Odpowiedzialność prawna

Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności prawnej

• Odpowiedzialność to ponoszenie następstw własnych, a czasem i cudzych, zachowań (działań i zaniechań); warunkiem ponoszenia odpowiedzialności przez człowieka jest jego wolna wola

• To nie tylko kategoria prawna, ale i etyczna, religijna i polityczna

• Odpowiedzialność prawna nie dot. zachowań wewnętrznych - np. myśli

• Odpowiedzialność prawna - obowiązek ponoszenia przewidzianych przez prawną normę sankcjonującą negatywnych skutków zachowań sprzecznych z dyspozycją normy sankcjonowanej w warunkach określonych przez hipotezę albo negatywnych skutków wystąpienia pewnych zdarzeń, jeśli odpowiedzialność prawna nie łączy się z zachowaniem człowieka, lecz z określonymi faktami niezależnymi od woli człowieka:

• Za zachowania własne

• Za zachowania cudze (innych podmiotów prawa) - dot. tych, na których ciążą pewne uprawnienia i obowiązki wobec innych podmiotów

• Dwa najważniejsze rodzaje odpowiedzialności prawnej:

• Odpowiedzialność karna - dot. osób fizycznych (wyjątkowo osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej - od 2002); odpowiadać można tylko za własne czyny

• Odpowiedzialność cywilna - dot. osób fizycznych i prawnych oraz jednostek organizacyjnych, które nie mają osobowości prawnej, ale mają prawo występować samodzielnie w obrocie prawnym; odpowiedzialność za własne, ale i cudze zachowania (czyny i czynności prawne), a także za zachowania zwierząt, na zasadzie ryzyka związanego z prowadzeniem określonej działalności (niezależnie od winy zobowiązanego); typy:

• Odpowiedzialność z tytułu deliktu (czynu niedozwolonego) - za szkodę powstałą w wyniku naruszenia zakazu lub nakazu (ex delicto); delikt = zawinione wyrządzenie szkody innej osobie np. przez zniszczenie rzeczy [ODPOWIEDZIALNOŚĆ DELIKTOWA]

• Odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku powstałego na podstawie czynności prawnej (ex contractu) [ODPOWIEDZIALNOŚĆ KONTRAKTOWA]

• Inne ważne rodzaje odpowiedzialności w prawie:

• Służbowa - ponoszona przez pracowników wobec pracodawcy z powodu naruszenia obowiązków z wykonywanymi czynnościami służbowymi

• Parlamentarna (polityczna) - ponoszona solidarnie przez rząd lub jego członków wobec Sejmu z powodu niezgodności działania władzy wykonawczej z wolą parlamentu (wotum nieufności)

• Konstytucyjna - odpowiedzialność najwyższych funkcjonariuszy państwa za czyny zawinione niezgodne z konstytucją lub ustawami (delikty konstytucyjne); odpowiedzialność indywidualna o quasi-karnym charakterze przed TRYBUNAŁEM STANU

• Istnieje możliwość łączenia różnych rodzajów odpowiedzialności, jeżeli dany czyn spełnia przesłanki odpowiedzialności prawnej z różnych gałęzi prawa

Przesłanki odpowiedzialności prawnej na przykładzie odpowiedzialności karnej (w zależności od rodzaju odpowiedzialności prawnej różne są jej przesłanki)

• Popełnienie czynu zabronionego przez ustawę karną obowiązującą w miejscu i czasie jego dokonania (nullum crimen sine lege); większa niż znikoma społeczna szkodliwość czynu

• Swoboda wyboru zachowaniu przy dokonywaniu czynu (brak przymusu)

• Wiek sprawcy - min. 17 lat

• Odpowiedni stan zdrowia psychicznego i rozwoju psychicznego w momencie popełnienia czynu

• Nie zaistniały okoliczności wyłączające bezprawność (kontratypy - np. obrona konieczna, stan wyższej konieczności)

• Związek przyczynowy między czynem a jego skutkiem - typowy dla danej sytuacji, „zwykły”

• Czyn dokonany został w stanie winy (nemo crimen sine culpa - nie ma przestępstwa bez winy) - wina = stan psychiczny towarzyszący przestępcy dokonującemu czynu; rodzaje:

• Umyślna - sprawca ma zamiar dokonać czynu zabronionego

• Zamiar bezpośredni (dolus directus) - chce popełnić czyn

• Zamiar pośredni/ewentualny (dolus eventualis) - przewiduje możliwość popełnienia czynu i na to się godzi

• Nieumyślna - sprawca nie ma zamiaru popełnić czynu zabronionego

• Lekkomyślność - sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego, ale bezpodstawnie przypuszcza, że popełnienia tego czynu uniknie

• Niedbalstwo - sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć powinien i mógł tę możliwość przewidzieć

• Kombinowana - zachodzi wówczas, gdy przestępcze działanie sprawcy objęte jest winą umyślną, a skutek objęty jest winą nieumyślną

Fikcja powszechnej znajomości prawa

• Nieznajomość prawa nie zwalnia od odpowiedzialności prawnej (ignorantia iuris nocet, ignorantia iuris non exculpat - nie usprawiedliwia)

• Fikcja powszechnej znajomości prawa - założenie, że należycie ogłoszone akty normatywne uważa się za powszechnie znane

• Jest to założenie kontrfaktyczne - nie porównuje się go z rzeczywistymi faktami

• Dla ochrony przed niesprawiedliwością czasem przyjmuje się, że nie jest przestępstwem czyn popełniony, gdy nieświadomość jego bezprawności była usprawiedliwiona

1