„Relacje pomiędzy społeczeństwem, a sztuką-społeczne funkcje sztuki”

„Człowiek uczy się świadomie dostrzegać oraz przeżywać urodę i piękno świata, w którym żyje, tworząc sztukę na obraz i podobieństwo tego świata. Artysta swoją twórczością wyraża w sposób doskonały to, co dostrzega, doznaje i przeżywa, uzyskując istotny estetyczny wgląd w rzeczywistość.”

„Sztuka jest zawsze współczesna”(Dostojewski)

„Sztuka jest niezwykle ważna, bo upamiętnia pory roku duszy albo szczególnie tragiczne wydarzenia w podróży duchowej. Sztuka nie jest po prostu dla nas, nie jest tylko wyznacznikiem wglądu w głąb rzeczy. Jest to także mapa dla tych, którzy pójdą naszym śladem.”

Sztuka jako zjawisko społeczne pośród podstawowych dziedzin działalności ludzkiej zajmuje bardzo ważne miejsca. Trudno wyobrazić sobie społeczeństwo bez sztuki, tak samo jak trudno wyobrazić sobie sztukę pozbawioną społecznego znaczenia. Dlatego związek pomiędzy sztuką, a społeczeństwem jest tak oczywisty.

Ze sztuką spotykamy się w bardzo różnych sytuacjach. Nie sposób ich wszystkich wymienić, praktycznie w prawie każdym momencie życia możemy zauważyć, usłyszeć, po prostu doświadczyć obecności dzieła artystycznego. Znaczący wpływ na taką sytuację na pewno ma rozwój środków masowego przekazu, bez których współczesny artysta jest w zasadzie skazany na nieobecność dla szerszej publiczności.

Poprzez sztukę zachodzi proces komunikowania społecznego. Zajście owego procesu umożliwia, warunkuje istnienie odbioru, więc również odbiorcy. Odbiór sztuki sankcjonuje jej społeczne istnienie. Bez niego nie możemy mówić o społecznych funkcjach, konsekwencjach dzieła, bez niego nie składa się ono na system społeczny i kulturowy.

Kiedyś sztuka stanowiła jedność z rzemiosłem i nauką. Funkcje społeczne sztuki przenikały się z funkcjami estetycznymi i moralnymi. Sztuka nie istniała jako odrębna dziedzina. Wyodrębniła się z procesu pracy, w wyniku doskonalenia przez człowieka umiejętności posługiwania się narzędziami. Można powiedzieć, że owo posługiwanie się przedmiotami jako narzędziami pracy zmieniło stosunek między człowiekiem, a światem zewnętrznym. Tutaj trafnie określił to Ernest Fischer: „To czarodziejstwo pierwotne wywołujące wraz ze świadomością mocy poczucie niemocy, wraz z poskromieniem przyrody strach przed nią, jest korzeniem i istotą sztuki. Ten, kto pierwszy sporządził narzędzia był pierwszym artystą kształtującym twórcą, nadającym kamieniowi kształt nowy, aby w tej formie służył człowiekowi. Ten, kto pierwszy nadał nazwy był wielkim artystą, który przez znak, dźwięk, słowo i obraz utrwalał daną rzecz, wyodrębniał ją z przyrody i przekazał twór nowy ludziom, jako potężne narzędzie.”

Uformowała się podstawowa w społeczeństwie pierwotnym funkcja sztuki nazywana magiczną. Magia ta sprawiała, że ludzie pierwotni jednoczyli się m.in. malując na ścianach grot malowidła. Wzniosło to ich ponad przyrodę i świat zwierzęcy. Potrafili oni swoje codzienne doświadczenia wzbogacać o nowe treści o wymiarze estetycznym.

Zespół funkcji społeczno-kulturotwórczych działa m.in. na płaszczyźnie społecznej, narodowej, ogólnoludzkiej.

Druga grupa funkcji to zespół funkcji kształcąco-wychowawczych, które dotyczą i organizują pojedyncze jednostki, odnoszą się do konkretnego człowieka. Jest to więc jakby szerszy  i węższy krąg zjawisk. Oczywiście taki podział i przyjmowane kryteria mają charakter teoretyczny. Zważywszy, że sztuka jest wytworem człowieka i dla ludzi jest przeznaczona, z intencją społecznej aprobaty, czy choćby społecznego odzewu - to te zespoły funkcji nakładają się na siebie, łączą się w wielu płaszczyznach. Jednak owo rozróżnienie wprowadza pewien ład.

