Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Wydział Prawa i Administracji
Kierunek Stosunki Międzynarodowe
Daria Skwarek
Nr albumu: 65785
System westfalski i jego znaczenie dla porządku międzynarodowego
Seminarium licencjackie pod kierunkiem
prof. UKSW dr hab. Elżbiety Karskiej
Warszawa 2010
Spis treści
1.Zakończenie wojny trzydziestoletniej
Aktualność spraw religijnych……………………………………….3
Kwestia Niderlandów Północnych, Szwajcarii i Czech…………......4
Postanowienia dotyczące Rzeszy.........................................................4
1.3.a. Sytuacja międzynarodowa Niemiec i umacnianie absolutyzmu…..4-5
1.3.b. Konsekwencje dla niemieckiej gospodarki………………………..5-6
2. Dążenia Szwecji do opanowania Bałtyku - wojna północna……………6-7
3. Umacnianie hegemonii Francji
3.1. Wojna francusko-hiszpańska………………………………………….7-8
3.2. Atak na Holandię………………………………………………………8-9
3.3. Wojna z Ligą Augsburską……………………………………………...9
4. Wnioski końcowe……………………………………………………………10
5. Bibliografia…………………………………………………………………..11
1. Zakończenie wojny trzydziestoletniej
24 października 1648 pełnomocnicy państw biorących udział w wojnie trzydziestoletniej złożyli w Münster podpisy pod traktatem pokojowym, tzw. traktatem westfalskim, składającym się z dwóch dokumentów- układu pomiędzy Francją a Rzeszą oraz Szwecją i cesarzem (podpisany w Osnabrück). Francja uzyskała biskupstwa Toul, Metz, Verdun oraz Alzację i pewne nabytki na prawym brzegu Renu. Szwedzi otrzymali Pomorze ze Szczecinem, a reszta Pomorza przypadła Brandenburgii. Jednak na pierwszy plan wysunęły się inne aspekty traktatu westfalskiego.
1.1 Aktualność spraw religijnych
Ważniejszą kwestią było zahamowanie postępu kontrreformacji w północnej części Niemiec, które dokonało się poprzez potwierdzenie pokoju augsburskiego i rozszerzenie wolności wyznania również na kalwinów, zachowanie stanu posiadania sprzed 1624 r. oraz ograniczenie zasady czyj kraj, tego religia. Jednocześnie zahamowano rozprzestrzenianie się protestantyzmu, który zmierzał do obalenia potęgi Habsburgów. Coraz częściej wyznanie władcy różniło się od wyznania jego poddanych. Należy podkreślić fakt, że zmiana wiary panującego nie pociągała za sobą żadnych konsekwencji dla ludności. Okres ostrych konfliktów religijnych został zastąpiony okresem tolerancji. Mapa wyznaniowa Niemiec ukształtowana po pokoju westfalskim pozostała w zasadzie bez znaczących zmian do czasów współczesnych. Mówiąc o kontrreformacji należy również przedstawić sytuację w Czechach, gdzie jej zwycięstwo było niemal całkowite. Przymusowe nawrócenia na katolicyzm w latach 1650-57 doprowadziły do nowej fali wychodźstwa innowierców, prześladowania opornych oraz masowych zmian wiary. Do opuszczenia Czech zmuszeni byli wybitni pisarze i filozofowie. Siła protestantyzmu została złamana. Uniwersytet Praski stał się ważnym ośrodkiem kontrreformacji. Osłabienie Czech po wojnie trzydziestoletniej było doskonałą okazją dla postępu germanizacji. W rękach szlachty niemieckiej znalazły się ziemie skonfiskowane protestantom i przeciwnikom Ferdynanda, co sprzyjało umacnianiu ich pozycji w tym państwie.
1.2. Kwestia Niderlandów Północnych, Szwajcarii i Czech
Niderlandy Północne wycofały się w trakcie rokowań z obozu swych sojuszników, doszły ostatecznie do porozumienia z Hiszpanią i zawarły z nią traktat w Hadze, na mocy którego Hiszpania uznała de iure ich niepodległość. Akt ten ma poważną symbolikę, oznacza bowiem ostateczny upadek potęgi i znaczenia Hiszpanii.
