Filozoficzne podstawy etyki pielęgniarskiej
Etyka pielęgniarska definiuje podstawowe powinności moralne pielęgniarek. Czerpie zarówno z etyki medycznej jak również nauk humanistycznych (filozoficzne koncepcje człowieka, idee humanizmu, teorie wartości) oraz modeli pielęgniarstwa.
S. Kowalczyk wymienia podstawowe modele etyki, które mogą stanowić podstawy teoretyczne dla etyki pielęgniarskiej. Są nimi:
Ewangeliczna etyka troski bazująca na nauczaniu Chrystusa np. przypowieść o miłosiernym Samarytaninie. Jest to etyka chronienia osób oparta na humanizmie personalistycznym. Wyraża godność osoby, prymat wartości moralnych nad materialnymi, miłość aktywną i realistyczną. Wprowadza także pojęcie miłosierdzia, które jest czymś więcej niż współczuciem, bowiem miłosierdzie jest gotowością do dzielenia życia z potrzebującymi, najbiedniejszymi z biednych( np. Matka Teresa z Kalkuty).
Humanistyczna etyka spolegliwego opiekuna (T. Kotarbiński). Ta teoria etyczna odrzuca religijne podejścia w etyce, a odwołuje się do ludzkiego sumienia - jako instancji wewnętrznej każdego człowieka - zdolnej do oceny jego czynów pod względem moralnym ( sumienie rozwinięte i nierozwinięte, sumienie zbyt wąskie lub zbyt szerokie e.c.t.) W etyce niezależnej główną rolę odgrywa ideał spolegliwego opiekuna (męstwo, dobroć, prawość, prawdomówność, panowanie nad sobą i szlachetność).
Psychologiczna etyka logoterapii V.E. Frankla. Zwraca uwagę na przeżycia wewnętrzne, duchowe i poszukiwania sensu własnego życia. Sens ten wykracza poza sferę biologiczno - witalną a nawet psychiczną (biologizm, psychologizm, socjologizm). Człowiek to całość bio -psycho, społeczno - duchowa. Leczenie wymaga nie tylko somatoterapii, psycho i socjoterapii, ale również logoterapii i rozwoju moralnego, bowiem źródła zdrowia i choroby mogą pochodzić z każdego z tych obszarów, a nawet wszystkich obszarów. „Ja” osobowego nie zniszczy nawet schizofrenia.. Logoterapia - to pomoc człowiekowi w znalezieniu sensu jego choroby.
Egzystencjalna etyka społecznej komunikacji. Ta teoria - nawiązuje do rzeczywistych przeżyć człowieka konkretnego, a nie człowieka uogólnionego, dlatego jest godna zastosowania w wielu dziedzinach między innymi w poradnictwie i opiece nad chorymi. K. Jaspers uważa, że duch człowieka jest świadomy, a człowiek nie jest tylko ciałem, nie jest też tylko świadomością, bowiem jest tym wszystkim jednoczenie, dlatego człowiek jest podmiotem i sprawcą swych działań. Wolność, wybór i odpowiedzialność oraz egzystencjalne przeżycie winy uświadamia człowiekowi jego etyczną słabość i odpowiedzialność wobec Absolutu. Jaspers wskazał na znaczenie sytuacji granicznych (śmierć, choroba) oraz potrzebę komunikacji na poziomie głębszym tj. duchowym. Idea komunikacji międzyludzkiej oparta na miłości (agape) i prawdzie zasługuje na poważanie w wielu dziedzinach, w tym również działalności opiekuńczej. Antropologia Marcela podkreślająca ludzkie braterstwo - miłość i wierność - zasługuje również na uwzględnienie. Wolność - w ujęciu tego myśliciela - to powołanie i powinność osoby ludzkiej.
Prospołeczna etyka chrześcijańskiego personalizmu (J. Maritain, E. Mounier, P. T, Chardin) zwana inaczej - personalizmem etycznym ( Jan Paweł II). Doświadczenie człowieka jako osoby - wykracza poza granice doświadczenia empirycznego, bowiem zawiera w sobie również doświadczenie etyczne. Normy moralne odnosi się tutaj do osoby, podmiotowości, godności bytu ludzkiego i sumienia. Teoria ta głosi, że człowiek w trakcie swego etycznego rozwoju odkrywa tkwiące w jego naturze prawo naturalne (J, Maritain) tj. zbiór uniwersalnych, trwałych i obligatoryjnych zasad moralnych. Jan Paweł II mówi o personalistycznej normie moralności. Według niego - działanie moralne - to czyn człowieka - jako podmiotu i osoby - wobec innego człowieka i osoby. Godność osobowa jest u podstawą wszelkich interakcji, bowiem godność jest niezniszczalna. W etyce tej ważna rolę odgrywa sumienie człowieka - jako instancja oceniająca i normatywna. Wyróżniamy naturalistyczne koncepcje sumienia(cenzor społeczny) oraz sumienie jako instancja i władza duchowa. Sumienie sumieniu nie jest równe i dlatego kształcenie sumienia w etyce tej jest bardzo ważne. Sumienie - mówiąc o niezmiennych i powszechnych powinnościach moralnych - jest egzystencjalną więzią człowieka z Bogiem.
Literatura obowiązująca.
Etyka w pracy pielęgniarskiej. Red. I. Wrońska, J. Mariański. Lublin2002 s. 39 - 61.
Literatura uzupełniająca
V. Frankl. Homo patiens. Warszawa 1984.
M. Gogacz. Ku etyce chronienia osób. Warszawa 1991.
T. Kotarbiński. Medytacje o życiu godziwym. Warszawa 1967.
K. Wojtyła. Elementarz etyczny. Wrocław 1991.
K. Wojtyła. Osoba i czyn. Kraków 1969.
S. Kowalczyk. Człowiek i prawo moralne. „Pielęgniarstwo 2000”, 1999, nr 2 s.10 - 16.
K. Kalina. Akuszerka dusz. Opieka duchowa nad umierającymi. Warszawa 2001.
Dr n. hum. Urszula Krzyżanowska - Łagowska