,,SATYRY „ Ignacego Krasickiego-

wstęp z BN Pokrzywniaka do Satyr I. Krasickiego

i hasło ze Sł. Lit. Pol. Oś.

SATYRA- termin ten funkcjonował w oświeceniu jako nazwa gatunku literackiego, który obejmował utwory poetyckie prezentujące wyjaskrawiony obraz uznanych za szkodliwe zjawisk rzeczywistości społecznej. Satyra była utworem o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim, dawała wyraz krytycznemu osądowi rzeczywistości objawów życie społecznego, ukazywanych w sposób obrazowy w formie monologu-przemówienia, narracji o zdarzeniu lub portretowego opisu typów ludzkich jako uosobienia ganionych wad. Satyra posługuje się elementami komizmu, ironii, wyolbrzymienia- w celu kompromitacji negowanych zjawisk i postaw.

TRADYCJE GATUNKU: Satyra zrodziła się w starożytności. Klasycy satyry rzymskiej to:

• Horacy- stworzył horacjański wzorzec satyry, która ma charakter obyczajowy i swobodny tok gawędziarski, posiada elementy lirycznego humoru oraz refleksji utrzymanej w duchu postawy stoickiej. ( Sermones Horacego ).

• Persjusz- pisał satyry o charakterze filozoficzno-moralnym, poruszające problemy życia społecznego.

• Juwenalis- tworzył ostre satyry wytykające nie tylko wady społeczne , ale odsłaniające ich przyczyny a także piętnujące osoby.

W oświeceniu satyry tworzą:

• Pisarz angielski Aleksander Pope.

• Francuski kodyfikator gatunku Mikołaj Boileau- poruszał tematy obyczajowe, atakował imiennie konkretne osoby, ganił literatów niższego lotu.

RODZIME TRADYCJE GATUNKU:

• Gracjan Piotrowski- satyry drukował w Monitorze, całość to Satyry przeciwko zdaniom i zgorszeniom wieku naszego…

• Adam Naruszewicz- 8 satyr( 6 z nich drukowały Zabawy przyjemne i pożyteczne.

• J.U. Niemcewicz

• Franciszek Zabłocki- wskazywał winnych po imieniu w swoich utworach.

• T.K. Węgierski

• Ignacy Krasicki -cz.I: 12 satyr i dedykacyjna Do króla powstałe w 1778-79, wyd. 1779.

-cz.II: 9 satyr, wyd. w tomiku Wiersze XBW, 1784 oraz ogłoszona w Co tydzień satyra Podróż.

TEORIE I PROGRAM SATYR:

• Satyry są poświęcone naganom i napomnieniom.

• Program satyry oświeceniowej zmierzał do reedukacji społeczeństwa , mającej się stać następnie środkiem ocalenia Polski.

• W teorii satyry polskiego oświecenia silnie podkreślano bezosobowość adresata, nie należało atakować osób, instytucji publicznych, zasad ustroju. Krasicki w Monitorze oburzał się na zjadliwe pisma paszkwilowe i twierdził: Powstaję i powstawać będę na (…) każdego pijaka i złoczyńcę, ale palcem wytykać nikogo nie chcę ani mam wolą. Występki, nie ludzie , są moimi nieprzyjaciółmi i dlatego ,że kocham ludzi, występków nienawidzę. Naruszewicz wypowiadał się też na ten temat w Szlachetności :Ja w szczególności nikomu nie łaję/ Czołem biję osobom, ganię obyczaje, a Krasicki w Do króla: Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka,/ Wielbi urząd, czci króla , lecz sądzi człowieka.

• W Zbiorze potrzebniejszych wiadomości z 1781 roku hasło SATYRA zawiera sformułowanie, iż jest to rodzaj pisma uszczypliwy, mający za cel ukaranie występków , nie oszczędzając występnych.

• W 1788 w Sztuce rymotwórczej F.K. Dmochowski rozwija program satyry polskiej: Satyra w ścisłej z cnotą zostając przyjaźni,/ Błędy ludzkie wytyka, lecz ludzi nie draźni,/ Ten prawdziwy duch satyr, ta pierwszej treść próby :/ Szydzić z wad, karać błędy, oszczędzać osoby.

• Satyrę pisało się 13- lub 11- zgłoskowcem stychicznym.

• W sytuacji walk politycznych F. Zabłocki, T.K. Węgierski i inni anonimowi twórcy wystąpili z programem satyry ostrej, konkretnej, godzącej w określone osoby i mobilizującej opinię publiczną.

• Krasicki pisał o swoich satyrach do Husarzewskiego, że nie są zjadliwe ani po imieniu rzeczy i ludzi zowią; niech się ich publicum nie boi.

• Krasicki jest bardzo konsekwentny w swoich poglądach na temat bezimienności satyr, a u źródeł tych poglądów leżą motywacje etyczne, a z etycznego punktu widzenia między satyrą imiennie adresowaną a paszkwilem nie ma różnicy.

• Krasicki nadawał swoim bohaterom imiona ,np.: Piotr, Paweł, ale nie były to konkretne osoby- zasada typowości.

• Krasicki podziwiał Boileau, ale zarzucał mu, że stał się okrutny w naganianiu.

Z CZEGO WYNIKA BEZIMIENNOŚĆ SATYR W POLSKIM OŚWIECENIU?

• St. Pietraszko: Postulat bezimienności krytyki wynikał z samej istoty estetyki klasycystycznej- zasada typowości, to mógł być każdy.