Oprócz tego w traktacie westfalskim uznano również de iure niepodległość Szwajcarii. Inaczej przedstawiała się sprawa czeska, która została całkowicie pogrzebana. Jedynym jej echem było przyznanie Karolowi Ludwikowi z powrotem Palatynatu Dolnego wraz z godnością elektorską, podczas gdy książę bawarski otrzymał Palatynat Górny i wszedł w skład grona elektorskiego.
1.3. Postanowienia dotyczące Rzeszy
Należy również wspomnieć o ważniejszych ze względu na ich konsekwencje, postanowienia dot. Rzeszy. Na jej czele nadal stał formalnie cesarz, wybierany dożywotnio przez elektorów. Mimo przeciwdziałania Francji stale na tron wybierano członka rodu Habsburgów. W traktacie westfalskim stany Rzeszy uzyskały prawo zawierania umów z państwami zagranicznymi, pod warunkiem, ze nie będą one działać na szkodę Rzeszy. Klauzula ta nie miała jednak żadnego praktycznego znaczenia. Był to więc ostateczny cios we wszelkie próby unifikacji Niemiec wokół Habsburgów.
1.3.a. Sytuacja międzynarodowa Niemiec i umacnianie absolutyzmu
Niemcy, jako całość, nie odgrywały na arenie międzynarodowej większej roli. Inne państwa wykorzystywały rozdrobienie polityczne Niemiec do własnych rozgrywek politycznych. Zasiadający na tronie cesarskim Habsburgowie, zainteresowani byli głównie rozszerzaniem i wzmacnianiem swej monarchii austriackiej. Ponadto obserwowano wzrost absolutystycznych tendencji w większości księstw Rzeszy. Oparcie dla rządzących tam książąt stanowiła szlachta bez skrupułów wykorzystująca poddanych chłopów. Poszczególni książęta naśladowali na swych terytoriach atrakcyjny dwór Ludwika XIV i jego system rządów. Konieczne było posiadanie okazałego dworu, na którym prowadzono wystawne życie w otoczeniu ministrów i dworzan pasożytów. Z pomocą obcych środków, głównie francuskich, władcy tworzyli własne armie, w zamian za co sprzedawali swe usługi dworom zagranicznym. Źródło ich dochodów stanowiły monopole, uciekali się również do fałszerstw monety oraz sprzedaży swych żołnierzy obcym armiom. Najważniejszą rolę wśród państw niemieckich odgrywała Bawaria, Saksonia, Brandenburgia i Palatynat Reński.
Palatynat w drugiej połowie XVII w. stracił swą najmocniejszą pozycję wśród państw Rzeszy na rzecz Bawarii. Karol Ludwik, panujący w latach 1649-80, dzięki swoim absolutystycznym rządom, szybko odbudował kraj po zniszczeniach wojennych. Jego wysiłki zostały jednak zażegnane przez ponowną dewastację przez Francuzów w 1674 roku, która spowodowała, że kraj nie podniósł już się ponownie z upadku.
Ze wzmocnioną pozycją wyszła zaś z wojny trzydziestoletniej Bawaria, której kolejni władcy z pełnym sukcesem realizowali zasady absolutyzmu poprzez rządzenie krajem jak własnym majątkiem i traktowanie ludności jak osobistych poddanych.
Inaczej wyglądały stosunki ustrojowe w Saksonii, w której panującej dynastii Wettinów nie udało ograniczyć się władzy stanów, a wręcz przeciwnie elektor zmuszony był udzielić im znacznych koncesji. Przejście Augusta I na katolicyzm, po jego wyborze na króla Polski, spowodował opozycję stanów i pozbawiło go pozycji głowy kościoła.
