Muzykoterapia[edytuj]

 Ten artykuł dotyczy terapii. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Muzykoterapia - dziedzina posługująca się muzyką lub jej elementami w celu przywracania zdrowia lub poprawy funkcjonowania osób z różnorodnymi problemami natury emocjonalnej, fizycznej lub umysłowej.

Tradycje stosowania muzyki w terapii sięgają już czasów plemiennych, kiedy szaman w czasie rytuałów leczniczych stosował śpiew, grę na instrumentach i taniec. Obecnie jest to dziedzina oparta na podstawach naukowych, w której muzykoterapeuta w procesie kształcenia musi przyswoić wiedzę z zakresu wielu dyscyplin naukowych (m.in. psychologii, medycyny, pedagogiki, psychoterapii etc.).

Podstawowym środkiem oddziaływania w muzykoterapii jest dźwięk, muzyka, która często jest wyzwalaczem i katalizatorem przeżyć i emocji. Ze względu na techniki stosowane obecnie w muzykoterapii zasadniczo wyróżnia się podział na:muzykoterapię aktywną, do której zalicza się oddziaływania angażujące „fizycznie” (jak śpiew, gra na instrumentach, ruch przy muzyce, improwizacja) oraz muzykoterapię receptywną, której podstawą jest słuchanie muzyki, relaksacja i wizualizacja. Równolegle istnieje, bazujące na metodach i podejściach, rozróżnienie na „muzykę w terapii” oraz „muzykę jako terapię”. W pierwszym przypadku muzyka stosowana jest jako element każdej sesji - istotny, jednak nie zawsze podstawowy. Często stanowi tło lub uzupełnienie stosowanych technik psychoterapeutycznych czy ćwiczeń rehabilitacyjnych. Koncepcja „muzyki jako terapii” wyznacza muzyce priorytetowe miejsce w czasie każdej sesji. Uznaje się, że już sam kontakt z muzyką, jej odtwarzanie lub tworzenie ma znaczący walor terapeutyczny. Potocznie mianem muzykoterapii określa się niekiedy również terapię zajęciową, w której muzyka, śpiew, czy gra na instrumentach odgrywają podstawową rolę (przyjętym na świecie warunkiem nazywania takich zajęć "muzykoterapią" jest posiadanie przez osobę je prowadzącą odpowiednich kwalifikacji do wykonywania zawodu muzykoterapeuty).

W sesji muzykoterapii może uczestniczyć każda osoba, bez względu na poziom jej umiejętności muzycznych, stopień niepełnosprawności, czy rodzaj zaburzeń. Przeciwwskazania odnoszą się jedynie do osób cierpiących na tzw.epilepsję muzykogenną oraz w przypadkach ostrych stanów psychotycznych. Dla terapeuty oraz dla efektywności terapii liczy się przede wszystkim sam proces, zaangażowanie uczestników. Z tego też względu śpiewu, czy improwizacji muzycznych powstających w czasie sesji muzykoterapii nigdy nie ocenia się w kategoriach artystycznych czy estetycznych.

Współcześnie na świecie istnieje kilka głównych modeli muzykoterapii, pośród których należy wymienić:

• Muzykoterapia kreatywna (zwana również muzykoterapią Nordoff-Robbins)

• Wizualizacja Kierowana z Muzyką (Guided Imagery and Music)

• Muzykoterapia improwizacyjna

• Muzykoterapia zorientowana analitycznie

• Muzykoterapia behawioralna

W Polsce zaś najbardziej znane są metody:

• Portret Muzyczny (E. Galińskiej)

• Mobilna Rekreacja Muzyczna (M. Kierył)

Przebieg sesji muzykoterapii zależny jest przede wszystkim od osoby, z którą muzykoterapeuta pracuje, jej potrzeb, problemów i deficytów, celu oraz zastosowanego modelu muzykoterapii.

