Pokojowe rozstrzyganie sporów m-nar - procedury arbitrażowe i sądowe.
Arbitraż:
Arbitraż (inaczej rozjemstwo) jest to załatwianie spraw spornych przez arbitrów.
Był to najwcześniejszy sposób na pokojowe rozstrzyganie sporów m-nar, stosowany już w czasach starożytnych. W XIX i XX wieku pojawiły się pierwsze koncepcje prawnego zobowiązania państwa do przekazania sporów pod rozstrzygnięcie arbitralne. Postulowano zatem utworzenie stałego trybunału arbitrażowego.
Na konferencjach haskich (1899, 1907) powołano Stały Trybunał Rozjemczy - STR:
Nie ma stałych sędziów,
Urzęduje w Hadze,
Państwo-strona konwencji haskiej ma prawo do delegowania do 4 członków(wpisuje się ich na specjalną listę),
Państwa, które chcę, aby STR rozstrzygnął ich spór, mogą wybrać sobie sędziów spośród tych wpisanych na listę, lub osób trzecich,
Organem administracyjnym jest Rada Administracyjna, której przewodniczy holenderski Minister Spraw Zagranicznych,
Największe znaczenie STR miał przed I wojną światową, obecnie jest minimalne, choć próbuje się ożywić jego działalność. Obecnie jego jedyną funkcją jest proponowanie kandydatów do MTS-u (=> o MTS).
Krytykowana jest idea samego arbitrażu, min przez to, że różne trybunały rozjemcze w różny sposób rozstrzygały podobne sprawy, inaczej interpretują prawo, itp.
Zasada działania arbitrażu:
Strony same mogą wybrać sędziów,
Strony same wybierają podstawy prawna, na jakich będzie rozstrzygany spór, jaki i zasady proceduralne (z reguły są to Konwencje Haskie z 1907 lub nieprzyjęte projekty Komisji Prawa M-nar ONZ),
Podstawą jest umowa stron,
Wyrok musi być umotywowany,
Wyrok wiążę strony,
Rodzaje arbitrażu:
Fakultatywny (obie strony musza się na niego zgodzić):
Zorganizowany (=stały - dla każdego sporu),
Niezorganizowany - dla wybranych przez strony sporów.
Obowiązkowy (gdy strony we wcześniejszej umowie zgodzą się, żeby poddać spór pod arbitraż, nawet, jeśli tylko jedna ze stron wyrazi na to chęć)
Charakter arbitrażu:
System europejski - arbitrem jest osoba trzecia, z reguły jego szef,
System amerykański - komisja mieszana po 1 lub po 2 osoby z państwa-strony i 1 superarbiter.
W szczególnym rodzaju arbitrażu - koncyliacji (zasada działania taka jak arbitrażu) arbitrowi mogą korzystać z zasady słuszności, przy czym ten wyrok nie wiąże stron.
Zarzuty kierowane pod adresem arbitrażu:
Archaiczność instytucji,
Mała wiedza o badanej sprawie, by arbitrowi się czegoś dowiedzieli muszę utworzyć komisje, które wydaja opinie itp, i to na nich właśnie opierają się orzeczenia arbitrów,
Arbitrowi powinni rozstrzygać spory nie tylko na zasadach prawa, ale i słuszności.
Procedury sądowe:
Najważniejszym sądem m-nar jest Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (MTS) w Hadze
Skład:
15 niezawisłych sędziów (o wysokim poziomie moralnym oraz odpowiadającym wymogom sprawowania najwyższych stanowisk w sądownictwie swego kraju, lub będących uznanymi autorytetami zakresie prawa m-nar,
Nie może być co najmniej 2 z tego samego państwa,
Kandydatów proponują grupy narodowe STR-u, każda grupa narodowa proponuje po 4 osoby,
Wyboru dokonuje ZO i RB ONZ-u(bezwzględną większością głosów),
Sędziowie są wybierani na 9 lat z możliwością reelekcji, przy czym po 3 latach ustępuje 1/3 członków,
Sędziowie nie mogą wykonywać żadnych funkcji politycznych lub administracyjnych, nie mogą też być adwokatami, doradcami lub przedstawicielami w jakiejkolwiek sprawie,
Sędziowie mają prawo złożenia rezygnacji z sądzenia w danej sprawie na swój wniosek, lub jeśli uzna tak przewodniczący MTS-u,
Sędzia może być pozbawiony swojego stanowiska jeśli przestał odpowiadać warunkom, tylko na podstawie jednomyślnej decyzji wszystkich sędziów,
Można orzekać w trybie uproszczonym (5 sędziów), mogą oni tworzyć komisje,
Sędziowie korzystają z ochrony dyplomatycznej,
Gdy stroną jest państwo, którego obywatel jest członkiem MTS-u, może on zostać wyłączony ze składu sędziowskiego lub druga strona ma prawo wysłać do MTS-u swojego przedstawiciela, który będzie cieszył się takiki samymi prawami jak członkowie stali,
Praktyka wskazuje, że do MTS-u delegowani są też i obywatele państw, które nie mają żadnego członka w składzie. Pomagają oni w pracach i pozwalają na bardziej dokładna zbadanie sprawy.
Państwo, mające interes prawny, który mógłby być naruszony przez wyrok MTS-u, może przysłać swojego przedstawiciela jako interwenienta,
Pewne kompetencje przyznano też org m-nar (dostarczanie informacji)
Kompetencje MTS-u:
Ratione personae:
Art. 34 Statutu głoszący, że tylko państwa (członkowie ONZ oraz państwa nieczłonkowskie ONZ, które jednak przyjęły Statut) mają prawo stawać przed trybunałem jako strony,
Ratione materiae:
Art. 36 - spory, które wszelkie strony doń wniosą. Ma rozstrzygnięcie MTS zatem charakter dobrowolny, chociaż art. 36 ust. 2 głosi, że państwa, jeśli przyjmą tenże artykuł, mogą być pozywane przed MTS bez ich wcześniejszej zgody.
ZO lub RB ONZ mogą się zwrócić do MTS-u o wydanie opinii doradczej
Ratione iuris:
MTS stosuje(art. 38 ust. 1):
Konwencje m-nar uznane przez państwa będące stronami sporu,
Zwyczaj m-nar,
Ogólne zasady prawa,
Doktrynę jako źródło pomocnicze.
Zasadę słuszności (art. 38 ust. 2), jeśli strony wyrażą na to zgodę
MTS pełni funkcje:
Sądu dobrowolnego,
Sądu obowiązkowego,
Doradcy prawnego,
Sądu polubownego.
Postępowanie przed MTS:
Część pisemna (wymiana dokumentów),
Część ustna (właściwa rozprawa o charakterze otawrtym)
Językami urzędowymi są francuski i angielski,
Wyrok zapada większością głosów z przewagą głosu przewodniczącego,
Wyrok jest motywowany,
Nie ma zasady precedensu,
Rewizja wyroku jest możliwa tylko w przypadku odkrycia faktu nieznanego sądowi lub stronie,
Regulamin działania MTS pochodzi z 1976 roku