Agresja wśród dzieci, skąd się bierze i jak jej zapobiegać?

Telewizja, prasa i radio coraz częściej donoszą o przestępstwach i rozbojach dokonywanych przez młodzież, a nawet dzieci. Niepokojący jest fakt, że wiek przestępców z każdym rokiem obniża się. Skargi dotyczące agresji dzieci i młodzieży, ich niewłaściwego zachowania i niemożność poradzenia sobie z nimi nie są zjawiskiem nowym. Spotykamy się z nimi w codziennych sytuacjach w domu, w szkole i poza nią. Zjawisko to narasta zarówno w sensie natężenia, jak i zasięgu występowania.

Ważnym zadaniem nauczycieli, wychowawców i rodziców jest nauczyć dzieci panowania nad swoimi emocjami, agresywnymi impulsami oraz zawierać przyjazne kontakty z rówieśnikami.

Co to jest agresja i jakie są jej przyczyny?

Agresja (łac. agressio - napad) jest pierwotną pozytywną siłą życiową zapewniającą organizmowi przetrwanie i gatunkowi rozwój. Agre­sja jest więc naturalnym stanem or­ganizmu. który może podlegać róż­nym transformacjom, czy ogranicze­niom. jednakże nie wyrażenie na ze­wnątrz agresywnej energii w bezpoś­rednich czy pośrednich przejawach w ostatecznym rachunku jest szko­dliwe i stanowi źródło nieprzystoso­wania.

Przez zachowanie agresywne rozu­mie się zachowanie się przeciw okre­ślonym osobom lub rzeczom, przy­noszące szkodę przedmiotowi agre­sji. przybierające formę ataku, czyli napaści fizycznej lub słownej (Z. Skór­ny. 19681."

Wśród form zachowań agresywnych wyróżniamy:

1. W zakresie agresji słownej:

• wyśmiewanie, kpiny, złośliwe uwagi.

• odtrącanie od zabawy.

• używanie przykrych, poniżających przezwisk.

• przeklinanie,

• grożenie, straszenie,

• zachęcanie do agresji,

• przezywanie innych osób z użyciem wulgarnych siów.

• obmawianie, plotkowanie.

2. W zakresie agresji fizycznej:

• poszturchiwanie, podstawianie nogi.

• popychanie z zamiarem zrobienia krzywdy,

• niszczenie wytworów.

• bicie, kopanie,

• reakcje mimiczne: wykrzywianie się, przedrzeźnianie,

• posługiwanie się w toku agresji przedmiotami martwymi, rzucanie, uderzanie, kłucie.

Przejawem agresji fizycznej jest również drażnienie i znęcanie się nad zwierzętami, niszczenie mienia spo­łecznego i prywatnego oraz dewasta­cja przyrody.

Oba rodzaje agresji występują czę­sto równocześnie. Jednak dotkliwość agresji słownej jest często większa niż fizycznej, bowiem rani ona god­ność osoby będącej przedmiotem agresji, naraża ją na upokorzenie i ośmieszenie.

Odrębnym problemem jest agresja zorganizowana. Podstawowe wersje są dwie: agresja zabawowa i walka inte­resów. Agresja, której celem jest wy­łącznie zabawa, może być skierowa­na przeciw jednej osobie lub przeciw całej grupie. W pierwszym przypad­ku mamy do czynienia z tzw. „kozłem ofiarnym". Drugie zjawisko, najczę­ściej skierowane jest przeciw uczniom klas pierwszych gimnazjalnych i lice­alnych. „Kozioł ofiarny" często cierpi dłuższy czas. gdyż czasem niełatwo wykryć niegodziwe postępki w grzecz­nym. w obecności nauczyciela, zespo­le. Różne bywają przyczyny takiego prześladowania. Najczęstszą pozostaje jakaś odmienność: kolor włosów, tu­sza. wyniki w nauce, sposób bycia, hi­giena osobista.

