Teorie starzenia się

Starzenie się jest nieuniknionym zjawiskiem, które wcześniej czy później następuje w życiu każdego człowieka. Jest to stopniowo rozwijający się proces, którego nie można cofnąć. Teorie starzenia się są próbami wyjaśnienia zmian, jakie następują w życiu każdego człowieka wraz z upływem czasu. Należy jednak pamiętać, że upływający czas nie jest jednakowy pod względem psychologicznym, biologicznym i socjologicznym. Można więc powiedzieć, że czas jest inny we wszystkich systemach i podsystemach ciała człowieka. Różne części ciała mają swój własny czas, który płynie w różnych kierunkach i w różnym tempie. Człowiek zaś starzeje się tak, jak większość jego komponentów.

Pod kątem psychologicznym starzenie się oznacza obserwowanie zachodzących zmian w zakresie zdolności psychomotorycznych, uczenia się, zapamiętywania, myślenia, umiejętności rozwiązywania problemów, motywacji i emocji. Teorie psychologiczne starzenia interesują się zjawiskami, które tworzą osobowość człowieka.

• Teoria aktywności - starzenie się jest analizowane jako gromadzenie napięć związanych z postrzeganiem obrazu samego siebie, w związku ze zmianami w pełnieniu ról społecznych. Teoria ta bierze pod uwagę zarówno to, co dotyczy wszystkich starszych ludzi w społeczeństwie, jak i reakcje jednostki na zmiany zachodzące w ostatniej fazie życia. W naszej kulturze okres ten wiąże się z utratą wielu dotychczasowych ról, bądź ze zmianą ich na inne. Przystosowanie człowieka do życia w późniejszych jego latach łączy się z oceną własnego „ja”. Obraz samego siebie człowiek kształtuje na podstawie ocen i obserwacji otoczenia oraz w interakcjach społecznych. Teoria aktywności wyjaśnia zachowania ludzi w aspekcie kontroli „ja”. W zależności jak jednostka określa i ocenia siebie oraz jak określają ją inni, będzie wyznaczać swoje działanie. Zwracana jest tu również uwaga na to, że człowiek w okresie poprodukcyjnym powinien podejmować zajęcia zbliżone do pracy w okresie poprzednim. Satysfakcja z życia wiąże się z podtrzymywaniem aktywności intelektualnej, fizycznej i psychicznej, jak również kontynuowaniem zaangażowania w życie społeczne.

• Teoria wyłączenia (wycofania) - zakłada, że procesowi starzenia towarzyszy zmniejszająca się aktywność oraz wzrastający dystans między jednostką a społeczeństwem. Możliwe jest również zjawisko, w którym człowiek odsuwa się od pewnej grupy a pogłębia kontakty z inną. Przyczyną tego może być chęć zwiększenia koncentracji na sobie bądź pragnienia usunięcia się z życia społecznego. Istnieją dwa aspekty wyłączenia: indywidualny i społeczny. Teoria ta wskazuje, iż ludzie odsuwają się od osoby starszej w takim stopniu, w jakim ona oddala się od nich. Zjawisko wycofania pełni funkcję utrzymywania równowagi społecznej i udostępnienia miejsca pracy ludziom młodszym. Odnośnie wyłączania się ludzi starszych sformułowano kilka hipotez:

- Stopień i różnorodność interakcji zmniejsza się z wiekiem.

- Zmiany wynikają z innego postrzegania świata społecznego.

- Przestrzeń życiowa zawęża się wraz z wiekiem.

- Występuje zmniejszenie zainteresowania życiem społecznym. Miejsce zainteresowania innymi zastępuje zainteresowanie samym sobą, a troska o innych zmienia się w obojętność.

• Teoria odpowiedników - zakłada, że cechy ujawniające się w późnym okresie życia człowieka to rezultaty wczesnego jego rozwoju.

• Teoria przypadków - mówi, że cechy charakterystyczne dla człowieka starszego są rezultatem działania różnych i nie skorelowanych ze sobą wydarzeń życiowych.

