Podstawowe pojęcia
Finanse- nazwa pochodzi od Finise (kończyć) z łacińskiego
Publiczne- powszechne, jawne, wyznaczone dla ogółu
Wg Gail- finanse publiczne koncentrują się na gosp. pieniężnej i państwa jednostek publicznych zaspokajających potrzeby kolektywu.
Finanse publiczne spełniają w gosp. szczególną rolę, dete3rminują zachowania indywidualnych podmiotów i rozwój całej gospodarce.
Wg St. Owsiak- zakres współczesnej nauki o finansach publicznych ujmuje szeroko
jego zadania, powinna się ona zajmować następującymi problemami:
- określeniem zakresu zapotrzebowania władzy publicznej na środki finansowe
- badanie sposobów zapotrzebowania popytu władz publicznych na środki finansowe
- określonych skutków kształtowania popytu przez środki publiczne i ich wpływ na przebieg procesów społ.-gosp.
- określanie udziałów środków publicznych w finansowaniu poszczególnych dziedzin z punktu widzenia długookresowego społ.-gosp. rozwoju kraju
- badanie efektywności planowania i wydatkowania środków publicznych pod kątem realizacji założonych celów
- tworzenie naukowych podstaw decentralizacji środków publicznych
Podsumowanie:
* nowoczesna nauka o finansach publicznych zajmuje się badaniem zjawiska związanych z gromadzeniem i wydatkowaniem pieniędzy publicznych oraz przez badanie przyczyn i skutków procesów nimi wywołanych, wyjaśnieniem ich treści ekonomiczno-społecznej i związków z naukami politycznymi
* finanse publiczne obejmują obok środków budżetu państwa (centralnego) centralnego budżetów samorządowych, wszelkie nie prywatne środki finansowe
Pojęcie finansów określa proces gromadzenia i rozdziałów zasobów pieniężnych.
Finanse ogranicza się do zjawisk związanych z ruchem pieniądza. Zjawiska finansowe przejawiają się bowiem w formie różnego rodzaju przepływów pieniężnych. Mogą to być:
- zapłaty za towary i usługi
- wynagrodzenie za pracę
- regulowanie należności podatkowych
- przepływ dotacji budżetowych
- zaciąganie i spłata kredytów bankowych
Zjawiska finansowe stanowią, więc tylko część zjawisk pieniężnych, gdyż obejmują zjawiska związane z cyrkulacją pieniądza. Pomija się natomiast wszystkie zjawiska, w których pieniądz występuje w innym charakterze. Zjawiska zaliczane do zjawisk finansowych są jednorodne, różne są ich powiązania z procesami rzeczowymi (realnymi) skutki, jakie wywołują, a także układy rodzajowe w ramach poszczególnych podmiotów. W związku z tym wymagają one klasyfikacji, Klasyfikacja zjawisk finansowych może być oparta na kryteriach:
- kryterium przedmiotowe
- kryterium podmiotowe
Kryterium przedmiotowe- pozwala na wyodrębnieniu zjawisk finansowych bez względu na podmioty, które dokonują wydatków lub realizują przychody. Zgodnie z tym kryterium można wyróżnić następujące grupy zjawisk:
* przychody i wydatki związane z wymianą produktów, czyli przychody i wydatki materialne
* dochody z pracy oraz wypłacone wynagrodzenia za pracę, czyli dochody i wydatki osobowe
* płatność transferowa
* usługi finansowe lub przychody i wydatki kredytowe i ubezpieczeniowe
Przychody i wydatki materialne i osobowe- charakteryzują się tym, że wydatki jednego podmiotu wiążą się ze wzajemnym świadczeniem w postaci towarów lub pracy ze strony drugiego podmiotu, który pozyskuje z tego tytułu przychody lub dochody (w ramach rynku dóbr i rynku pracy).
Płatności transferowe- są to przepływy pieniężne bez wzajemnego świadczenia ze strony podmiotów, który otrzymuje środki pieniężne od innego podmiotu. Przepływy te mają charakter płatności redystrybucyjnych. Należą tu:
- podatki i opłaty na rzecz budżetu państwa i budżetów samorządowych
- emerytury
- renty
- zasiłki dla bezrobotnych
- dotacje dla przedsiębiorstw
Są one wykorzystywane do korygowania dochodów i wydatków materialnych oraz osobowych, nie są one regulowane przez mechanizmy rynkowe, lecz przez normy prawne ustalone przez podmioty publiczne. Opłaty za usługi społeczne.
Usługi finansowe- banki i instytucje ubezpieczeniowe określa się mianem instytucji finansowej a usługi przez nie świadczone usługami finansowymi.