Elementy muzyki:

• rytm (uporządkowanie materiału muzycznego w czasie)

• melodia (uszeregowanie wysokości dźwięku)

• barwa

• dynamika

• agogika (tempo)

• harmonia (współbrzmienie kilku dźwięków)

Muzyka wpływa na:

• samopoczucie człowieka

• napięcie mięśni

• układ krążenia (podwyższa lub obniża puls)

• działa na układ pokarmowy i oddechowy

• odpowiednio dobraną muzykę stosuje się w łagodzeniu bólu i w czasie zabiegów chirurgicznych, stomatologicznych, w położnictwie i ginekologii

• oddziaływanie muzyką stosuje się w chorobach psychosomatycznych, a także w rehabilitacji narządów ruchu

Cele muzykoterapii:

• uspokojenie, rozluźnienie

• poznanie (cel dydaktyczno-poznawczy)

• zabawa

• poznanie siebie nawzajem

• kulturotwórcza

• wytworzenie za pośrednictwem muzyki równowagi pomiędzy sferą przeżyć emocjonalnych a procesami fizjologicznymi

Funkcje:

• muzyka pozwala na docieranie do głęboko ukrytych konfliktów oraz wydobywa i aktywizuje emocje

• poprawa nastroju uczestnika oraz realizacja ćwiczeń zaburzonych sfer psychicznych

• dostarczenie pozytywnych przeżyć uczestnikowi

• pozwala na specyficzne doznania mogące doprowadzić do głębszego zainteresowania muzyką

• wspólne przeżywanie pozytywnych emocji daje szansę na przełamanie barier nieśmiałości, rozładowanie napięcia

• stwarzanie okazji do zabawy

Profesjonalizacja muzykoterapii w Polsce

Od 2012 roku ruszyła certyfikacja muzykoterapeutów prowadzona przez powołane w tym celu Polskie Stowarzyszenie Muzykoterapeutów (PSMT) (http://arteterapia.pl/polskie-stowarzyszenie-muzykoterapeutow/). Proces certyfikacji opracowany i kierowany przez Polskie Stowarzyszenie Muzykoterapeutów przy wsparciu Komisji Edukacji i Szkolenia Muzykoterapeutów Światowej Federacji Muzykoterapii (Commission on Education and Training, WFMT) ma na celu wyłonienie i rekomendowanie instytucjom państwowym, prywatnym, placówkom terapeutycznym, leczniczym, edukacyjnym muzykoterapeutów dobrze wykonujących swoją pracę. W skład Komisji Certyfikacyjnej wchodzą uznani specjaliści z zakresu muzykoterapii z Polski i zagranicy. Informacje o procesie certyfikacji znaleźć można na stronie: http://arteterapia.pl/regulamin-certyfikacji/