Poza tym sztuka spełnia w społeczeństwie rolę ideologiczną poprzez to, że przekazuje odbiorcom określone postawy ideologiczne (polityczno-społeczno- światopoglądowe). Na uwagę zasługuje również komunikatywna rola sztuki, polegająca na tym,  że dzięki niej następuje wzajemne porozumienie, zbliżenie ludzi, nawiązanie więzi społecznych. Proces tej międzyludzkiej komunikacji stanowi wymianę tzw. komunikatów, czyli treści przekazywanych w bardzo różnej formie:

-     obrazowej, tzn. za pośrednictwem sztuki obrazu, ilustracji;

-     symbolicznej, poprzez różnego rodzaju znaki umowne;

-     semantycznej, czyli mającej określone znaczenie (np. poprzez język);

-     behawioralnej, tj. przez różne formy zachowania (np. taniec).

Za przykład ideologicznej roli sztuki, opisujemy dwie grupy zajmujące się komunikatami na tematy polityczne, społeczne, choć w bardzo odmiennym stylu.

„Radykalna Akcja Twórcza RAT jest nieformalną grupą podejmującą sporadycznie działania i incjatywy o charakterze artystyczno-wywrotowym. Celem akcji jest ingerencja w strukturę tkanki miejskiej. Szczególnym upodobaniem cieszą się billbordy, które z narzędzi propagandy zmieniane są w osobisty komentarz. Produkcje mają charakter niekomercyjny.(…)

Otaczająca rzeczywistość skłania do działania.
Wsród medialnego bełkotu promującego konsumpcyjny styl życia, w którym nie ma czasu na myślenie, założeniem prac R.A.T.'u, jest choć chwila refleksji nad otaczającym nas światem.
Ważnym czynnikiem jest również satysfakcja podczas wymyślania, przygotowywania i wychodzenia z gotowymi materiałami na miasto.”

Grupa tworzywo, podejmująca wiele tematów społecznych, m.in. temat narkomanii, uzależnień. Pisze o sobie tak:

„Sztuka, chleb i wino duszy, już od dawna jest własnością mas. Społeczeństwa utrzymują artystów ofiarowując im edukacje, byt i niejednokrotnie natchnienie. Czy w związku z tym artysta może być jedynie wyalienowanym, niewdzięcznym pasożytem, pławiącym się w egocentrycznym błocie własnego istnienia? Czy twórca może być ślepy na otaczający go świat pełen problemów i dylematów? Odpowiadamy przecząco.
Tematem prac są wszelkiego rodzaju uzależnienia oraz propozycje alternatywy dla nich. Uzależnienia rozumiane nie tylko jako substancje zmieniające świadomość, ale także wszystko to, co staje się dla ludzi sprawa najistotniejszą, ograniczającą w znacznym stopniu odbiór i obraz rzeczywistości.”

Druga, chyba równie dawna, to funkcja religijna, wyodrębniająca się stopniowo z funkcji magicznej, choć mająca z nią wiele wspólnego. Każda religia to jednocześnie rejestr norm moralnych, zobrazowanych najczęściej w sztuce i oprawa, dekoracja tajemnic, dogmatów; to wzory i antywzory, prawa i obowiązki postępowania, prawda i fałsz, piękno i brzydota. Sztuka to w tym przypadku tworzenie form symbolicznych, przekaz symboliczny. Tworzone symbole poszerzają świat, wyobraźnię i wrażliwość, kreując nowe wartości.

Tutaj za przykład, a może antyprzykład proponujemy projekt JezusMaria, autorstwa Michała Kopaniszyna (znanego dobrze na Śląsku dizajnera, artysty i wykładowcy ASP) i Matyldy Sałajewskiej. Pierwszą reakcją na ten projekt jest zazwyczaj myśl, że to kolejna prowokacja religijna. „Sprawy nie są jednak takie proste: świat nie jest czarno-biały, reguły gry pozostają niejasne, a artyści, poważnie myślący o swych działaniach, rzadko bywają potulni jak baranki. Współczesna sztuka bywa narzędziem perswazji i mentalnej rewolucji, nie chce być tylko i wyłącznie dekoracją. Za jej sprawą rzeczy, które wydawały się być oczywiste, nagle ujawniają swoje drugie, ukryte dno. W tym sensie projekt „JezusMaria!” osiąga swój cel, zmusza do myślenia, choćby wysnute na jego podstawie refleksje były ponure i pesymistyczne.”