Kryterium podmiotowe
W ramach podmiotowego kryterium systematyki zjawiska dzielimy na:
- finanse przedsiębiorstwa
- finanse publiczne
- finanse banków i innych instytucji kredytowych
- finanse ubezpieczeń
- finanse gospodarstw domowych (finanse ludności)
Finanse przedsiębiorstwa- działalność przedsiębiorstw polega na produkcji dóbr jak i na świadczeniu usług, które sprzedawane są po określonych cenach (istnieją mechanizmy rynkowe). Z działalnością przedsiębiorstw związane są przede wszystkim przychody i wydatki ekwiwalentne (materialne i osobowe), którym towarzyszą przychody i wydatki kredytowe.
Dochody publiczne mają przede wszystkim charakter transferu, występujących głównie w formie podatków i opłat publicznych obowiązujących przedsiębiorstwa, instytucje finansowe i ludność.
Finanse banków- podmiotowy układ przepisów przepływów pieniężnych zależy w dużej mierze od przyjętego systemu bankowego. We współczesnych krajach w tym również w Polsce najczęściej występują dwa układy banków:
- bank centralny
- banki komercyjne
Bank centralny pełni wolę banku banków. Dokonuje operacji z państwem i innymi bankami.
Banki komercyjne powiązane są z bankiem centralnym i pozostałymi podmiotami gospodarczymi.
Finanse ubezpieczeń- dotyczą instytucji (poza ubezpieczeniem społecznym), które zajmują się ochroną ubezpieczeniową podmiotów gosp. Podstawą ich działalności w zakresie prewencji oraz wypłaty odszkodować w przypadku powstawania szkód losowych są składki ubezpieczeniowe płacona przez podmioty zainteresowane ubezpieczeniem swoich ryzyk.
Finanse gospodarstw domowych- ludzie, którzy czerpią swoje dochody przede wszystkim z pracy, uzyskując w ten sposób wynagrodzenie. Gospodarstwa domowe mogą także uzyskiwać dochody transferowe z tytułu zasiłków, emerytur, rent, stypendium, dywidend w przypadku spółek, odsetek związanych z udziałami itp. Ludność może również korzystać z kredytów bankowych, szczególnie na działalność inwestycyjną (budownictwo mieszkań) lub zakup dóbr trwałego użytkowania oraz uzyskiwać odszkodowania od zakładów ubezpieczeniowych w przypadku powstania strat losowych (pożar, powódź).
Pojęcie i zakres finansów publicznych w ustawodawstwie polskim
26.11.1998 - ustawa o finansach publicznych
Sposób gromadzenia publicznych środków finansowych i ich wydatkowanie w świetle obowiązującej konstytucji można regulować tylko na drodze ustawowej. Obecnie kwestie te określa ustawa o finansach publicznych przyjęta przez Sejm RP w dniu 26.11.1998. Ustawodawca przyjmuje, że finanse publiczne obejmują proces związany z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowania w szczególności:
- pobieranie i gromadzenie dochodów (i podatków)
- wydatkowanie środków publicznych
- finansowanie deficytu
- zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne
- zarządzanie środkami publicznymi
- zarządzanie długiem publicznym
W ustawie o finansach publicznych wprowadza się także określenie sektora finansów publicznych, do którego zalicza się:
- organy władz publicznych i podległe im jednostki organizacyjne
- państwowe osoby prawne oraz inne państwowe jednostki organizacyjne nie objęte krajowym rejestrem sądowym, których działalność jest finansowana ze środków publicznych w całości lub części z wyjątkiem przedsiębiorstw państwowych, banków państwowych i spółek prawa handlowego.
Organy władzy publicznej- należy rozumieć szeroko, jako władzy ustawodawczej (Sejm, Senat), wykonawczej (Prezydent, Rada Ministrów, ministrowie, kierownicy urzędów centralnych, wojewodowie oraz inne organy władzy wykonawczej), sądowniczej (Sąd i Trybunał oraz inne organy kontroli prawa).
Do władzy publicznej zalicza się także samorząd terytorialny a więc gminy, powiaty, województwa samorządowe oraz ich organy, czyli rady i zarządy.
Ustawodawca opierający się na kryterium odrębności dzieli sektor finansów publicznych na:
- sektor rządowy
- sektor samorządowy obejmujący jednostki samorządu terytorialnego i ich organy oraz podległe tym organom jednostki organizacyjne
Struktura sektora finansów publicznych w Polsce:
* w ujęciu podmiotowym - w świetle przyjętym budżecie - sektor finansów publicznych tworzą:
- budżet państwa
- budżet samorządowy
- publiczny fundusz celowy (FRON)
- kasy chorych (fundusz zdrowia)
- państwowe gospodarstwa pozabudżetowe
- samorządowe gospodarstwa pozabudżetowe
Głównym podmiotami wydatkującymi środki publiczne są aktualnie:
- fundusz cenowy (ok. 37%)
- budżet państwa wydatkuje powyżej 27%
- budżet samorządowy (powyżej 22%)
- byłe kasy chorych (powyżej 8%)
Dochody sektora finansów publicznych są natomiast gromadzone przede wszystkim przez:
- budżet państwa (ponad 50% dochodów)
- finanse celowe (ok. 26%)
- budżet samorządowy (ok. 12%)
- f. zdrowia (7%)
FINANSE PUBLICZNE W TEORII
1. Nurt interwencjonistyczny
Wpływ finansów publicznych na kondycję gospodarki oraz życie poszczególnych obywateli powoduje, że w formułowanych teoriach można znaleźć aspekt zarówno polityczno-społeczny, jak i etyczno-religijny.