1.3.b. Konsekwencje dla niemieckiej gospodarki
Mówiąc o skutkach wojny trzydziestoletniej należy wspomnieć również o jej konsekwencjach gospodarczych i społecznych dla Niemiec, które swe źródło biorą przede wszystkim w stratach ludnościowych. Straty bojowe w żołnierzach były stosunkowo niewielkie i wynosiły szacunkowo ok.325 tys. osób, w tym straty wojsk cesarskich wynosiły ok. 120 tys., a francuskich- 80 tys. Znacznie trudniej jest ocenić straty niebojowe wśród ludności cywilnej. Ich główną przyczyną nie były gwałty czy śmierć wynikające bezpośrednio z działań wojennych, a wszelkiego rodzaju zarazy. Straty ludnościowe w różnych częściach Rzeszy wahały się od 0 do 90%. Należy podkreślić, że wyludnienia niektórych regionów nie były spowodowane przez śmierć, czy epidemię, ale przez opuszczanie przez ludność tych zagrożonych terenów w poszukiwaniu bezpieczniejszego miejsca. Ogólnie przyjmuje się, że w wyniku wojny trzydziestoletniej ubytek ludności na wsi w Rzeszy Niemieckiej wyniósł ok. 40% i o ok.. 10 % mniej w miastach.
Bardziej odczuwalną jeszcze konsekwencją wojny był kryzys agrarny, który doprowadził do utrudnień w handlu zbożem i spadku jego cen wynikającego ze znacznych jego zapasów. W niektórych rejonach południowych Niemiec ceny żyta na przełomie siódmego i ósmego dziesięciolecia XVII w. zmniejszyły się o 70-75% w stosunku do cen z początkowego okresu wojny. Spadek cen zbóż spowodował bardzo poważne zadłużenie rolnictwa, wynoszące nierzadko 300% wartości poszczególnych gospodarstw chłopskich. Cechą charakterystyczną gospodarki była szyba odbudowa, która inaczej przebiegała i niosła odmienne skutki na zachód i na wschód od Łaby. Na wschód od Łaby w wyniku tych procesów miało ostatecznie zniknąć wolne chłopstwo, a na jego miejsce powstać pozbawione praw chłopstwo poddańcze. Rzesza musiała teraz poradzić sobie z nową sytuacją, która była diametralnie inna od tej sprzed 1618 roku.
Inne wyzwania stały zaś przed dwoma zwycięskimi w wojnie trzydziestoletniej państwami: Szwecją i Francją, które miały teraz za zadanie utrwalenia zdobytej pozycji i wykorzystania jej dla uzyskania zdecydowanej przewagi w strefie interesów każdego z tych krajów.
2. Dążenia Szwecji do opanowania Bałtyku - wojna północna
Dla Szwecji otwierała się możliwość opanowania całego wybrzeża Bałtyku, co od początku XVII w. było celem jej polityki. Poza właściwą Szwecją i Finlandią władza szwedzka rozciągała się na Ingrię, Karelię, Estonię, Inflanty, część Pomorza z ujściem Odry, miastem Szczecinem i wyspą Rugią, a ponadto na terytoria nad ujściami Łaby i Wezery w Niemczech. Do utworzenia wewnętrznego jeziora Szwecji brakowało Prus Książęcych, będących lennem Polski oraz Prus Królewskich, które były częścią terytorium polskiego. Głównymi przeciwnikami Szwecji w zdobyciu przez nią całkowitego `'dominium maris Baltici” były Dania, Polska i Rosja.
Dania, nie mogącą otrząsnąć się jeszcze z poniesionej w wojnie 30-letniej klęski, nie była w stanie zagrozić interesom szwedzkim. Holendrzy, patrząc na wzrost potęgi Szwecji chcieli ją osłabić poprzez sojusz z Danią. Naciski ze strony Anglii spowodowały jednak porzucenie tego pomysłu. Wielkiej przeszkody dla realizacji zamierzeń szwedzkich nie stanowiła również Rosja, która od 1617 r. była odcięta od Bałtyku. W Sztokholmie obawiano się jednak, że Rosjanie zechcą odzyskać utracone terytoria i w związku z tym rozważano możliwość wojny z tym krajem.