Podstawy teoretyczne muzykoterapii 

Muzykoterapia jako jedna z form oddziaływania psychoterapeutycznego i fizjoterapeutycznego wzbudza w ostatnich latach coraz większe zainteresowanie wśród lekarzy, psychologów i psychoterapeutów.
Zjawisko leczniczego oddziaływania muzyki na psychikę człowieka znane było od najdawniejszych dziejów ludzkości, a w starożytności powstały pierwsze teorie dotyczące estetycznych walorów muzyki i jej możliwości wychowawczych.
Duża powszechność współczesnych zainteresowań tą dziedziną łączy się z nadzieją, że muzyka mogłaby spełnić rolę uniwersalnego środka leczniczego, który byłby przydatny zarówno dla celów profilaktyki, jak i leczenia i postępowania rehabilitacyjnego, nie powodując żadnych skutków ubocznych, jakie często występują w przypadku środków farmakologicznych. Wielka liczba chorób cywilizacyjnych nękających zarówno dorosłych, jak i dzieci, nasilające się uczucie zmęczenia na skutek życia w warunkach intensywnego wysiłku i ciągłego pośpiechu, poczucie dyskomfortu i osamotnienia nakazują podjęcie wszelkich kroków w kierunku ochrony zdrowia psychicznego i somatycznego przed jego zagrożeniem. Zwrócenie się w stronę sztuki, a w szczególności kontakt z muzyką może zaspokoić rodzącą się tęsknotę za innym światem, pełnym marzeń, uczuć i przeżyć, zwiększając wrażliwość emocjonalną oraz ułatwiając zmianę postaw i zachowania.
Entuzjaści muzykoterapii wymieniają szereg zalet, jakiem posiada muzyka jako specyficzny rodzaj leku.
Po pierwsze: - możliwe jest jej prawie powszechne zastosowanie, gdyż kontakt z nią jest z reguły przeżyciem przyjemnym. Osób nie cierpiących muzyki jest stosunkowo mało, a przeciwskazania do jej użycia ograniczają się jedynie do ostrych stanów psychoz, padaczki muzykogennej i stanów depresyjnych.
Po drugie: - wytworzenie się u pacjenta zależności w postaci przyzwyczajenia do regularnego słuchania muzyki w celach leczniczych nie stanowi zagrożenia, wręcz przeciwnie - jest pozytywnym efektem terapii i świadczy o rozwinięciu się odpowiedniej potrzeby i zainteresowania.
Po trzecie: - muzyka pozwala na stosunkowo łatwe dotarcie i poznanie świata przeżyć pacjenta, gdyż pomija kontrolę intelektualną występującą przy komunikacji werbalnej i z tego powodu jest wartościową metodą leczniczą w psychiatrii.
W potocznym znaczeniu muzykoterapia jest często rozumiana jako oddziaływanie muzyką na „umysłowo chorych”, co wiąże się z przekonaniem, że muzyka działa głównie na psychikę człowieka, przede wszystkim na sferę jego doznań emocjonalnych. Psychika człowieka jest jednak tak silnie połączona z jego somatyką, a zaburzenia somatyczne tworzą tak liczne i rozległe powiązania z zaburzeniami psychicznymi, że mówiąc o wpływie muzyki na człowieka, należy rozumieć przez to jej oddziaływanie na cały ustrój człowieka.
Dziś uważa się powszechnie muzykoterapię za jedną z form czy narzędzi psychoterapii.
W muzykoterapii leczniczy wpływ na pacjenta wywierany jest według Schwabego, przez różne elementy i rodzaje muzyki, a także przez zróżnicowane formy jej odbierania i uprawiania. Do elementów strukturalnych muzyki, jak wiadomo, należą: rytm, melodia, dynamika, harmonia, barwa, tempo i inne. Oddziaływanie tych elementów muzycznych na człowieka może mieć znaczenie dla stymulowania funkcji psychomotorycznych, kształtowania przebiegu napięć i odprężeń psychofizycznych. W poszczególnych technikach muzykoterapii wykorzystuje się różne elementy w celu uzyskania efektów leczniczych.
Wybór utworów o określonym oddziaływaniu na pacjenta wymaga posiadania przez muzykoterapeutę odpowiednich kompetencji, wielkiego doświadczenia, znajomości indywidualnych potrzeb i uwarunkowań socjopsychologicznych odbiorców. Muzykoterapia, rozumiana jako działalność praktyczna, jest postępowaniem zmierzającym do realizacji konkretnych celów terapeutycznych. Może ona doprowadzić do wyników jedynie wówczas, gdy będzie prowadzona w sposób systematyczny i metodyczny.
