Ośrodkowy układ nerwowy (OUN), inna nazwa to: centralny układ nerwowy (CUN) (łac. systema nervosum centrale)- jest to najważniejsza część układu nerwowego kręgowców. Ośrodkowy układ nerwowy jest chroniony przez kości czaszki oraz kręgosłup. Zbudowany jest z istoty szarej i białej. Częścią składową istoty szarej są komórki nerwowe. Oprócz nich znajdują się włókna nerwowe rdzenne i bezrdzenne, tkanka glejowa i naczynia krwionośne wraz z paskami tkanki łącznej. Skład istoty białej to tkanka glejowa, naczynia włókien nerwowych nie mających osłonki Schwanna.

W skład ośrodkowego układu nerwowego wchodzą:

• mózgowie (łac. encephalon), dzielące się na:

• rdzeń przedłużony, w którym znajdują się ośrodki kierujące odruchami bezwarunkowymi - ośrodki oddechowe, regulujące pracę serca, ciśnienie krwi, ośrodki odpowiedzialne za żucie, połykanie, wydzielanie śliny, ośrodki kojarzeniowe słuchu i równowagi oraz koordynacji ruchowej.

• tyłomózgowie (łac. rhombencephalon), będący ośrodkiem kontroli, koordynacji i regulacji ruchów, odpowiedzialnym za utrzymanie równowagi ciała.

• śródmózgowie (łac. mesencephalon), czyli pierwotny ośrodek analizy wzroku i słuchu.

• międzymózgowie (łac. diencephalon), w którym znajdują się ośrodki nerwowe głodu/sytości, termoregulacji, pragnienia, agresji/ucieczki, popędu płciowego i instynktu macierzyńskiego.

• kresomózgowie (łac. telencephalon) - dwie półkule pokryte korą mózgową, dzielącą się na płaty:

• czołowy - związany m.in. z pamięcią, uwagą, kontrolą zachowania, planowaniem, hamowaniem reakcji, zawiera również ośrodki ruchowe oraz pole Broca (zazwyczaj w lewej półkuli), związane z kontrolą ekspresji mowy,

• ciemieniowy - zawiera m.in. ośrodki czucia skórnego, rozumienia i kojarzenia informacji pochodzących ze zmysłów oraz ośrodki uwagi,

• potyliczny - ośrodki wzrokowe,

• skroniowy - zawiera m.in. ośrodek rozumienia wrażeń słuchowych (pole Wernickego, zazwyczaj w lewej półkuli) a także ośrodki związane z emocjami oraz pamięcią,

• rdzeń kręgowy (łac. medulla spinalis)

Półkula lewa - Kontroluje mowę, odpowiada za myślenie logiczne, potrzebne do zrozumienia np. nauk ścisłych. Włókna nerwowe idące od lewej półkuli przechodzą na stronę prawą rdzenia kręgowego, skutkiem czego mięśnie jednej strony ciała pozostają pod kontrolą ośrodków nerwowych strony przeciwnej (np. uszkodzenie lewej półkuli mózgu powoduje porażenie mięśni po stronie prawej)

Półkula prawa - Kontroluje myślenie artystyczne i twórcze. Włókna nerwowe idące od prawej półkuli przechodzą na stronę lewą rdzenia kręgowego, skutkiem czego mięśnie jednej strony ciała pozostają pod kontrolą ośrodków nerwowych strony przeciwnej (np. uszkodzenie prawej półkuli mózgu powoduje porażenie mięśni po stronie lewej)

• Płat czołowy (lobus frontalis) - parzysta część kresomózgowia ograniczona od tyłu bruzdą środkową, a od dołu bruzdą boczną półkuli mózgu.planowanie

odpowiada za:

• myślenie

• pamięć

• wolę działania i podejmowanie decyzji

• ocenę emocji i sytuacji

• pamięć wyuczonych działań ruchowych, np. taniec, nawyki, specyficzne schematy zachowań, wyrazy twarzy

• przewidywanie konsekwencji działań

• konformizm społeczny, takt

• uczucia błogostanu (układ nagrody), frustracji, lęku i napięcia.

skutki uszkodzeń:

• zaburzenia napędu psychoruchowego (niem. Mangel an Antrieb^[5])

• nastrój tępy i mrukliwy

• obniżenie uczuciowości wyższej: utrata uczuć społecznych, poczucia odpowiedzialności, ambicji

• deficyty uwagi, przypominania, myślenia abstrakcyjnego, myślenia przyczynowo-logicznego.

• bezwolność

• potulność

• bezpretensjonalność

• brak zainteresowania światem zewnętrznym

• uproszczenie życia wzruszeniowego

• zmniejszenie roszczeń życiowych

• monotonia uczuciowa

• zanik inicjatywy

• brak zainteresowania przyszłością^[4].