Plany szwedzkiej agresji kierowały się przede wszystkim przeciw Rzeczpospolitej, która w tym okresie stanowiła najpoważniejszego konkurenta dla Szwecji. Atak na Polskę miał dodatkowo zagrodzić Rosji drogę na Zachód, ku Inflantom i Bałtykowi. W lipcu 1655 r. doszło do najazdu szwedzkiego na Polskę, a wojskom szwedzkim udało się chwilowo zająć niemal całe terytorium Polski, jednak późniejszy opór Gdańska, doprowadził do powrócenia przez Szwedów do planu usadowienia się tylko nad Bałtykiem, pozostałe tereny Rzeczpospolitej traktując jako obiekt dyplomatycznych przetargów w poszukiwaniu sojuszników. Dodatkowo niekorzystnie na sytuację Szwedów wpłynął fakt, że Rosja podpisała zawieszenie broni z Polską i skierowała swe działania wojenne przeciwko Szwecji. W 1657 roku koalicja antyszwedzka powiększyła się o Danię, która wypowiedziała Karolowi Gustawowi wojnę, ponieśli oni jednak druzgocącą klęskę.
Szwedzkie dominium maris Baltici (poza Gdańskiem) pozornie zostało osiągnięte, ale utrzymanie go okazało się niemożliwe dla Szwecji . Rosła bowiem siła i liczba przeciwników. Atak Rosjan od wschodu, koalicja polsko-austriacka oraz pomoc floty holenderskiej w wznowionej wojnie z Danią zadecydowały o ostatecznej przegranej Szwecji w 1959 roku. W maju 1660 roku, przy znaczącym udziale francuskiej dyplomacji, zawarto pokój z Polską w Oliwie kończący tę wojnę. Zobowiązywał on Szwecję do wycofania się z Rzeczpospolitej, sankcjonował posiadłości Szwedów w niemal całych Inflantach, a Prusy Królewskie pozostawiał w polskich rękach. W istocie obie strony nie zyskały nic na wojnie. Również pokój z Rosją, zawarty rok później w Kardas, prowadził do zachowania dotychczasowych granic.
3. Umacnianie hegemonii Francji
3.1. Wojna francusko-hiszpańska
Pokój westfalski pozostawił niedokończoną kwestię konfliktu francusko-hiszpańskiego. Walki wewnętrzne we Francji spowodowały jej osłabienie i w związku z tym szukała ona sprzymierzeńców w walce z Hiszpanią. Jej sojusznikiem została Anglia, dla której Hiszpania nadal pozostawała konkurentem na morzu i w krainach zamorskich. W 1657 r. podpisano oficjalny układ angielsko-francuski skierowany przeciwko Hiszpanii, a w rok później traktat, na mocy którego flota angielska miała się włączyć do walki z Hiszpanią. Sprzymierzone siły odniosły zwycięstwo pod Dunkierką w 1659 roku. O zwycięstwie nad Hiszpanią zadecydował również kolejny sukces dyplomacji francuskiej jakim było utworzenie Związku Reńskiego głoszącego ,,zachowanie pokoju”, który oznaczał sprzeciw wobec udziałowi Rzeszy w wojnie między Hiszpanią a Francją, stanowił on również jeden z najważniejszych instrumentów polityki francuskiej w Rzeszy. Na mocy podpisanego traktatu pirenejskiego w posiadaniu Francji znalazły się prowincje Artois, kilka miast w Szampanii i Flandrii oraz prowincja Roussillion. Traktat był ostatecznym przekreśleniem dążeń Hiszpanii do hegemonii w Europie Zachodniej. Teraz przewagę w układzie sił politycznych zapewniła sobie Francja, stała się ona najbardziej aktywnym i rzutkim partnerem polityki europejskiej. Aby osiągnąć dominację w Europie Francja zmuszona była nadal kontynuować swój program antyfrancuski. Najlepszym dowodem na to stanowisko jest nastawienie króla francuskiego do cesarza Leopolda I: ,, Nie zadawalając się upokorzeniem jego próżności pracowałem, aby coraz bardziej rujnować jego kredyt i zupełnie zniszczyć tę supremacje w Niemczech, jaką dom austriacki ustalił tam od dwóch wieków”. Mimo znaczenia jakie Ludwik XIV przywiązywał do osłabienia cesarstwa, to na pierwszy plan jego polityki wysuwała się Hiszpania. Atak francuski na posiadłości korony hiszpańskiej nastąpił w maju 1667, a przewaga Francji była tak wielka, ze wojna zmieniła się w paradę wojsk. Wielkim sukcesem dyplomacji francuskiej okazało się podpisanie tajnego układu z cesarzem Leopoldem, na mocy którego miał nastąpić podział monarchii hiszpańskiej po wygaśnięciu dynastii. Wojnę zakończył pokój w Akwizgranie dający Francji tereny zajęte w 1667 r. z licznymi i bogatymi miastami.