Należy również dodać, że sztuka łagodzi podziały, zarówno te globalne, jak i społeczne. Te same dzieła sztuki bywają przedmiotem percepcji estetycznej ludzi na równym poziomie wykształcenia,   choć różnych narodowości, kultur, zawodów. Te same treści oddziałują na odbiorców, kształtują ich świadomość, upowszechniają określone postawy i wzory społeczne, przeświadczenia światopoglądowe i moralne — i to właśnie wzmaga procesy integracyjne.

Mówiąc oględniej zachodzi proces komunikacji nie tylko między artystą i odbiorcą, nie tylko poprzez dzieło, również możemy obserwować bezpośrednie kontakty między samymi artystami i odbiorcami w wieloraki sposób dokonywane.

Sztuka spełnia także rolę terapeutyczną, jest to coś w rodzaju „leczenia duszy” za pomocą sztuki - leczenie zdezintegrowanej osobowości, skrzywionej, zwichniętej. W dosłownym znaczeniu medycyna stosuje sztukę jako terapię (np. wzbudzanie zainteresowań estetycznych odwraca uwagę pacjenta od dolegliwości i ułatwia zwalczanie choroby).

Rola katartyczna sztuki - akcentowana już przez Arystotelesa - polegająca na tym, że sztuka sublimuje, uszlachetnia pierwotne, prymitywne i prostackie popędy, instynkty, potrzeby; oczyszcza z nadmiernych, niepokojących  i gwałtownych emocji; eliminuje agresję, wewnętrzne konflikty i kompleksy; rozładowuje napięcia, pozwala trwać we względnej równowadze biologicznej i psychicznej bez zgubnego tłumienia i ograniczeń tego szamotania wewnętrznego i skłóconych wzajemnie impulsów. Silne przeżycia ujawniające się w spotkaniu ze sztuką umożliwiają niejako ich uświadomienie, korektę, przezwyciężenie i wyzwolenie z tego, co jest złe i nieodpowiednie.

Zależnie od tego, jaki jest odbiorca, jaki jest typ jego wrażliwości - nie tylko estetycznej, lecz także moralnej, społecznej - dzieło inaczej oddziała, pozostawi inny ślad w jego psychice i w innym kierunku ukształtuje jego zachowania, poglądy.

Zdaniem I. Wojnar „sztuka jest źródłem poznania nie tylko w tym sensie, że zakłada istnienie innej, pozaartystycznej rzeczywistości. Sama sztuka jest swoistym rodzajem procesu poznawczego, poznawczą koncepcją rzeczywistości, z tego punktu widzenia kontakt ze sztuką stanowi już z istoty swej proces poznania, czy też udział w tym procesie”.

Należy jeszcze zasygnalizować istnienie funkcji, które wydają się być istotne z punktu widzenia socjologii: funkcja ekonomiczna i polityczna.

Jednak działalność twórcza artystów powinna posiadać z jednej strony pewną potencjalną zdolność do służenia jedynie tym ideom, które z samej twórczości wynikają, bez uwikłań w dodatkowe konteksty. Z drugiej strony, jeżeli artysta chce znaleźć odbiorcę - musi go do swego dzieła przyciągnąć, nie oznacza to, że ma się on poddać wymogom gustów mas, oznacza jednak, że dzieło musi być z takich czy innych powodów atrakcyjne dla odbiorcy. Od odbiorcy zależeć będzie, na czym owa atrakcyjność miałaby polegać.

Podsumowując należy przyznać, że nie ulega żadnym wątpliwościom fakt, iż jak pisze rzeczona Irena Wojnar „sztuka jest ludziom potrzebna: człowiek tworzy sztukę tak, jak tworzy naukę, moralność, czy przedmioty, a w ten sposób pogłębia swój kontakt ze światem i urzeczywistnia możliwości, jakie stwarza przed nim życie.”