Główna różnica leży w fakcie prowadzenia muzykoterapii przez wykwalifikowanego terapeutę, który stosuje ją jako świadomie wybraną formę leczenia i realizuje według zindywidualizowanego programu. Muzykoterapeuta diagnozuje, podejmuje samodzielne lub uzgodnione z zespołem leczącym pacjenta decyzje i przepisuje program terapii ze względu na potrzeby i cele pacjenta. One też wyznaczają formy tych zajęć, ich częstość, a przede wszystkim decydują o sprawie głównej, o kontakcie między pacjentem, a terapeutą. Różnice dotyczą zatem zarówno założonych celów, środków, jak i osiągniętych wyników.
Zajęcia muzykoterapeutyczne mają cel leczniczy zmierzający do korekcji zaburzonych funkcji, stymulacji rozwoju w warunkach ograniczonego dostępu do bodźców, usunięcia napięć psychofizycznych i dostarczenia korzystnych doświadczeń społecznych. Materiałem, którym posługujemy się w czasie zajęć muzykoterapeutycznych są gry, zabawy, ćwiczenia muzyczne i wybrane fragmenty utworów przeznaczonych do słuchania. Dobór tego materiału związany jest z aktualnym nastrojem, emocjami, potrzebami jednostki lub grupy terapeutycznej. Oddziaływania terapeutyczne obejmują cały organizm psychofizyczny, ze szczególnym zwróceniem uwagi na sferę procesów kierunkowych, jak emocje, dążenia, oczekiwania i marzenia. Efektem końcowym tych oddziaływań jest więc poprawa samopoczucia, nastroju, usunięcie lęku, odreagowanie napięcia, pobudzenie wyobraźni, poprawa relacji z członkami grupy.
Trudno jest dokonać zadowalającej klasyfikacji różnorodnych metod terapeutycznych dotychczas stosowanych w muzykoterapii. W literaturze polskiej Galińska podjęła próbę uporządkowania ich. Autorka wyróżnia siedem grup metod ze względu na funkcje, jakie pełni muzyka w psychoterapii:
- Odreagowująco - wyobrażeniowe oraz aktywizujące emocjonalnie.
Muzyka jest środkiem katalizującym i intensyfikującym proces wyobrażeniowy u pacjenta. Wyzwala wyobrażenia wzrokowe o charakterze projekcyjnym, wywołuje dużo skojarzeń pozamuzycznych. Pobudzając emocje sprzyja wyzwoleniu zablokowanej energii emocjonalnej.
- Treningowe.
Metody te oparte są na różnych wariantach treningu autogennego Schultza i nawiązuje do teorii uczenia się, w szczególności do koncepcji odruchów warunkowych Pawłowa. Chodzi w nich o nauczenie pacjenta usuwania napięcia psychofizycznego. W treningu autogennym Schultza pacjent ma uzyskać umiejętność dowolnego rozluźniania napięcia mięśni, regulowania funkcji wegetatywnych, neutralizowania świadomości i uwalniania jej od nieprzyjemnych stanów napięciowych. Dochodzi do tego w wyniku wielokrotnych ćwiczeń pod kierunkiem terapeuty przy jednoczesnym włączeniu własnych wyobrażeń. Schwabe w swojej regulatywnej muzykoterapii zaleca pacjentowi, aby w trakcie słuchania muzyki w pozycji leżącej kierował myśli ku muzyce, jak również przenosił je na własne stany somatyczne.
- Relaksacyjne.
Stosowane są one w różnych dziedzinach medycyny, nie tylko w psychiatrii. Na przykład Dąbrowska stosowała zestawy nagrań działających wybitnie kojąco i relaksująco wobec pacjentów z różnymi schorzeniami w Sanatorium w Ciechocinku. Między innymi, wybrane utwory Chopina działały odprężająco na stan psychiczny, ale jednocześnie obniżały nadmiernie wysokie ciśnienie.
- Komunikatywne.
Związane są one z uczeniem komunikacji społecznej. W trakcie rozmaitych zadań muzycznych pacjenci uczą się nowych zachowań społecznych i emocjonalnych, np. uczą się współdziałania, przeciwstawiania się osobom znaczącym, wczuwania się w to, co ktoś chce wyrazić.
- Kreatywne w postaci improwizacji instrumentalnej, wokalnej i ruchowej.
Do tej grupy należy elementarne muzykowanie wg metody Orffa, podczas której pacjenci realizują proste formy muzyczne na instrumentach muzycznych, np. rondo rytmiczne i kanon rytmiczny.