Przyczyny agresji

Znając przyczyny i mechanizmy agresji ludzkiej, możemy przeciw­działać jej negatywnym konsekwen­cjom. W literaturze naukowej nie ma zgodności w poglądach na temat źródeł agresji. Może być ona ten­dencją wrodzoną, reakcją na frustra-cje lub zachowaniem wyuczonym spo­łecznie.

' Agresja, jako cecha wrodzona, może oznaczać, że chodzi o ogólną instynk­towną skłonność do agresji, która poszukuje ujścia. Wszystkie instynk­ty człowiek dziedziczy, one też od urodzenia wyznaczają kierunek jego aktywności życiowej. Dla tego też, jeżeli dziecko ma słaby system ner­wowy, to szybciej i mocniej reaguje na nieprawidłowe sytuacje środowi­skowe.

• Agresja może być również popędem nabytym, będącym reakcją na frustra­cję. Frustracja jest to przykry stan emocjonalny, pojawiający się wówczas, gdy jednostka usiłując zaspokoić jakąś potrzebę, natrafia na przeszkody nie do pokonania. Skutkiem sytuacji fru-stracyjnejjest powstanie napięcia emo­cjonalnego, występującego w formie gniewu, złości. Złagodzenie tego na­pięcia następuje poprzez wyładowa­nie w formie agresji.

W szkole frustrująca dla ucznia, a więc wywołująca zachowanie agre­sywne może być:

- „niesprawiedliwa" ocena, ode­brana przez ucznia jako nieade­kwatna do jego wiedzy i umie­jętności,

- presja czasowa, czy też ponagle­nie do szybkiego wykonania za­dania wywołująca negatywne emocje,

- obawa przed niepowodzeniem, duża ilość zadań domowych, czę­ste prace klasowe,

- brak swobody w wyrażaniu wła­snego zdania,

- antypatia nauczyciela wobec ucznia,

- lęk przed naganą,

- obawa przed złośliwymi uwagami pod swoim adresem,

- obawa przed pogorszeniem opinii

i stosunków z kolegami.² Inne sytuacje wywołujące frustracje u dzieci:

- Gdy dziecko jest stale upominane, krytykowane, wyśmiewane przez rodziców czy rówieśników, porów­nywane z innymi dziećmi, wówczas zablokowana wstaje potrzeba uzna­nia społecznego. Dziecko czuje się „niekochane"

- i „niechciane".

- Ciągłe nakazy i zakazy ze strony dorosłych blokują potrzeby samo­dzielności, powodują ograniczenia aktywności dziecka. Wywołują złość, gniew, irytację, bunt.

- Niemożność zrealizowania ce­lów, jakie dziecko samo sobie wy­znaczyło lub narzuciło mu oto­czenie.

- Nieotrzymanie lub odebranie atrakcyjnej dla dziecka rzeczy, zakaz oglądania telewizji, zakaz wychodzenia z domu itp. wywo­łuje negatywne emocje, które mogą prowadzić do reakcji agre­sywnych.

- Sytuacja traumatyczna występu­jąca nagle, np. utrata bliskiej oso­by, naglą ciężka choroba kogoś z rodziny, przeżycie silnego zagro­żenia.

Agresja jako zachowanie wyuczo­ne społecznie, jest rezultatem norm, kar, nagród oraz modeli, z którymi zetknęła się dana jednostka. Dziecko obserwując roz­maite zachowania w swoim otocze­niu będzie je mimowolnie naślado­wało. Najczęściej negatywne zacho­wania są przekazywane dzieciom przez:

- bohaterów bajek, filmów i książek,

- ulubionych piosenkarzy,

- grupę rówieśniczą,

- rodziców, rodzeństwo i innych

krewnych.

Błędy popełniane przez rodziców mogą stanowić przyczynę agresyw­ności ich dzieci:

- częste karanie,

- uleganie dziecku, niekonsekwencja,

- sprzeczność postaw ojca i matki.