Podsumowując rozważania na temat funkcji sztuki przyznać należy, że na pewno nie zostały tu wymienione i omówione wszystkie. Jednak na podstawie przedstawionej tu wielofunkcyjności można stwierdzić, że sztuka oddziałuje w społeczeństwie wielorako, że rola jej przejawia się w scalaniu, przekształcaniu i formowaniu grup społecznych, narodów, a także w pomnażaniu dorobku kulturowego społeczeństw i wytyczaniu dla nich perspektyw. Oddziałuje też wielorako na jednostkę, dostarczając człowiekowi doświadczeń estetycznych, potrzebnych po prostu do istnienia  i rozwoju. Sztuka wzbogaca człowieka o nowe jakości życia, o nowe wymiary człowieczeństwa; jest źródłem wiedzy, zwłaszcza w zakresie norm, ideałów i treści humanistycznych, wreszcie sztuka kształtuje jego wiedzę osobistą, czyni człowieka twórczym i otwartym.

Klasyczne i współczesne koncepcje socjologicznego ujęcia sztuki- A.Kłoskowska „Socjologia kultury”, PWN, Warszawa 1981,kultura symboliczna

Kultura wg. A,Kłoskowskiej- wieloaspektowa całość, w której drogą analizy można wyróżnić tkwiącą w świadomości ludzi warstwę harmonii i wartości, warstwę działań będących zobiektywizowaniem tamtej sfery, warstwę wytworów takich czynności lub innych obiektów stających się przedmiotem kulturowych działań.

Pojęcie kultury symbolicznej obejmuje znaki i symbole. Według A. Kłoskowskiej:

„Zgodnie z najprostszym określeniem, znak jest to wszelkie wydarzenie lub przedmiot powiązany w doświadczeniu jakiejś żywej istoty z innym przedmiotem lub wydarzeniem, do którego się nie odnosi…”

Dla człowieka reagującego nie jest istotny sam znak, ale to, do czego go kieruje. Znak wiec zastępuje komuś coś, czym sam w istocie nie jest. Termin znak bywa często rozumiany jako równoważny z terminem „symbol”. Posługiwanie się znakami nazywa się procesem SEMIOZY.

Znaki posiadają różną postać: np.: znaki konwencjonalne, konieczne, plastyczne, graficzne, dźwiękowe, przedmiotowe, a także znaki właściwe i przydane.

Nie wszystkie znaki tworzą kulturę symboliczną. Nie zalicza się do niej oznak i sygnałów. Największą role w komunikacji odgrywają znaki właściwe. Kategoria znaków przydanych odnosi się do tych, które nadają znaczenia pewnym przedmiotom w określonych sytuacjach (np. chleb pełni funkcje użytkowe dla kultury, ale funkcje semiotyczne, kiedy jest spożywany w czasie kolacji wigilijnej jako opłatek).

Zupełnie inną funkcję pełnią symbole, docierając do konkretnych wartości, np. flaga narodowa, czy krzyż dla kultury chrześcijańskiej. W społeczeństwach nowoczesnych symbole wyrażają wartości AUTOTELICZNE, czyli- samocelowe, wiążące się społeczeństwach przyjemnością, działania, których wykonywanie sprawia przyjemność, cel sam społeczeństwach sobie. W społeczeństwach pierwotnych symbole były wykorzystywane do magicznych zabiegów, mających wywrzeć wpływ na przyrodę lub człowieka.

Kultura symboliczna przenika wszystkie warstwy kultury (bytu i społeczną).

Kultura symboliczna, która występuje we wszystkich społeczeństwach stanowi ważną część kultury. Obejmuje ona religię, naukę, sztukę i zabawę. Wartości symboliczne pełnią ważna role w życiu człowieka, mimo, iż nie zastępują żadnych z jego potrzeb naturalnych. W złożonych społeczeństwach nie istnieje jednolita kultura symboliczna. I układ kultury (pierwotny). Współistnieją trzy typy kultury:

-kultura ludowa

-kultura popularna

-kultura elitarna.