- Psychodeliczne, ekstatyczne, estetyzujące, kontemplacyjne.
Program muzyczny może wywoływać intensywne przeżycia piękna, np. uczucia wzniosłości przy słuchaniu muzyki organowej, może także pobudzać do kontemplacji w trakcie wyobrażania sobie treści związanych np. z tematem „Mój świat marzeń”.
Ze względu na sposób organizacji działań leczniczych można wyróżnić muzykoterapię indywidualną i grupową. Przez muzykoterapię indywidualną należy rozumieć leczenie muzyką osobno każdego pacjenta przez dłuższy lub krótszy okres czasu. Stosowanie muzykoterapii grupowej wymaga przeprowadzenia odpowiedniego doboru grupy co do ilości osób (zwykle od 6 do 12), płci, wykształcenia, diagnozy cech osobowości, poziomu kultury muzycznej, upodobań muzycznych, itp. Muzykoterapia grupowa może być ukierunkowana (tzw. dyrektywna), bądź nieukierunkowana (tzw. niedyrektywna).
Muzykoterapię możemy również podzielić na muzykoterapię receptywną i aktywną. Muzykoterapia receptywna polega na słuchaniu muzyki i przekazywaniu odczuć muzycznych przez pacjentów oraz obejmuje dyskusję psychoterapeutyczną związaną z tymi odczuciami i zaistniałymi w trakcie sytuacjami. Muzykoterapia aktywna obejmuje różnego rodzaju produkcje dźwiękowe pacjentów, wykonywane najczęściej na instrumentarium Orffa. Skala różnorodności tych instrumentów jest na tyle duża, aby pacjenci zależnie od swoich preferencji, a także stanów psychicznych, mogli wybierać odpowiedni dla siebie instrument. Wybór instrumentu ze względu na jego dźwięk, a także kształt może zawierać informację pomocną przy diagnozowaniu osobowości pacjenta, choć znacznie więcej daje interpretacja samej produkcji dźwiękowej. Do terapii aktywnej należy zaliczyć śpiewoterapię, zwaną także meloterapią oraz choreoterapię.
Leczenie śpiewem traktowane jest jako najważniejszą metoda muzykoterapii grupowej w koncepcji Schwabego dotyczącej leczenia nerwic oraz zaburzeń czynnościowych. Śpiew umożliwia bezpośrednie porozumiewanie się w płaszczyźnie społecznej i somatyczne przeżywanie napięcia i rozluźnienia. Specyfika leczenia śpiewem wiąże się z faktem, iż każdy człowiek posiada pewne wrodzone zdolności do śpiewania i należy mu umożliwić emocjonalne wypowiadanie się w sposób bardziej spontaniczny i elementarny niż przy pomocy mowy. W terapii śpiewem chodzi o to, aby chorym dać możliwość „wyśpiewania się”, aby pobudzić czy zrekonstruować sferę emocjonalną, by współdźwięczeć z piosenką w smutku, tęsknocie czy radości. Dla tego celu szczególnie przydatne są pieśni ludowe oraz kanony, pieśni artystyczne, zwłaszcza o nastroju optymistycznym, refleksyjnym czy podkreślające uczuciowość, wreszcie ćwiczenia melodyczno - rytmiczne.
W leczeniu choreoterapią dąży się do tego, aby ruch taneczny o ustopniowanej intensywności i złożoności koordynacyjnej wpłynął na poprawę w zakresie funkcjonowania społecznego oraz na podniesienie sprawności i elastyczności psychomotorycznej. Program choreoterapii składa się z tańca (polskie tańce narodowe, regionalne, towarzyskie i aktualnie modne), ćwiczeń muzyczno - ruchowych, zabaw rytmicznych, ćwiczeń oddechowych, rozluźniających i korygujących postawę ciała oraz improwizacji ruchowych pacjentów. Ruch taneczny działa na pacjenta wszechstronnie, w kilku płaszczyznach, angażując jednocześnie analizator ruchowy, słuchowy, wzrokowy, dotykowy. Pomaga pacjentowi wyzbyć się izolacji, umożliwia korektę zaburzonych stosunków interpersonalnych, daje trening w zakresie sprawności fizycznej, koncentracji uwagi szybkim podejmowaniu decyzji, pozwala na uzewnętrznianie różnych nastrojów, dostarcza przeżyć estetycznych.
Muzykoterapia według mnie jest godna uznania i polecenia. Zakrawa coraz szersze kręgi wśród użytkowników i ludzi rozpowszechniających tą metodę.

---