3.2. Atak na Holandię
Teraz za główną przeszkodę zdobycia hegemonii w Europie Zachodniej, Ludwik XIV uznał Holandię i postanowił doprowadzić do jej całkowitego uzależnienia od Francji. Atak na Holandię poprzedzony był zdobyciem sojuszników w postaci Szwecji, Anglii, uzyskano również oparcie kilku książąt niemieckich i neutralność dworu wiedeńskiego, z którym zawarto tajny układ w sprawie podziału posiadłości hiszpańskich. Do ataku na Holandię doszło w 1672 r. Holendrzy zdobyli się na desperacki krok, a ich nieoczekiwany opór zachęcił szereg innych państw do wystąpienia przeciwko Ludwikowi XIV. Po stronie Holandii opowiedział się elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm, zawarła z nią przymierze również Austria i Hiszpania. Dodatkowo wojnę Francji wypowiedział sejm Rzeszy. Naciski parlamentu angielskiego, zmusiły króla Karola II do zerwania przymierza z Francją i uderzenia na Brandenburgię. Wiernym sojusznikiem Ludwika XIV pozostała jedynie Szwecja. Niepowodzenia dyplomatyczne wciąż rekompensowane były sukcesami militarnymi armii francuskiej. Powszechne pragnienie zakończenia wojny doprowadziło do zawarcia pokoju w Nimwegen w 1678 roku. Ludwik XIV sprostał wojnie z całą koalicja europejską, dodatkowo kończąc ją nawet pewnymi zyskami terytorialnymi.
4.3. Wojna z Ligą Augsburską
W następnych latach ogólny układ sił politycznych w Europie zaczął się zmieniać na niekorzyść Francji. Znaczne wzmocnienie swej pozycji uzyskała Austria, która zaczęła odnosić wielkie sukcesy nad Turkami na terenie Węgier. Plany opanowania przez Ludwika XIV Palatynatu Renu doprowadziły do ostrego sprzeciwu pozostałych liczących się państw. W związku z tym w 1686 r. doszło do zawiązania się Ligi Augsburskiej, w skład której weszli Habsburgowie, Holandia, Szwecja oraz szereg książąt Rzeszy. W jednym obozie znalazły się kraje katolickie i protestanckie zjednoczone w celu powstrzymania dalszej ekspansji Francji. W 1689 roku rozpoczęła się wojna z Ligą Augsburską, która to po paśmie zwycięstw jednej bądź to drugiej strony zakończyła się w 1697 roku. Wojna zakończyła się pozornie bez zwycięzców i zwyciężonych. Sprzymierzonym nie udało się pozbawić Francji terenów zajętych po 1648 i 1659. Jednak po raz pierwszy Ludwik XIV, aby uzyskać pokój musiał zgodzić się na szereg koncesji. Zawarty traktat z Ryswick zamyka chronologicznie historię polityczną XVII w. Nie oznacza on załamania się Francji, o czym świadczy jej przystąpienie 4 lata później do wojny o sukcesję Hiszpanii. Nie ulega jednak wątpliwości, że potęga i niepohamowana zaborczość Ludwika XIV została przełamana. Koalicja zdołała doprowadzić w tym przypadku do pewnej równowagi sił . Król- słońce nie mógł się już więcej uważać za arbitra Europy, a jego groźny przeciwnik mógł śmiało stwierdzić, że równowagę polityczną Europy oddał w ręce Anglii. We Francji mimo oficjalnych uroczystości z powodu ,,zwycięstwa”, odczuto Ryswick jako klęskę. Ostateczne przypieczętowanie sił politycznych w Europie nastąpiło w trakcie wojny sukcesyjnej hiszpańskiej (1702-1714), kiedy to doszło do wyraźnego upadku hegemonii francuskiej, na czoło zaś wysunęła się Anglia, a obok niej Austria.