Płat ciemieniowy (lobus parietalis) - parzysta część kresomózgowia ograniczona od przodu bruzdą środkową, od dołu bruzdą boczną, a na powierzchni przyśrodkowej także od tyłu przez bruzdę ciemieniowo-potyliczną półkuli mózgu.

odpowiada za:

• orientację przestrzenną

• celowe ruch

• rozpoznawanie ruchu

• czucie temperatury, dotyku, bólu (górna część)

• umiejscowienie wrażeń czuciowych

• integrację ruchu i wzroku

• integrację czucia i wzroku

• rozumienie języka symbolicznego, pojęć abstrakcyjnych, geometrycznych.

skutki uszkodzeń:

• całkowita niepodzielność uwagi

• niezdolność do skupiania wzroku na określonym miejscu

• trudności w orientacji przestrzennej

• trudności w integracji wrażeń wzrokowych w jedną całość oraz koordynacji ruchu oczu i rąk

• niezdolność do celowego działania wymagającego ruchu, problemy w troszczeniu się o siebie

• niezdolność do odróżnienia kierunków (lewy płat)

• trudności w liczeniu i matematyce

• niezdolność do nazwania obiektu

• niezdolność do umiejscowienia słów pisanych (okolice lewego zakrętu kątowego)

• problemy z czytaniem

• brak świadomości niektórych obszarów przestrzeni i części ciała (prawy płat)

• zaprzeczanie niesprawności

• trudności w rysowaniu i konstruowaniu obiektów

• zaburzenia osobowości (zwykle lezje ciemieniowo-skroniowe)

Płat potyliczny (lobus occipitalis) - parzysta część kresomózgowia ograniczona od przodu na powierzchni przyśrodkowej przez bruzdę ciemieniowo-potyliczną półkuli mózgu.

odpowiada za:

• widzenie

• analizę koloru, ruchu, kształtu głębi

• skojarzenia wzrokowe

skutku uszkodzeń:

• trudności w umiejscowieniu widzianych obiektów;

• halucynacje wzrokowe; niedokładne widzenie obiektów, widzenie aureoli;

• trudności w rozpoznawaniu kolorów, znaków, symboli, słów pisanych, rysunków, ruchu obiektu

• trudności z czytaniem i/lub pisaniem.

Płat skroniowy (lobus temporalis) - parzysta część kresomózgowia, oddzielona bruzdą boczną od płatu czołowego.

odpowiada za:

• mowę,

• pamięć werbalną, zapamiętywanie,

• rozpoznawanie obiektów,

• słuch muzyczny i wrażenia dźwiękowe,

• analizę zapachów.

skutki uszkodzeń:

• zaburzenia słuchu, rozumienia mowy i percepcji dźwięków;

• zaburzenia wybiórczej uwagi na bodźce słuchowe i wzrokowe;

• problemy w rozpoznawaniu i opisywaniu widzianych obiektów; trudności w rozpoznawaniu twarzy

• upośledzenie porządkowania i kategoryzacji informacji werbalnych;

• trudności w rozumieniu mowy (lewa półkula)

• uszkodzenia prawej półkuli mogą spowodować słowotok

• problemy z przypominaniem;

• zaburzenia zachowań seksualnych;

• zaburzenia kontroli zachowań agresywnych.

Rdzeń kręgowy (łac. medulla spinalis) - część ośrodkowego układu nerwowego, przewodząca bodźce pomiędzy mózgowiem a układem obwodowym^[1]. Ma kształt grubego sznura, nieco spłaszczonego w kierunku strzałkowym, o przeciętnej średnicy 1 cm, barwy białej, o masie ok. 30 g. Umieszczony jest w biegnącym w kręgosłupie kanale kręgowym. U góry w otworze wielkim rdzeń kręgowy łączy się z rdzeniem przedłużonym, umowną granicę między nimi stanowi po stronie grzbietowej miejsce wyjścia pierwszej pary korzeni szyjnych, po stronie brzusznej dolna krawędź skrzyżowania piramid. Rozciąga się on na przestrzeni ok. 45 cm, od I kręgu szyjnego do górnej krawędzi II kręgu lędźwiowego, gdzie kończy się stożkiem rdzeniowym (łac. conus medullaris).

Od rdzenia odchodzą parzyste nerwy rdzeniowe, wychodzące przez odpowiednie otwory międzykręgowe. Ponieważ otwory są przesunięte względem rdzenia ku dołowi, nerwy biegną na znacznej przestrzeni wewnątrz kanału kręgowego, zanim osiągną właściwy punkt wyjścia. Zespół tych nerwów, otaczających nić końcową, nosi nazwę ogona końskiego (łac. cauda equina).

Średnica rdzenia nerwowego nie jest równomierna na całej jego długości. W odcinkach, z których wychodzą korzenie nerwów przeznaczonych dla kończyn, rdzeń ma dwa wrzecionowate zgrubienia: szyjne i lędźwiowe

4