Kultura ludowa przekazywana jest poprzez codzienne kontakty i bezpośrednio od twórcy do odbiorcy w drodze tradycji ustnej. Jest to kultura przekazywana w społecznościach lokalnych. Jej przekazy są proste dla odbiorcy, jeżeli został on wychowany w tradycjach tej kultury, żyje w jej społeczności. Tylko wtedy odbiorca może właściwie odczytać wartości symboliczne przekazywane przez tą kulturę. Kultura ludowa wyraża wartości powszechnie akceptowane przez daną zbiorowość. Dziedziny tej kultury przenikają się- sztuka, wierzenia, i wiedza ludowa przeplatają całość życia społecznego.

Kultura ludowa różnicuje się w ramach większych obszarów, jest natomiast ujednolicona w ramach jednej społeczności. Odtwarzanie wzorów tradycji ma zawsze charakter indywidualny, wiec możliwa jest twórcza adaptacja. Zarówno twórczość, jak i odbiór kultury ludowej odbywa się w skali społeczności lokalnej. Przemysł i rozwój urbanizacji niszczą kulturę ludową, gdyż zmieniają warunki oraz skale zbiorowości ludzkich. Trwa ona jednak jak kultywowany folklor.

Kultura popularna, zwana także kulturą masową charakteryzuje się szerokim zasięgiem. W tym typie kultury dokonywany jest prosty zabieg- przypodobać się za wszelką cenę tłumowi. Jej odbiorcami są ludzie z różnych klas społecznych. O popularności tej kultury decyduje szerokie przekazywanie treści kręgom licznych odbiorców oraz ich masowy odbiór (zastosowanie tzw. mas mediów). Kultura popularna dociera dziś nawet do najbardziej oddalonych od centrum życia kulturowego miejsc, uniemożliwiając izolację kulturalna społeczności lokalnych. Ta kultura jest z wiązana głównie z czasem wolnym, zabawą i rozrywką. Kategoria czasu wolnego pojawiła się w społecznościach, odkąd zaczęto wyraźnie rozgraniczać czas przeznaczony na pracę i czas wolny, przeznaczony również na uczestnictwo w kulturze. Ograniczenie pracy do funkcji wyłącznie produkcyjnych zrodziło zapotrzebowanie na proste formy kultury. Funkcję tą zaczęła pełnić kultura masowa.

Treści kultury popularnej muszą być dostępne dla szerokiego grona odbiorców, stąd konieczność ich uproszczenia i sprowadzenia do prostych schematów. Doprowadziło to do powielania pewnych wątków, czego wynikiem jest brak oryginalności. Kultura popularna jest bardziej „produkowana” przez ekspertów. Jej wytwórcy kierują się „zapotrzebowaniem rynku”. Kultura masowa ma swoich przeciwników i zwolenników. Przeciwnicy zarzucają jej brak ambitniejszych treści zmuszających odbiorcę do wysiłku intelektualnego. Zwracają uwagę na fakt, że kultura popularna bywa wykorzystywania do manipulowania ludźmi, narzucania im gustów i preferencji środków przekazu. Zwolennicy kultury masowej zwracają uwagę na jej demokratyczny charakter, czyli dostosowanie do gustów większej części społeczeństwa oraz dostępność dla mieszkańców nawet najmniejszych wsi i miasteczek.

Kultura masowa bywa również krytykowana przez ruch tzw. kultury alternatywnej za eliminowanie treści kontrowersyjnych, wzbudzających konflikty polityczne, czy religijne. Taka wersja przedstawionego świata fałszuje właściwy odbiór rzeczywistości.

W kulturze popularnej mamy do czynienia z zasadą homogenizacji treści, w myśl, której treści o różnej wartości artystycznej i intelektualnej prezentowane są odbiorcy jako mające jednakową wartość. Na skutek homogenizacji giną wszelkie hierarchie wartości.