• St. Grzeszczuk: Uważa, że to , iż satyry były skierowane nie przeciw konkretnym osobom, ale przeciw wadom, wynikało z łagodnego , reformatorskiego nastawienia satyryków, którzy nie chcieli dążyć do zmiany stosunków społecznych.

• A. Aleksandrowicz: Uznała bezimienność krytyki za swoiście polską zasadę estetyki klasycystycznej , poszukującej motywacji w tradycji staropolskiej , a wtedy , gdy byli mecenasi i to oni wydawali utwory, to musiały być one anonimowe.

MOTYWY TEMATYCZNE I SYSTEM WARTOŚĆI

• Satyry dotyczą zawsze najbardziej typowych przywar i wad ludzkich, często pojawiają się te same motywy, jest to tzw. los komunas- zespól motywów satyr, motywy obiegowe:

1. brak poszanowania dla przeszłości- we współczesności wady sięgnęły szczytu.

2. regresywizm historyczny- przodkowie byli lepsi od potomków, np.: Krasicki ostrzej traktuje dzieci , a w sposób umiarkowany traktuje szlachtę - lepsze nasze ojce i pradziady.

3. krytyka zbytku w Na zbytki stołowe Piotrowskiego, Wiek zepsuty Naruszewica, Marnotrawstwo Krasickiego.

4. krytyka nierozsądku młodzieży.

5. niedocenianie swojego, a sięgamy po francuszczyznę.

6. Pijaństwo- Piotrowski Na pijaństwo i Krasicki Pijaństwo.

7. obłuda stosunków dworskich- Wiek zepsuty Naruszewicz i Życie dworskie Krasicki.

8. wady płci niewieściej- Małżeństwo Naruszewicza i Małżeństwo Krasickiego

9. krytyka złych panów- Na rządców Piotrowski i Pan niewart sługi Krasickiego.

Wskazania moralne Krasickiego:

1. dyskretny moralizm- młodzi są surowo traktowani(za czerpanie wzorów z Francji, libertynizm, rozwody, marnotrawstwo, próżniactwo, bezbożność, brak poszanowania dla prawa i tradycji), a szlachta z przymrużeniem oka( Krasicki wyróżnia tylko małe wady sarmackie: pijaństwo, dewocje, anarchię).

2. umiarkowanie- Krasicki wypowiada się z pozycji umiarkowanej, głosi antyurbanizm.

3. model życia człowieka poczciwego w Życiu dworskim- stoicyzm jako wartość moralną.

Do króla” utwór niezwykle przewrotny, pomimo bowiem sugestii, że wymierzony jest przeciwko królowi w rzeczywistości obnaża wady polskiego szlachcica Sarmaty, którego Krasicki uczynił podmiotem mówiącym. Wady przypisywane władcy są w zasadzie jego zaletami, natomiast sam fakt stawiania takich zarzutów rysuje obraz typowego polskiego konserwatysty: człowieka o zawężonych horyzontach umysłowych, niechętnego postępowi i nauce, wyznającego przestarzałe, stereotypowe poglądy.

“Świat zepsuty” można potraktować jako utwór programowy całego zbioru. Krasicki dokonuje w nim analizy przyczyn rozkładu politycznego i moralnego współczesnego sobie państwa. Tonem pełnym goryczy i pesymizmu, bez cienia pobłażania, oskarża współczesnych sobie Polaków o przyczynienie się do całkowitego upadku moralnego i politycznego. Tę bezkompromisową krytykę uwypukla konstrukcja utworu oparta na zasadzie kontrastu. Dawna, praworządna Polska zostaje przeciwstawiona współczesnej, opanowanej przez zło i zepsucie. Wykorzystując częstą w literaturze alegorię ojczyzny jako tonącego okrętu, Krasicki wyraża nadzieję, że w momencie ostatecznego zagrożenia skłócony naród stanie w obronie państwa. “Świat zepsuty” to utwór bardzo dramatyczny i gorzki.

“Pijaństwo” z kolei ma charakter dialogu dwu szlachciców, z których jeden ma skłonność do nadużywania alkoholu, drugi zaś głosi potrzebę umiaru. Opowieść “Pana Piotra” jest znakomitym obrazkiem obyczajowym, ukazującym typowy sposób spędzania czasu przez Sarmatów (wystawne uczty, obficie zakrapiane alkoholem, puste rozmowy przeradzające się w kłótnie, a nawet bójki). Krytyka pijaństwa i pochwała trzeźwości nie znajduje zrozumienia u rozmówcy, który być może i docenia słuszność jego poglądów, ale słaba wola i głupota nie pozwalają mu wcielić tych reguł w życie, żegna się bowiem słowami: “Bądź zdrów (...) Napiję się wódki”.

“Żona modna” ma również charakter dialogu, którego główną część stanowi opowieść jednego z rozmówców o pożyciu w dopiero co założonym stadle małżeńskim. Opis obyczajów, jakie w dom średniozamożnego szlachcica wprowadza młoda żona jest krytyką zbytniego zafascynowania cudzoziemszczyzną, próżności i skłonności do zbytku. Pan Piotr to typowy szlachcic, domator, niechętny zmianom, łasy jednak na posag zdecydował się na ślub z kobietą pustą, próżną, zafascynowaną obyczajami francuskimi. W satyrze tej nie ma postaci pozytywnych. Przedmiotem krytyki Krasickiego staje się zarówno materializm męża, jak i głupota “żony modnej”.

4

---