanie. Z czasem zaczęły być społecznie rozpoznawalne przez osobniki tego samego gatunku, które uczyły się z nich czerpać wiedzę i intencjach danego osobnika. Wzajemne komunikowanie się pozytywnego ustosunkowania mogło stać się podstawą formowania więzi społecznych.
Kulturowa uniwersalność emocji - Trafne odczytywanie ekspresji emocji występuje nawet wówczas, gdy osoby badane i przedstawiane na zdjęciach pochodzą z zupełnie innych kultur. Te emocje to: radość, smutek, złość, zaskoczenie, wstręt i strach.
Strach i zaskoczenie wydają się być ze sobą połączone. Zaskoczenie znacznie częściej wiązało się z pojawieniem się zagrożenia niż pojawieniem się przyjemnej niespodzianki. Ekspresje tych dwóch emocji zawierają wiele wspólnych elementów.
Uśmiech - wystarczy pobudzić jeden mięsień: jarzmowy większy, rozciągający się od kości policzkowych do kącików ust. Jego skurcz podciąga kąciki ust ukośnie do góry. Występuje także wybrzuszenie skóry poniżej oczu i wystąpienie zmarszczek przy zewnętrznych kącikach oczu. Nad mięśniem jarzmowym większym mamy dużą kontrolę wolicjonalną, gdyż napinamy go i rozluźniamy niezwykle często. Nie mamy takiej kontroli nad małymi mięśniami otaczającymi nasze oczy, mięśnie te rozpinają się gdyż przeżywamy autentyczną radość. Przeżywanie radości powoduje także rozszerzenie źrenic. Uśmiech może oznaczać także przeżywanie przez człowieka innych stanów: zakłopotania, lekceważenie, uległości czy przyjemnego zaskoczenia.
Złość - źrenice stają się mniejsze, brwi są opuszczone, choć mogą czasem poruszać się ku górze. Nozdrza rozszerzają się, wargi stają się zwężone, usta rozchylają się, przybierając kształt wąskiego prostokąta, przez który widać zaciśnięte zęby. Czasami także towarzyszy zaczerwienienie się twarzy, dzieje się tylko wtedy gdy złość nie jest kontrolowana lub gdy ktoś próbuje kontrolować złość, która jest bliska wybuchu.
Strach, lęk, obawa, przerażenie - brwi są podniesione i ściągnięte do siebie, stają się mniej zaokrąglone, górne powieki zostają podniesione, dolne są wyraźnie napięte. Oczy stają się zaokrąglone, w sytuacji silnego strachu wybałuszone. Nad brwiami i nosem pojawiają się podłużne zmarszczki.
Zaskoczenie - brwi się podnoszą, przez czoło przebiegają wyraźne zmarszczki dłuższe niż podczas ekspresji strachu. Oczy są wytrzeszczone, dolna powieka jest rozluźniona. Wargi nie są napięte i przybierają owalny wygląd.
Smutek, zmartwienie, żal - opuszczenie kącików ust przy jednoczesnym pozostawieniu podbródka na jego stałym miejscu. Wewnętrzne końce brwi są uniesione do góry, co górnym powiekom nadaje trójkątny kształt i powoduje powstanie zmarszczek na środku czoła.
Wstyd - oblewający rumieniec (jest sygnałem dla naszego otoczenia społecznego, że zdajemy sobie sprawę z tego, że przekroczyliśmy normę którą sami akceptujemy). Emocje wstydu i poczucia winy łączy doświadczanie przez podmiot poczucia przekroczenia akceptowanej przez siebie normy czy przepisu. Przy poczuciu winy rumienienie się jest rzadsze.
Prawdziwe emocje znajdują swoje odzwierciedlenie na ludzkich twarzach, ponieważ pewne mięśnie mogą być uruchamiane mimowolnie bez intencji ich napinania i rozluźniania. Mimowolnymi ekspresjami twarzy zawiadują całkowicie różne ośrodki w mózgu. Uszkodzenie dróg piramidowych powoduje, że ludzie nie potrafią wykonywać ekspresji emocjonalnej na zawołanie, a spontanicznie robią to bez problemu. Uszkodzenie dróg pozapiramidowych powoduje, że człowiek jest w stanie na zawołanie wykonać daną ekspresję, ale nie umie tego zrobić spontanicznie. Powoduje to, że ekspresje sztucznie i spontaniczne różnią się od siebie. Większość ekspresji fałszywych ma dłuższy czas przebiegu niż naturalne.
Asymetria ekspresji - sytuacja gdy mimika jest wyraźniejsza po jednej stronie twarzy (zwykle lewej). Hipoteza Ekmana i Friesena: jeśli ekspresja twarzy ma charakter mimowolny i spontaniczny o asymetria ekspresji jest słabo zaznaczona albo wręcz nieobecna. Jest charakterystyczne tyko wówczas gdy ekspresja ma charakter intencjonalny. Różnice te wynikają z tego, że kora mózgowa zdecydowanie wyraźniej wpływa na dowolne niż na mimowolne ruchy mięśni twarzy.
Sam wygląd sylwetki człowieka również przynosi i formacje o przezywanych przez niego emocjach.