Trzecim typem kultury symbolicznej jest kultura elitarna. Jej twórcami są profesjonalni i oryginalni autorzy, których dzieła uznane zostały przez krytyków artystycznych i środowisko twórców. Odbiór kultury elitarnej często wiąże się z ogromnymi kosztami, gdyż dzieła jej twórców są pojedynczymi egzemplarzami. Niektóre z dzieł kultury elitarnej składają się na dorobek ludzkości. Uczestnicy kultury elitarnej tworzą wyselekcjonowany krąg odbiorców. Elitarny zasięg tej kultury wynika ze stopnia trudności odbiory jej dzieł, które są często niezrozumiałe dla szerszej publiczności. Istotną funkcją społeczną kultury elitarnej jest tworzenie nowych wartości i określanie kierunków rozwoju sztuki. Bywa ona także źródłem inspiracji dla twórców kultury popularnej, którzy wykorzystują pewne jej watki i je rozpowszechniają.

II układ kultury (instytucjonalny) , w którym role społeczne są wyraziste: artysta, galerzysta, odbiorca. Sztuka jest sformalizowana, podlega systemowi oczekiwań społecznych.

III układ kultury jest związany z kulturą masową, przekazywaną poprzez środki masowego komunikowania się. Jest również zinstytucjonowany.

W życiu zbiorowym ważną rolę odgrywają symbole, będące elementami rytuałów religijnych, narodowych, regionalnych czy zawodowych. Zalicza się je do kultury symbolicznej, chociaż nie mieszczą się w ramach żadnego z trzech omówionych typów kultury symbolicznej. Przy ich pomocy wyrażane są zbiorowe sensy i wartości. Symbolizują one takie wartości, jak ojczyzna, solidarność narodowa i społeczna, ruch społeczny, pamięć walki o niepodległość, czy honor firmy. Jak pisze A.Kłoskowska, symbole są interpretowane zawsze indywidualnie, a często manifestowane i przeżywane zbiorowo, co wzmaga ich siłę ekspresyjną. Każdy członek zbiorowości inaczej interpretuje takie wartości, jak ojczyzna, demokracja, pokój, solidarność, sprawiedliwość.

Funkcją społeczną symboli jest jednoczenie ogromnych zbiorowości, często kilkumilionowych, i umożliwianie osobistego wyrazu każdemu człowiekowi, który w nich uczestniczy. Niesie to także niebezpieczeństwo manipulowania symbolami dla osiągnięcia celów i korzyści nie zawsze zgodnych z celami i zamiarami jednostek. Komunikacja masowa stwarza możliwość docierania tych samych symboli do ogromnych mas ludzkich, a zatem niebezpieczeństwo manipulowania symbolami dla uzyskania doraźnych celów politycznych, ekonomicznych lub wzniecania niepokojów społecznych staje się problemem bardzo istotnym.

Kultura symboliczna pełni funkcje integrujące w społeczeństwie, chociaż się do tych funkcji nie ogranicza. Badania empiryczne sposobów i form uczestnictwa w kulturze potwierdzają, że kultura symboliczna najczęściej pełni funkcje hedonistyczne - dostarcza przyjemności, doznań, zadowolenia. A. Kłoskowska określa te funkcje jako „autoteliczne", tzn., że kultura symboliczna stanowi sama w sobie cel ludzkich działań. Wartości autoteliczne bywają powiązane z praktycznymi interesami kultury bytu, są ich symbolicznym wyrazem. Zdarzają się jednak sytuacje, że wartości autoteliczne zaczynają żyć własnym życiem, zyskują autonomię i mogą być bronione nawet wbrew praktycznym interesom. Wartości autoteliczne dostarczają haseł i symboli ruchom społecznym o zdecydowanie praktycznych celach, broniących praktycznych interesów. A. Kłoskowska trafnie charakteryzuje znaczenie kultury symbolicznej pisząc:

„W apostrofie do poezji ludowej - narodowej Mickiewicz powiedział, że w niej lud składa broń swego rycerza, swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty. Można uznać to zdanie za syntetyczną charakterystykę całej kultury symbolicznej jako środka wyrazu i źródła poznania naczelnych wartości społeczeństwa, jako modelu jego dziejów, intelektualnych zdobyczy i emocjonalnych doznań".

s.10

Clarissa Pikola Estes, Biegnąca z wilkami, Zysk i S-ka, Poznań 2001, s.24

Irena Wojnar, Sztuka jako podręcznik życia, Nasz księgarnia, Warszawa 1984, s140-142

www.rat.bzzz.net.

www.ultramaryna.pl.

www.gimluzna.luzna.iap.pl.

6

---