• Teoria modernizacji - zgodnie z nią status społeczny człowieka w podeszłym wieku obniża się wraz z rozwojem technologicznym i ekonomicznym. Podczas rozwoju społeczeństwa ludzie starsi są użyteczni i wartościowi funkcjonalnie, ale już w społeczeństwach technologicznych większość prac powierzana jest ludziom młodym.

• Teoria kumulacji stresów- wiąże proces starzenia się z sumą wszystkich stresów, na które człowiek był narażony w ciągu całego życia. Teorię tą można traktować jako pomost między biologicznymi i społecznymi teoriami starzenia się, ponieważ stres często jest wynikiem oddziaływania środowiska społecznego.

Biologiczne koncepcje starzenia się

Mając na uwadze biologiczne teorie starzenia się można wyróżnić dwa nurty poszukiwań badawczych, a mianowicie: ewolucyjny i molekularny. W procesie ewolucyjnym starzenie się człowieka wyjaśnia się zgodnie z koncepcjami zaprogramowanego działania, a także wyczerpania reprodukcyjnego. Natomiast w procesie molekularnym starzenie się możliwe jest do wyjaśnienia na podstawie zmian zachodzących na poziomie komórkowym.

• Teoria mutacji somatycznych - nowe komórki występujące w organizmie człowieka nie są wiernymi kopiami starych, lecz zawierają błędy genetyczne. Stałe narażenie na czynniki, które uszkadzają materiał genetyczny, prowadzą do gromadzenia się licznych mutacji obarczonych błędami genetycznymi w kolejnych latach życia.

• Teoria błędu genetycznego - w czasie każdego podziału komórki popełniany jest błąd w przekazywaniu instrukcji o charakterze genetycznym a nakładanie się błędów doprowadza do unicestwienia komórek.

• Teoria starzenia się systemu immunologicznego - proces starzenia się związany jest ze zmniejszeniem siły układu odpornościowego i jego niewydolności w podtrzymywaniu odporności. W pewnym okresie życia komórki tracą zdolność rozpoznawania własnych, prawidłowych komórek, w związku z czym niszczą je, a to prowadzi do osłabienia organizmu i zwiększenia podatności na zakażenia, choroby nowotworowe itp.

• Teoria wolnych rodników - cząsteczki nazywane wolnymi rodnikami atakują komórki, w których są wytwarzane.

• Teoria miażdżycowa - starzenie się jest związane z nieuchronnym rozwojem miażdżycy, który doprowadza do degeneracji różnych narządów np.: serca i mózgu.

• Teoria zaprogramowanego uśmiercania komórki - w organizmie człowieka występuje zakodowany genetycznie samobójczy program komórki. Zgodnie, z którym dochodzi do niszczenie komórek starych, bezużytecznych i uszkodzonych.

Poza opisanymi powyżej teoriami wyróżniamy także:

• teorię enzymatyczną,

• teorię genetyczną,

• teorię błędopochodnej katastrofy,

• teorię gromadzenia odpadów genetycznych,

• teorię modfikacji białek,

• teorię starzenia się osi lizosomalno-mitochondrialną,

• teorię genów długowieczności,

• teorię „szybkości życia”

• teorię hormonalną.

Patrząc na wielość i różnorodność teorii starzenia się wydaje się niemożliwe stworzenie jednej teorii, która w sposób wystarczający opisałaby wszelkie przyczyny starzenia się człowieka. Proces ten pod katem biologicznym, społecznym i psychologicznym działa na własny rachunek i nie można wyjaśnić wszystkich mechanizmów starzenia się i długości życia człowieka.

Bibliografia:

1. J. Rembowski: „Psychologiczne problemy starzenia się człowieka”, PWN Warszawa- Poznań 1984.

2. A. A. Zych: „Słownik gerontologii społecznej”, „Żak” Warszawa 2001.

3. red. A. Marchewka, Z. Dąbrowski, J.A. Żołądź: „Fizjologia starzenia się. Profilaktyka i rehabilitacja”, PWN Warszawa 2012.

4. S. Steuden: „Psychologia starzenia się i starości”, PWN Warszawa 2011.