Wnioski końcowe
Znaczenie traktatu westfalskiego, a tym daty 1648 w dziejach Europy, zostało przez wielu historyków przecenione, ponieważ patrząc na dalszy rozwój sytuacji, można wysnuć wnioski, że niewiele się zmieniło. Ciężko jest uznać więc tę datę za granicę dwóch epok. Traktat ten nie oznaczał bowiem zakończenia wszelkich zmagań europejskich. Przedstawione przeze mnie zmagania, zarówno szwedzkie, jak i francuskie, świadczą o tym, że pokój westfalski nie oznaczał pacyfikacji w Europie. Wygrana w wojnie trzydziestoletniej tych państw mobilizowała je do rozszerzania strefy wpływów i umacniania własnej pozycji. Nadal toczyła się wojna francusko-hiszpańska, bez której zakończenia nie było możliwe ustabilizowanie stosunków politycznych w Europie Zachodniej nawet na krótki czas. Szwecja zaś podjęła próby opanowania Bałtyku i stworzenia wewnętrznego jeziora. Losy mocarstwowości szwedzkiej rozstrzygały się więc w walce z Polską i Rosją, a nie Habsburgami.
Należy podkreślić również fakt, że traktat, oprócz Hiszpanii, nie objął państw o takim znaczeniu jak Anglia i Holandia. Rok 1648 nie oznaczał też końca wojen religijnych, co widoczne było w hasłach religijnych, którymi posługiwał się Ludwik XIV dla pokrycia swej działalności politycznej na arenie międzynarodowej.
Doniosłym, międzynarodowym aspektem traktatu westfalskiego było pojawienie się nowych teorii prawa międzynarodowego. Gwarantami układu stali się bowiem wszyscy jego sygnatariusze, jako przedstawiciele zupełnie suwerennych państw, które uzyskują również prawo uznawania nowych, niezależnych państw i królestw, jak np. Szwajcarii. Od tego momentu triumfuje idea respektowania prawa międzynarodowego i formalnej równości suwerennych państw. Eksponuje się ponadto zasadę terytorialności, oznaczającą przypisanie państw do danego terytorium i sprawowanie tam władzy zwierzchniej. Ważną zmianą było przejście władzy religijnej z rąk kościoła na monarchów poprzez pozbawienie władzy papieża i cesarza.
Należy stwierdzić, że traktat z 1648 roku był jedynie rozwiązaniem częściowym, oznaczał przejście z jednej epoki do drugiej, w żadnym wypadku zaś nie był słupem między nimi.
Bibliografia
Kersten A., Maciszewski J., Historia powszechna 1648-1789, Warszawa 1971
Piwarski K., Historia powszechna, 1640-1789, Warszawa 1959
Serwański M., Historia powszechna. Wiek XVI-XVIII, Poznań 2001
Wójcik Z., Historia powszechna. Wiek XVI-XVII, Warszawa 2006
Z.Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI-XVII, Warszawa 2006, s.377
K. Piwarski, Historia powszechna nowożytna, 1640-1789, Warszawa 1959, s.26
A.Kersten, J.Maciszewski, Historia powszechna 1648-1789, Warszawa 1971, s. 117-118
Z .Wójcik, , Historia powszechna. Wiek XVI-XVII, Warszawa 2006, s. 380-81
K. Piwarski, Historia powszechna nowożytna, 1640-1789, Warszawa 1959, s.26
A.Kersten, J.Maciszewski, Historia powszechna 1648-1789, Warszawa 1971, s.143
Ibidem, s. 144
K. Piwarski, Historia powszechna nowożytna, 1640-1789, Warszawa 1959, s.44
Ibidem, s. 47
Z.Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI-XVII, Warszawa 2006, s.523
11