Dla rozwoju teorii finansów publicznych decydujące znaczenie miały następujące procesy:
- rozwój stosunków towarowo-pieniężnych
- powstanie państwa i jego instytucji publicznych
- rozwój parlamentaryzmu
- rozwój funkcji państwa
A. Finanse publiczne w starożytności
Niektórzy teoretycy doszukują się początków elementów gospodarowania środkami publicznymi już w starożytności
- w Egipcie prowadzono różne obliczenia obrazujące stan majątków i ponoszone niektóre koszty
- w Grecji w VI w. p.n.e. oddzielono skarbiec od własności władzy
- w starożytny Rzymie istniały instytucje odrębnych skarbców oraz częściowego ewidencjonowania dochodów i wydatków (NURT MERKANTYLIZMU)
Merkantylizm przyczynił się do rozwoju niektórych krajów europejskich (XVI, XVII w. - gospodarka angielska, francuska).
Merkantyliści- zauważyli, że podstawowym sposobem bogacenia się państwa jest rozwój rodzimej produkcji. W tym celu konieczna jest bezwzględnie scentralizowana władza i silna polityka gospodarcza państwa. Bazując m.in. na ochronie własnych producentów (gosp. krajowa) za pomocą ceł i podatków.
Kameraliści- (podatek najważniejszym elementem) - przypisywali duże znaczenie w wykorzystywaniu podatków jako instrumentów interwencji państwowej. Dostrzegali oni wpływ polityki fiskalnej państwa na dobrobyt społeczny. Zalecali jednak także pobieranie podatków, aby przynosiły one korzyści dla państwa mierzone wzrostem dochodów.
B. Koncepcja państwa opiekuńczego (Von Stein, Wagner, Jean B. Say)
Zdaniem L. Von Steina działalność państwa prowadzi do nadwyżek, które powracając do gospodarki generują dodatkową akumulację kapitału.
Koncepcja A. Wagnera- jego koncepcja to rozwój ubezpieczeń społecznych oraz wzrost wydatków socjalnych. Koncepcja ta obecnie przeżywa kryzys. Zasługi A. Wagnera dla rozwoju nurtu interwencjonistycznego stały się podstawą teoretycznej koncepcji, którą stworzył dopiero na początku XX w. J.W. Keyns. Wg jego poglądów gospodarka kapitalistyczna funkcjonuje w warunkach braku równowagi - niepełnego wykorzystania zdolności twórczej oraz bezrobocia. Głównym źródłem tych zakłóceń są ograniczone skłonności podmiotów prywatnych do inwestowania.
Podsumowanie
Zwolennicy interwencjonistycznego nurtu w teorii finansów publicznych:
- widzą konieczności korygowania przez państwo mechanizmu rynkowego
- dopuszczają możliwości występowania deficytów budżetowych, traktując je głównie jako instrument łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego.
Cykl koniunkturalny ma 4 fazy:
- dno / kryzys
- ożywienie / poprawa koniunktury
- rozkwit / boom
- recesja
Doktryna neutralności finansów publicznych
Adam Smith (1723-1795)- w swoim dziele „Badania nad naturą bogactwa narodów” wyraźnie ograniczył rolę państwa w gospodarce. Do klasycznych jego funkcji wg niego państwo powinno jedynie finansować obronę zewnętrzną, ochronę własności i wymiar sprawiedliwości oraz organizację robót publicznych. Był zwolennikiem całkowicie neutralnej roli państwa r gosp. System podatkowy i ciężar podatkowy powinien być jak najmniejszy, po to, aby nie hamowały działalności gosp. i nie ograniczały zdolności do oszczędzania. Doktrynę tę rozwijał m.in. Jean B. Say, wg którego podatek jest obciążeniem, które powinno być oceniane nie tylko z prywatnego lecz także z ekonomicznego punktu widzenia. Jego zdaniem budżet należy tworzyć tylko wyłącznie do takiej wysokości, która pozwala finansować jednoznacznie określone i bezwzględnie konieczne zadania publiczne państwa (wg niego deficyt jest nie tylko szkodliwy dla gosp., ale i nieetyczny).