POROZUMIENIE NAUCZYCIEL - UCZEŃ.
Wyobrażenia o nauczycielu znajdujemy na przestrzeni całych dziejów oświaty i wychowania. W każdym okresie historycznym korespondowały one z poglądami na cele i zadania wychowania, były odzwierciedleniem ogólnego poziomu kultury społecznej, poziomu wiedzy o człowieku, jaką w danej epoce dysponowano, poglądów na rolę szkoły i oświaty w społeczeństwie, poglądów na metody wychowawcze.
W starożytnych Chinach nauczyciela nazywano „bogiem piekieł”, ponieważ surowość, bezwzględność, a nawet okrucieństwo w postępowaniu z dziećmi stanowiły cechy, które ówczesne społeczeństwo aprobowało w tym zawodzie. Rózga, jako symbol władzy nauczyciela, przetrwała od starożytności poprzez wieki średnie. Jeszcze w okresie powojennym uważano, że kary cielesne to niezawodny sposób kształtowania silnych charakterów i wdrażania w dyscyplinę. Wyjątek stanowili pedagodzy humaniści, którzy zdecydowanie potępiali tę metodę oddziaływania na uczniów.
Obecnie w naszym szkolnictwie obowiązuje zakaz stosowania kar cielesnych. Istnieje jednak mniemanie, że zachodzi związek między odczuwanym przez ucznia strachem, a autorytetem nauczyciela. Jak wynika z moich obserwacji, często nauczyciele nauk ścisłych zdobywają autorytet poprzez zastraszanie uczniów. Uzbrojeni w dziennik i zeszyt uwag wkraczają do klasy, aby rozpocząć nierówną „walkę” z uczniami. Najczęściej nauczyciele ci zapominają, ze nie są od tego, aby budzić w uczniu stany lękowe i frustrację, aby szerzyć spustoszenie w psychice ucznia. Zapominają, że uczeń jest w okresie rozwojowym , a natura jego jest jeszcze bardzo plastyczna. Stałe niepowodzenia mogą w nim wywołać niechęć do przedmiotu, do nauczyciela, do szkoły, do uczenia się, utratę zaufania do siebie, utratę pewności siebie, co równa się kalectwu! Zdarzają się również uczniowie o silnym systemie nerwowym. Nie wpadają oni w nerwicę lękową, ale reagują buntem, ponieważ walczą o swoją pozycję, o swoje „JA”.
Co zatem powinno cechować dobrego nauczyciela? Oprócz rozległej wiedzy i umiejętności jej przekazania nauczyciel powinien posiadać wysoką kulturę pedagogiczną, tzn. niezbędne przygotowanie dla rozumienia procesów wychowawczych, jak również wrażliwość i takt, poczucie sprawiedliwości i odpowiedzialności za wychowanka, obiektywizm w ocenianiu uczniów, życzliwość i gotowość spieszenia im z pomocą. Ponadto powinna charakteryzować go pewna elastyczność myślenia, ponieważ sytuacje wychowawcze zmieniają się tak, jak zmienia się nasze życie.
Już przy pierwszym kontakcie z uczniami nauczyciel jest testowany i obserwowany. Nauczyciel jest oceniany ze względu na masę różnych czynników: płeć, wiek, sposób ubierania, chodzenia, wyrażania się, gestykulację, mimikę. Również stan cywilny nie jest tu obojętny. Na podstawie tych obserwacji uczniowie wyrabiają sobie pogląd na temat tego, jakie postępowanie jest charakterystyczne dla danego nauczyciela. Należy przy tym pamiętać, że uczniowie obserwują nauczycieli każdego dnia, w odpowiednim i nieodpowiednim czasie. Efekt tych obserwacji może być taki:
„Niektórzy nauczyciele są naprawdę dziwni. Jest tu jeden taki, no, może dwóch, którzy lubią robić wrażenie, że są doskonale opanowani. Wie pan, niby są na luzie, ale każdy może zauważyć, że są spięci. Kogo oni chcą nabrać?”1
Jak z kolei patrzą nauczyciele na uczniów? Aby nauczyciel mógł sensownie odnieść się do ucznia musi mieć jakiś pogląd na jego temat. Dlatego nauczyciele często i dużo rozmawiają na jego temat. Jest to jednak trudne, ponieważ każdy nauczyciel jest pod naciskiem dwóch tendencji:
do uogólnienia i widzenia przez stereotypy
do indywidualizowania.2
Uczniowie przesyłają nauczycielom wiele sygnałów: intencjonalne i nieintencjonalne, werbalne i niewerbalne. Nie zawsze są one łatwe do rozszyfrowania. Trudno nauczycielom prawidłowo interpretować społeczne zachowania uczniów, gdy zachowania te różnią się od tych, które zna nauczyciel.