Wina i wstyd - kurczenie się całego ciała, spuszczanie głowy, człowiek sprawia wrażenie mniejszego niż jest w rzeczywistości.
Strach - cofnięcie głowy i schowanie jej w ramionach.
Smutek - opuszczone ramiona i zgarbienie się.
Złość - zaciśnięcie pięści, wysunięcie głowy do przodu
Zaskoczenie - odchylenie całego ciała nieco do tyłu.
Emblematy - świadomie wykonywane przez ludzi gesty, mające ściśle określone znaczenie w poszczególnych kręgach kulturowych. Np. kiwanie głową.
Sposób mówienia. W stanie pobudzenia emocjonalnego na ogół wzrasta natężenie głosu, u ok. 70% ludzi wysokość tonu głosu podnosi się wtedy, szczególne zmiany w tonie głosu zaobserwowano u ludzi gdy są podenerwowania, gdy są źli lub wystraszeni. Smutek powoduje spadek tonu głosu, towarzyszy temu też spowolniona i cichsza mowa. Złość - mowa szybsza i głośniejsza.
W wieku 3 tyg. Niemowlęta skupiają wzrok na oczach patrzącego na nie dorosłego. 2 miesięczne niemowlaki chętniej spontanicznie koncentrują swój wzrok na twarzy żywego człowieka niż na twarzy manekina. Ontogenicznie najwcześniejszą ekspresją jest płacz, który jest zgeneralizowanym wyrazu przezywania negatywnego stanu afektywnego, następnie rozwija się wstręt. Uśmiech pojawia się w wieku 3 lub 4 tygodni. Dziecko 3 miesięczne uśmiecha się w odpowiedzi na sytuacje, które sprawiają mu radość. Ekspresje pozytywne służą do wzbudzania zainteresowania opiekuna negatywne do sygnalizowania dyskomfortu. Pod koniec 1 r.ż. dzięki zaczynają wykorzystywać informacje o mimicznym wyrazie innych ludzi do regulowania własnego zachowania.
Ekman i Friesen: podstawowe wzorce ekspresji emocjonalnej są nam dane biologicznie, to sytuacje i bodźce, które poszczególne emocje wywołują oraz detale ekspresji twarzy, pantomimiki czy ekspresji głosowej mogą by silnie uzależnione od środowiska w którym człowiek jest wychowywane y i w którym dorasta.
Kulturowe aspekty emocji. Każda kultura zawiera zbiór przepisów dotyczących tego co wypada i czego nie wypada robić w różnych sytuacjach. Wśród Eskimosów Utku człowiek okazujący złość spotyka się ze społecznym ostracyzmem, dlatego nie reagują oni złością a sytuacjach, w których Europejczyk dawno już by zareagował furią. W kulturze arabskiej mężczyzna który nie okazuje złości spostrzegany jest jako taki, któremu brakuje honoru.
Triandis: w kulturach kolektywistycznych bardziej typowe jest reagowanie wstydem, a w kulturach indywidualistycznych poczuciem winy. Ludzie z kultur kolektywistycznych doświadczają częściej emocji negatywnych wtedy gdy przebywają sami gdy grupę z którą się identyfikują dotyka niepowodzenie. Wyraźniej także reagują emocjami negatywnymi na innych, którzy łamią reguły życia społecznego.
Kulturowym normom podlega także deklaracja odczuwanego nastroju, np. pozytywne w USA i negatywne w Polsce.
Niektórzy badacze zaprzeczają jakoby zaskoczenie było podstawową emocja, uważają że jest ono raczej odruchem przebiegającym na poziomie całego ciała. Zaskoczenie pojawia się zawsze z dużą intensywnością i bez jakiejkolwiek oceny poznawczej.
Caroll Izard: aby uznać emocję za podstawową muszą zostać spełnione dwa dodatkowe warunki: specyficzność substratu neuronalnego i odróżnialna jakość subiektywna.
Plutchik: emocje podstawowe to takie, które mogą być obserwowane na różnych poziomach filogenetycznych i które mają adaptacyjne znaczenie dla walki jednostki i gatunku o przetrwania: strach, złość, smutek, radość, akceptacja, wstręt, antycypacja i zaskoczenie.
Emocje, które wydają się najbardziej typowe powinny być wymieniane najszybciej i najczęściej. Te wymieniane dłużej i rzadziej mogą być uznane za pochodne. Podstawowe: miłość, strach, złość, smutek, szczęście.
Emocje pochodne to mieszanka emocji podstawowych.
Radość + akceptacja = miłość, przyjaźń.
Strach + zaskoczenie = groza, trwoga
Strach + wstręt = niepokój, ostrożność
Radość + strach = poczucie winy
Złość + wtręt = wrogość
Radość + złość = duma
Kemper: emocje pochodne powstają wskutek pojawiania się emocji podstawowych w specyficznych sytuacjach społecznych.
Poczucie winy jest rezultatem strachu przed karą za przejawienie zabronionego działania.
Wstyd jest poczuciem złości skierowanej na samego siebie.
Duma to satysfakcją lub radość wynikająca z tego, że ktoś we własnych oczach okazał się osobą wartościową.
4