Jak postępować z dziećmi przejawiającymi zachowania agresywne?

Znając przyczyny powstawania agre­sji u dzieci możemy skutecznie jej za­pobiegać. Bardzo ważne jednak jest tu współdziałanie domu rodzinnego i szkoły, gdzie dzieci uczą się porozu­miewania z innymi.

Rodzina jest dla dziecka najważniej­szym środowiskiem wychowawczym. Rodzice są osobami, które od niemow­lęcia naśladuje, z którymi się utożsa­mia. Rodzina zaspokaja podstawowe po­trzeby dziecka: miłości, akceptacji, po­czucia bezpieczeństwa. Niestety, doro­śli z różnych powodów coraz mniej cza­su poświęcają na wychowanie dzieci. Jeżeli do tego dodamy ogromny wpływ, jaki mają na kształtującą się psychikę gry komputerowe i środki masowego przekazu otrzymamy odpowiedź, skąd tylu agresywnych, sfrustrowanych uczniów w naszych szkołach.

1. Stwórzmy spokojną, nasyconą cie­płem i życzliwą atmosferę emocjo­nalną w rodzinie. Okazujmy naszym dzieciom miłość i zainteresowanie Rozmawiajmy z nimi, poznajmy ich przyjaciół, dowiedzmy się, co je inte­resuje. Dziecko w takiej atmosferze będzie się czuło bezpieczne i akcep­towane. Doceniajmy nawet drobne sukcesy oraz wysiłek włożony w wy­konanie zadania, aby dziecko miało poczucie własnej wartości.

2. Ustalmy jasne reguły i zasady rządzą­ce w rodzinie i konsekwentnie ich prze­strzegajmy. Pomagajmy dzieciom w porządkowaniu otoczenia, w którym przebywają, a potem stale przypomi­najmy o ich drobnych obowiązkach.

3. Stosujmy z rozwagą kary, gdyż kara często nie likwiduje zachowań agre­sywnych. a raczej utrwala je. Dziec­ko karane za agresywne zachowanie. nauczy się hamować agresję w obec­ności rodziców, a ujawniać ją w in­nych sytuacjach, np. w szkole. Cho­dzi o to, by dziecko zachowywało się poprawnie nie dlatego, że boi się kary. ale dlatego, że tak podpowiada mu jego wewnętrzny system wartości.

4. Organizujmy dzieciom aktywność ru­chową (sportową, zabawową), aby mogły w kontrolowany sposób wyła­dować nadmiar drzemiącej w nich energii. Usuwajmy z otoczenia te przeszkody, których pokonanie jest dla nich zbyt trudne.

5. Starajmy się być dla swoich dzieci po­zytywnym wzorem do naśladowania. Dziecko widząc agresywne zachowa­nie ojca wobec matki lub niego same­go, przenosi agresję na teren szkoły, podwórka. Jeżeli rodzic przeklina, czy wyraża się brzydko o innych, to dziec­ko sądzi, że też może tak postępować.

6. Chrońmy dzieci przed szkodliwym wpływem modeli agresywnego za­chowania się. Nie pozwalajmy dzie­ciom na oglądanie bajek i filmów za­wierających obrazy agresji, a rów­nocześnie starajmy się zaintereso­wać dziecko filmami i książkami ukazującymi pozytywne modele za­chowania się. Sami czytajmy dzie­ciom przed snem lub wymyślajmy bajki pod problemy dziecka.

7. Uczmy dzieci tolerancji i poszanowa­nia drugiego człowieka, gdyż są to wartości niezbędne do poprawnego funkcjonowania w społeczeństwie. Warto podjąć trud i wyposażyć nasze dzieci w umiejętność właściwego trak­towania potrzeb i uwrażliwić na potrzeby innych.

mgr Jolanta Telec

mgr Beata Jarosz