Do nauczyciela, podobnie jak do ucznia, stale się mówi, natomiast rzadko się z nim rozmawia. Nic więc dziwnego, że on sam często nie potrafi rozmawiać z uczniami. Jednak nauczyciel musi chcieć rozmawiać, ponieważ jest to jedyny sposób, aby pomóc uczniom w rozwiązaniu ich problemów. Aktywne słuchanie nie jest trikiem. Jest to metoda praktycznego zastosowania całego zespołu wiadomości na temat uczniów, ich problemów i roli nauczyciela jako osoby pomagającej. Jest to dla nauczyciela dziwna rola, ponieważ jest on przyzwyczajony do wykładania, opowiadania, sprawdzania, oceniania, czy osądzania. Aktywne słuchanie jest potężnym narzędziem ułatwiającym kontakt z uczniem, sprzyjającym wyjaśnieniu wielu spraw jak również sposobem zdobycia cennych informacji o uczniu. Aktywne słuchanie stwarza atmosferę, w której uczeń może swobodnie myśleć, dyskutować, zadawać pytania czy analizować. Sprzyja ono rozwojowi bliższych i bardziej znaczących stosunków między nauczycielem a uczniem. Pomaga uczniom radzić sobie z silnymi uczuciami i rozładowywać je (sprzyja katharsis). Sprawia, że uczniowie chętniej słuchają swoich nauczycieli. Słuchanie empatyczne, zrobienie wraz z uczniem kilku kroków na jego życiowej drodze, jest aktem troski i szacunku ze strony nauczyciela. Wówczas problemy dyscypliny nie maja miejsca, ponieważ uczniowie nie niepokoją nauczycieli, których szanują.
Jednak w codziennym życiu szkoły, o czym ostatnio słyszymy coraz częściej, nie brakuje trudności wychowawczych. Jak na nie reagują nauczyciele? Przeważnie okazują zdenerwowanie. Nauczyciel, który w porę nie potrafi usunąć czynników zniechęcających ucznia do szkoły lub też sam go do niej zniechęca, prędzej czy później spotka się z obojętnością ucznia na wszelkiego rodzaju poczynania wychowawcze. Może nawet dojść do przejawów wrogości ucznia w stosunku do wszystkiego, co wiąże się ze szkołą i nauczycielami.
W każdym środowisku ludzkim konflikty są czymś nieuchronnym, dlatego w stosunkach nauczyciel - uczeń nie są żadnym wyjątkiem. Muszą one nie tylko następować, ale mogą być dość częste. Nauczycielom trudno jest zrozumieć, że konflikty są elementem każdego współdziałania. Nie są ani „dobre”, ani „złe”. Jednak gdy się pojawiają większość nauczycieli stara się je rozwiązać w taki sposób, aby wygrać, a już przynajmniej nie stracić. Oznacza to, że w ostatecznym rozrachunku uczeń musi przegrać, a w najlepszym wypadku nie odnieść zwycięstwa.
Nauczyciele często swoje stosunki z uczniami traktują jak walkę o władzę, zawody czy zmagania. Nic dziwnego, że uczniowie uważają ich za swoich naturalnych wrogów, którym należy się sprzeciwiać za pomocą wszelkich możliwych środków i sposobów. Przykładem takiej władzy może być rozmowa, w czasie której nauczyciel wprowadza dodatkowe reguły, jeszcze bardziej podkreślające jego władzę. Poza tym tylko nauczyciel ma prawo do przerwania wypowiedzi ucznia, co jest jasnym wyrazem dyskryminacji. Tego typu metody nastawione na dominacje nauczyciela i stosowane głównie w szkole podstawowej, są stresujące dla ucznia i pełne napięć. Dlatego często starsi uczniowie zaczynają reagować na te metody coraz większym gniewem, wrogością, buntem, oporem i zemstą.
Z pedagogicznego punktu widzenia każdy uczeń powinien liczyć na życzliwość nauczyciela i odwrotnie. Do roli nauczyciela należy okazywanie uczniom zaufania, wiary w ich siły i możliwości, okazywanie pewnej dozy sympatii nawet wtedy, gdy zachowują się w sposób niezgodny z naszymi oczekiwaniami. Pewien niezbędny stopień ciepła i akceptacji jest konieczny do nawiązania porozumienia. Dlatego każdy nauczyciel powinien kierować się słowami J. Korczaka: „mów dziecku, że jest dobre, że może, że potrafi.”
Sądzę, że chcąc nadać porozumieniu nauczycieli z uczniami cechy autentycznych i szczerych kontaktów, nie powinno się pozostawiać wzajemnego ich komunikowania w zamkniętym kręgu treści i zachowań narzuconych przez sztywne schematy czynności nauczyciela i ucznia. Komunikowanie powinno przyjąć formę spotkania, relacji, w której dzięki autentyczności, wzajemnej życzliwości i akceptacji dochodzi się do porozumienia. Owo zaproszenie do rozmowy i aktywne słuchanie na pewno będą wzmacniać dobre układy. Należy jednak przy tym pamiętać, że nauczyciele nie są maszynami pozbawionymi uczuć, ale ludźmi, którzy reagują zależnie od chwili. Nie są ideałami co stanowi dla uczniów szczęśliwą okoliczność. „Chodząca doskonałość” bardzo często odstrasza uczniów. Dlatego w każdej szkole w pokoju nauczycielskim powinno wisieć to dowcipne, ale mądre powiedzenie: „Świecąc przykładem nie należy oślepiać bliźnich”.
Literatura:
1. T. Gordon, Wychowanie bez porażek w szkole
Nauczyciel - uczeń, miedzy przemocą a dialogiem; obszary napięć i typy interakcji, (red.) M. Dudzikowa
Pedagogika w pokoju nauczycielskim, (red.) K. Kruszewski WSiP Warszawa 2000
Pedagogika; podręcznik akademicki, (red.) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, PWN Warszawa 2004
1 T. Gordon, Wychowanie bez porażek w szkole, s. 47
2 Nauczyciel - uczeń, miedzy przemocą a dialogiem; obszary napięć i typy interakcji, (red) M. Dudzikowa
5