Nieklasyczne wersje psychologii, jako nauki o świadomości: William James „Strumień Myśli”

1. Psychologiczne elementy biografii W. Jamesa (1842-1910)

• Amerykański psychofizjolog, psycholog, filozof prekursor psychologii humanistycznej i fenomenologii

• Zwolennik funkcjonalizmu

• Autor słynnego pytania: „Czy świadomość istnieje?”

• Twórca koncepcji „strumienia świadomości”

• Twórca tzw. fizjologicznej teorii uczuć (teoria Jamesa-Langego - zjawiska psychiczne to jedynie uświadomienie sobie zmian dokonujących się na poziomie fizjologicznym)

• Założyciel jednego dwóch pierwszych psychologicznego laboratorium eksperymentalnego w Harvardzie w 1875 roku

2. Poglądy:

• Twórca pragmatyzmu (wartość praktyczna jako dowód prawdy):

• Prawdą nie może być zgodność myśli z rzeczywistością; jest nią zgodność jednej części doświadczenia (czyjejś myśli) z inną częścią doświadczenia (przedmiot myśli) - alternatywa wobec klasycznych teorii prawdy

• Postulat praktyczny mogący być użyty do interpretacji różnorodności (np. wyjaśnia, dlaczego raz ludzie myślą jak woluntaryści, a raz jak determiniści)

• Prawda - to, co praktyczne, użyteczne i skuteczne

• „Prawdziwe jest to, co się udaje”

• Myśl można uznać za prawdziwą, gdy pozwala na dokonanie czegoś wartościowego, i gdy dostarcza zadowolenia

• Pragmatyzm ma charakter wolnościowy, tolerancyjny, demokratyczny i humanistyczny

• Pięć cech charakterystycznych myślenia:

• Myślenie wykazuje tendencję do przybierania formy osobowej

• Myśl jest częścią osobowej świadomości (jedynie stany świadomości, z którymi mamy di czynienia w sposób naturalny, należą do świadomości osobowej; świadomość osobowa to konkretne, poszczególne „ja”, „ty”). Nie istnieje wymiana myśli pomiędzy poszczególnymi umysłami (odosobnienie, pluralizm myśli)

• Każda myśl jest myślą posiadaną

• Subiektywizm (uczucia i myśli nie istnieją same z siebie, obecne są dopiero w stwierdzeniu „JA myślę, JA odczuwam”)

• Myśli wyrażają tendencję do zjawiania się jako części osobowych jaźni

• P. Janet podaje przykład pacjentów z katalepsją (histerią), jako dowód na obecność myśli zupełnie bezosobowych i niezorganizowanych (dlatego mówi się tu jedynie o „wykazywaniu tendencji”)

• W psychologii powinno badać się myśli należące do indywidualnych świadomości

• Myśl jest w trakcie nieustannej przemiany

• Przemiana zachodzi w obserwowalnych odstępach czasu

• „Żaden stan, który już raz przeminął, nie może się ponowić i nie może być identyczny z tym, czym był przedtem”

• Krytyka Locke'a i teorii idei - James zarzuca Locke'owi atomizm; nie zgadza się z ty, by traktować wyższe stany świadomości tak jakby zbudowane były z niezmiennych i stałych idei, które „mijają i powracają”; uważa, że „trwale istniejąca idea, która ukazuje się w świetle naszej świadomości niczym w światłach rampy regularnie, co jakiś czas, jest takim samym MITEM jak postać waleta pikowego”.

• Brak dowodów na to, że dwa razy odbieramy takie samo doznanie cielesne, jednak to, co odbieramy jest tym samym przedmiotem

• Mamy tendencję do stwierdzania tożsamości rzeczy

• Subiektywizm uczyć (każde wrażenie odpowiada pewnej czynności umysłu, co ma związek z fizjologią umysłu - aby doznanie mogłoby być identyczne musiałoby zajść w niezmodyfikowanym mózgu)

• Myśli są niepowtarzalne, jedynie, niekiedy czasami cechują się podobieństwem

• Doświadczenie kształtuje się w nas w każdej chwili

• Krytyka Hume'a (twierdzi, że myśl jest złożona z oddzielnych i niezależnych części, a nie stanowi wyraźnie ciągłego strumienia)

• W ramach każdej osobowej świadomości myśl jest wyraźnie ciągła

• Ciągłe jest to, co jest pozbawione wyłomu

• Świadomość późniejsza jest odczuwana jako związana ze świadomością wcześniejszą, jako inna część tej samej jaźni

• Odpowiedzi na dwa rodzaje wątpliwości, jakie pojawić się mogą wobec powyższej tezy: 1.) James twierdzi, że zmiany jakościowe wewnątrz świadomości nigdy nie są absolutnie nagłe i ostre (kontrargument dla zarzutu zakładającego nieciągłość jako radykalną zmianę jakościową). Pada tu przykład piorunu podczas medytacji, nie „rozdziela”on naszej świadomości na dwoje, gdyż traktujemy grzmot, jako coś, co przerwało cisze i kontrastuje z nią - odczuwanie grzmotu jest także odczuwaniem ciszy, która właśnie się zakończyła. 2.) Krańce świadomości w obiektywnej przerwie czasowej mogą się spotkać i łączyć (kontrargument dla zarzutu mówiącego, że nieciągłość jest obiektywną przerwą czasową). Na przykładzie snu James pokazuje, że nawet, jeśli pojawia się luka czasowa, to świadomość PO niej odczuwana jest jako powiązana ze świadomością PRZED nią, jako INNA część tego samego „ja”

• Własne stany się pamięta, stany innych jedynie się koncypuje

• Aspekt powierzchniowej introspekcji (przykład: grzmot łamiący ciszę)

• Procesy mózgowe współistnieją ze sobą, są z nimi skorelowane myśli

• Rozróżnienie na „części substancjalne” i „części przechodnie” (prowadzą nas od jednej konkluzji substancjalnej do innej) świadomości oraz poruszenie problemów związanych z tym podziałem (intelektualizm, sensualizm, język)

• Ważnym aspektem ciągu myśli jest jego konkluzja (sens)

• Myśl ludzka wydaje się mieć do czynienia z przedmiotami niezależnymi od niej, tzn. jest poznawcza, czyli spełnia funkcje poznawania

• Myśl, jako doświadczenie czegoś zewnętrznego (wrażenia niezależnego od podmiotu)

• Myśl jest poznawcza w odniesieniu do rzeczywistości zewnętrznej

• Myśl, która dokonuje poznania nie zawsze dokonuje rozróżnienia pomiędzy samą sobą, a swoim przedmiotem

• Przedmiot myśli powinien być substancjalny

• Niezależnie od złożoności przedmiotu myśli, myśl jest jednym, niepodlegającym podziałowi stanem świadomości

• Mnogość współistniejących idei nie istnieje

• Krytyka introspekcji

• Zawsze interesuje się ona bardziej jedną częścią swego przedmiotu niż inną, przez cały czas, kiedy myśli, przyjmuje albo odrzuca, czyli wybiera

• Mamy tendencję do ignorowania większości docierających do nas bodźców (nasza uwaga jest wybiórcza)

• Zauważamy tylko te bodźce, które są dla nas istotne pod względem praktycznym lub estetycznym

• Proces rozumowania jest rozłożeniem danego zjawiska na części

• Wybory dokonywane przez różnych ludzi są bardzo podobne, jednak pod jednym względem wszyscy się różnią: dla każdego gdzie indziej przebiega linia podziału oddzielająca „ja” i „nie ja”.