Podejście fenomenologiczne w socjologii
filozoficzne założenia fenomenologii - E. Husserl
socjologiczne zastosowanie fenomenologii przez A. Schütza
wiedza podręczna
koncepcje wzajemnej przekładalności perspektyw i typifikacje
program etnometodologii
FILOZOFICZNE ZAŁOŻENIA FENOMENOLOGII - E. HUSSERL
Kierunek filozofii zwanej fenomenologią powstał w Niemczech. Husserl pragnął zbudować kościół własnej filozofii na nienaruszalnych naukowych fundamentach. Swoje samodzielne przemyślenia rozpoczął od krytyki psychologizmu w logice. Było to o tyle istotne, że pogląd ten w swoich konsekwencjach podważa obiektywność i prawomocność wiedzy, relatywizuje wszelkie jej osiągnięcia, prowadzi do sceptycyzmu. Celem Husserla było natomiast znalezienie takich podstaw wiedzy, które stanowiłyby niepodważalny i stabilny fundament. Realizacją tego celu powinna zająć się filozofia, ale na nowo przemyślana, jako "ścisła nauka. Metoda ta powinna mówić nam o tym, czy i jaki jest świat, ale nie zakładając istnienia i formy istnienia tego świata. To co trwałe, podstawowe, niezmienne to nie zjawiska rzeczy, ale istoty rzeczy (eidos). Stąd fenomenologia ma być nauką eidetyczną. Nauka, której funkcją nadrzędną byłoby dostarczanie podstaw innym naukom. W założeniu ta nauka nie miała opierać się na założeniach, miała pozwolić innym na jej fundamentach na wznoszenie nowych konstrukcji teoretycznych. Jej funkcją było stwierdzanie tego, co oczywiste. Była to jej pierwsza własność - nauka bez założeń. Drugą jej własnością było badanie istoty zjawisk. Ewolucja myśli Husserla poprowadziła fenomenologię poprzez kartezjańską metodę wątpienia i odrzucenia wszystkiego, co wątpliwe do idealizmu. Fenomenologia badała przedmioty i akty, które je ujmowały.
Założenia fenomenologii:
- odróżnienie tego, co jest konstrukcją umysłu, od tego, co nasza świadomość postrzega w sposób bezpośredni. Ta cecha, polegająca na odróżnianiu tego, co oczywiste, stanowiła jej cechę wyróżniającą. W spostrzeżeniach umysłowych uważano, że dane są rzeczy, nie wrażenia. Dane i oczywiste były rzeczy, a nie wrażenia zmysłowe. Za oczywiste uznawano nie tylko same rzeczy, ale także ich własności i charakteryzujące je stosunki. Stany rzeczy mają charakter jednorazowego charakter stały. Rzeczy, które można postrzegać, cechuje nie tylko realizm, ale także idealizm, a przez to nie zawsze ich odbiór można ograniczyć poprzez zmysłowa percepcję.
- intuicja jest pierwszym i niezastąpionym źródłem całego poznania. „Zasadą zasad” postulowana przez Husserla było stwierdzenie, że możliwość przeprowadzenia rozumowania jest zależna od dostarczonych przez intuicję przesłanek. To intuicja pozwala człowiekowi odbierać świat.
Istoty rzeczy są uchwytywane przez świadomość w prostym akcie naoczności. Umożliwia to intencjonalny charakter świadomości. Akt bezpośredniej naoczności wymaga rezygnacji z pośrednictwa pojęć. Pozornie pojęcia mają ułatwić nam poznanie poprzez to, że zastępują w procesie poznania realne rzeczy, które ze swej istoty nie mogą wniknąć w naszą świadomość. Dlatego posługujemy się pośrednictwem pojęć. Faktycznie jednak pojęcia mogą zniekształcać poznanie, gdyż są jakby intelektualnymi środkami zastępującymi rzeczywistość, a nie nią samą. Rezygnacje z pojęć Husserl zawarł w postulacie "powrotu do rzeczy samej". Rezygnując z posługiwania się pojęciami intelektualnego oglądu Husserl skłania się ku oglądowi intuicyjnemu. Ten rodzaj poznania umożliwia jego zdaniem dotarcie do fenomenu, czyli "rzeczy samej", czyli istoty rzeczy. Przy czym termin fenomen, od którego pochodzi nazwa kierunku nie oznacza zjawiska, a przejaw istoty. Rzeczy empiryczne są nośnikami (egzemplifikacjami) fenomenów, czyli istoty rzeczy. Aby poznać istoty rzeczy należy skoncentrować się na nich, a nie na empirycznych przejawach rzeczy, tj. należy zrezygnować z naturalnego nastawienia poznawczego. Dlatego Husserl proponuje przeprowadzenie tzw. redukcji fenomenologicznej.
SOCJOLOGICZNE ZASTOSOWANIE FENOMENOLOGII PRZEZ A. SCHÜTZA
W swoich pracach Schütz rozwijał fenomenologię Edmunda Husserla, łącząc ją z rozwijaną przez Maxa Webera teorią działania oraz z amerykańskim interakcjonizmem symbolicznym. Schütz nie był nigdy bezpośrednio uczniem Husserla, ale prowadził intensywne studia nad jego dziełami. W swoim głównym dziele Schütz krytykował słabości Weberowskiej metody verstehen, czyli współodczuwającej introspekcji badacza w stosunku do obiektu swoich dociekań socjologicznych. Sytuacja taka wymagała podzielania przez ludzi wspólnych znaczeń. Schütz starał się zatem znaleźć odpowiedź na pytanie, jak to się staje, że ludzie podzielają subiektywne znaczenia sytuacji. W swoich rozważaniach Schütz przyjął tezę Husserla, że każdy człowiek posiada swój "świat życia" (niem. Lebenswelt), który przyjmuje za coś oczywistego. Ludzie sądzą, że dzielą ten sam świat życia i działają tak, jak gdyby żyli we wspólnym świecie doświadczeń i doznań. Schütz uważał, że poznanie procesów społecznych możliwe jest tylko poprzez obserwację interakcji, w których jednostki zaczynają podzielać ten sam świat. Podstawowym elementem myśli austriackiego filozofa była intersubiektywność, czyli tworzenie się i utrzymywanie wspólnego, subiektywnego świata dla różnych jednostek wchodzących ze sobą w liczne interakcje.
Główne założenia Schutza:
- Rzeczywistością dla ludzi jest ich zasób wiedzy (wiedza potoczna);
- Istnienie wiedzy, która nadaje zdarzeniom sens, tworząc z nich absolutną rzeczywistość, powoduje, że świat społeczny uzyskuje charakter bytu zrozumiałego samo przez się - jako dany;
- Wiedza potoczna jest wyuczona w trakcie socjalizacji;
- Ludzie działają, przyjmując szereg założeń wytwarzających poczucie „wzajemnej przekładalności perspektyw”;
- Istnienie zasobu wiedzy, przyswojenie jej w trakcie socjalizacji oraz przyjęcie założeń dających działającemu poczucie przekładalnosci perspektyw razem działa w kierunku wytworzenia w danej sytuacji poczucia, że świat jest taki sam dla wszystkich i w stosunku do wszystkich przejawia te same właściwości.
- Domniemanie, że świat jest taki sam dla wszystkich pozwala jednostkom zaangażować się w proces typifikacji.
WIEDZA PODRĘCZNA Schütz używał również określenia „wiedza podręczna” dla oznaczenia ogółu zasad i przepisów społecznych, które umożliwiają ludziom działanie w świecie społecznym. Jest to wiedza praktyczna, która oceniana jest ze względu na swoją skuteczność. Zasób wiedzy, przyswajany w procesie socjalizacji, stanowi absolutną rzeczywistość działań każdego człowieka i nadaje sens wszelkim zdarzeniom. Ludzie, nawiązując stosunki z innymi, przyjmują zasadę „wzajemnej przekładalności perspektyw”, co oznacza, że każdy człowiek traktuje innych, tak jak gdyby posiadali ten sam zasób wiedzy podręcznej bez względu na różnice ich doświadczeń życiowych. W trakcie interakcji ludzie mają tendencję do ignorowania różnic w biografii i działają na zasadzie domniemania, że świat jest taki sam dla wszystkich. Taktyką ułatwiającą interakcje są „typifikacje”, polegające na klasyfikowaniu różnorodnych zachowań w podobne do siebie typy. Wchodząc w kolejne interakcje, nie musimy analizować szczegółowo zachowań, a używamy raczej wypracowanych wcześniej typyfikacji.
KONCEPCJE WZAJEMNEJ PRZEKŁADALNOŚCI PERSPEKTYW I TYPIFIKACJE
Przekładalność perspektyw w interakcjonizmie symbolicznym to założenie, że w trakcie interakcji aktor społeczny stawia się w sytuacji drugiej jednostki, z którą wchodzi w interakcje i jest w stanie zrozumieć sens jej działania. W szerszym rozumieniu przekładalność perspektyw oznacza umiejętność rozpoznawania i przyjmowania roli osoby, z która dany aktor społeczny wchodzi w interakcje. Dzięki temu możliwy jest konsens społeczny oraz w ujęciu makrospołecznym ład społeczny.
Taktyką ułatwiającą interakcje są „typifikacje”, polegające na klasyfikowaniu różnorodnych zachowań w podobne do siebie typy. Wchodząc w kolejne interakcje, nie musimy analizować szczegółowo zachowań, a używamy raczej wypracowanych wcześniej typyfikacji.
program etnometodologii
Etnometodologia (etnos lud, metodologia - metody używane przez ludzi w ich codziennej aktywności) powstała poprzez twórcze zastosowanie teorii Schutza do badań socjologicznych. Przedmiotem badań empirycznych należy uczynić świat przeżywany, świat codziennego życia. Etnometodolodzy podważali przekonanie o teoretycznym nastawieniu socjologii - nie może być ona obiektywna ponieważ dominuje w niej ukryte rozumowanie potoczne. Zadaniem socjologii ma być wydobycie na jaw ukrytych struktur i założeń potocznego rozumowania. Źródłem sensu dla etnometodologów są interakcje między ludźmi - podwyższona zostaje wiara w obiektywne istnienie świata społecznego. Społeczeństwo jako wytwór procesów komunikacji i interakcji, zjawiska społeczne nie są traktowane jak rzeczy lecz jako dokonania, nacisk na procesy a nie gotowe wytwory społeczne, płynność zjawisk społecznych a zarazem trwałość procedur, metod ich wytwarzania.
Zasady etnometodologii:
1. Działanie zwrotne a interakcja. Większość interakcji zmierza w kierunku podtrzymywania określonej wizji rzeczywistości, większość interakcji to zachowanie zwrotne - ludzie interpretują wskazówki, gesty, słowa oraz inne informacje płynące od innych w sposób podtrzymujący określoną wizję rzeczywistości.
2. Wskaźnikowa funkcja znaczenia:
a) Wrażenie jest wskaźnikowe - znaczenie tego wyrażenia jest powiązane z określonym kontekstem interakcyjnym
b) Jednostki tworzą wrażenie wzajemnie odwołujące się do potocznej wizji tego, co jest realne w ich sytuacji
c) Funkcja wskaźnikowa - zwraca uwagę na rzeczywiste konteksty interakcyjne
d) Działający wykorzystują gesty w celu stworzenia i umocnienia świata, w którym żyjemy