Rozdział IV Twórcze operacje umysłowe

• operacje - to składniki wykonawcze procesu twórczego akomodujące struktury do celu i odwrotnie

• niezwykłość dzieła można wyjaśnić za pomocą następujących stanowisk: (źródła twórczych dzieł: )

1. motywacja - twórcze dzieła wymagają długiej i intensywnej aktywności umysłowej; wytrwałości i zdolności do podejmowania długotrwałych wysiłków

2. błąd perspektywy - pewne dzieła mogą uchodzić za twórcze, ponieważ są w ten sposób oceniane z zewnątrz. Tymczasem powstały w wyniku procesu wykazującego całkowicie zwyczajną strukturę; odbiorca nie potrafi stosować skutecznych heurystyk i przypuszcza, że autor skorzystał z tajemniczych źródeł natchnienia

3. specyfika na wejściu - przetwarzanie informacji w procesie twórczym jest takie samo jak w procesach nietwórczych; różnica zachodzi tylko w zakresie materiału, który podlega przetwarzaniu. Materiał nietypowy zostaje przerobiony na nietypowy wynik, mimo, że proces jest taki sam jak zwykle; jednostki twórcze potrafią zdobywać niezwykły materiał do przetwarzania w związku z selektywnością uwagi, jaką posiadają jednostki wybitne

4. nietypowy układ - operacje umysłowe są zawsze takie samo natomiast ich układ i kompozycje mogą być nietypowe; czynnikiem decydujący o układzie operacji jest cel aktywności umysłowej

• operacje umysłowe działają zarówno w procesach twórczych jak i nietwórczych; w twórczości można jednak zaobserwować specjalny sposób działania, dzięki którym wynik (dzieło) jest nietypowe

1. Rozumowanie dedukcyjne

• wydawać by się mogło, że funkcja sylogizmów i dedukcji sprowadza się do dowodzenia, iż jedno twierdzenie (wniosek) wypływa z poprzednich (przesłanek), a nie do tworzenia nowej wiedzy

• a jednak, rozumowanie sylogistyczne leży u podstaw wielu zadań związanych z twórczością, np. w Guilfordowskim przewidywaniu konsekwencji

• (1) sylogizm (rozumowanie sylogistyczne) przyczynia się do myślenia twórczego jeśli jest konsekwentny

• sylogizm konsekwentny

• za podstawę przyjęcia wniosku uznaje jego wynikanie z przesłanej

• przestrzega wewnętrznych praw rozumowaniem nawet jeśli są one sprzeczne z naocznym doświadczeniem, tradycją i zdrowym rozsądkiem

• rozumowanie niekonsekwentne

• przecenia zdrowy rozsądek

• nie docenia wewnętrznej struktury sylogizmu

• jest niebezpieczne w twórczości, gdyż w sytuacji konfliktu przedkłada wiedzę potoczną z przesądami nad wiedzę wynikającą z rozumowania

• (2) twórcze rozumowanie jest kompletne - oznacza to, że wyciągnięte zostają wszystkie wnioski

tkwiące implicite w przesłankach, a nie tylko te, które narzucają się w sposób oczywisty

sylogizm formalny:

• jeśli p, to q

• p

• w takim razie q

ta sama struktura w przypadku sylogizmu naturalnego:

• wszyscy ludzie są śmiertelni

• Sokrates jest człowiekiem

• zatem Sokrates jest śmiertelny

• zatem ciało Sokratesa obróci się w popiół

• zatem młodzież ateńska nie będzie bez końca deprawowana, etc.

• sylogizm naturaly

• przesłanki posiadają bogatszy ładunek semantyczny

• kompletność rozumowania

• wszystkie związki semantyczne muszą zostać wyróżnione

• w szczególności te, które odwołują się do ukrytych znaczeń zawartych w przesłankach

• w nauce, kompletność rozumowania może ukierunkować badacza na poszukiwanie danych empirycznych wynikających w sposób konieczny z teorii; może też wykazać wewnętrzne sprzeczności zawarte w teorii lub w danych, które ja mają potwierdzić

• (3) twórcze rozumowanie jest hipotetyczne - ani duża, ani mała przesłanka nie musi być bezwzględnie prawdziwa; może być stworzona na próbę; to właśnie ma miejsce w przypadku Guilfordowskiego zadania „przewidywania konsekwencji”

• eksperyment myślowy - zabieg polegający na stworzeniu hipotetycznego modelu rzeczywistości, potraktowania do jako jednej z przesłanej rozumowania sylogistycznego, a następnie spekulowaniu, co musiałoby się zdarzyć, gdyby taki model był prawdziwy

• (4) twórcze rozumowanie powinno być oparte na czystych przesłankach

• błędy w rozumowaniu wynikają często z niezrozumienia lub szczególnego rozumienia przesłanek

• poprawne rozumienie przesłanek może być zakłócone: ignorancją, przekonaniami, stanami emocjonalnymi, etc.

• jeśli uczony wyciąga oczywisty wniosek, ale do tej pory nieuświadomiony przez nikogo, wynikający z powszechnie dostępnego zbioru danych, to jest to jak najbardziej akt twórczy

2. Rozumowanie indukcyjne

• indukcja - polega na wyciąganiu wniosków z niepełnego zbioru danych; zawiera element zgadywania; aby wyciągnąć wniosek trzeba ekstrapolacji znanej wiedzy na nowe obszaru

• obejmuje trzy typy zadań:

1. uzupełnianie serii

2. klasyfikowanie

3. wnioskowanie z analogii

• rozumowanie przez analogię

• uznawane jest za najbardziej istotne dla twórczości

• ułatwia transfer wiedzy i szczegółowych rozwiązań z jednego problemu na drugi

• trafna i jednocześnie odległa analogia jest trudna do zauważenia

• w badaniach Gick i Holoyoaka, tylko 20-30% uczestników spontanicznie wykorzystała dostarczoną im przez eksperymentatorów pomocniczą historyjkę (poprzez analogię); gdy badanym wprost zasugerowano, by sprawdzili, czy historyjka nie nasuwa im jakichś pomysłów - procent osób wzrósł do 75.

• czynniki:

• trudności w odszukaniu pożytecznej analogii

• brak specyficznego nastawienia na korzystanie z analogii

• jeśli więc twórca wytworzy takie nastawienie, lub zastosuje skuteczne sposoby szukania płodnej () analogii, jego szanse na wykorzystanie efektu transferu znaczeni wzrastają.

• twórcza analogia jest więc odległa i trafna, niekoniecznie realistyczna

• oprócz znale śnienia lub stworzenia odległej i trafnej analogii potrzeba jeszcze odpowiednio przenieść pewne relacje z jednego obiektu na drugi (np. stwierdzamy, że struktura atomu jest analogiczna do Układu Słonecznego)

• przenosimy relacje właściwe członowi porównującemu (nośnikowi - Układowi Słonecznemu) na człon porównywany (obiekt - struktura atomu)

• oba członu muszą wykazywać tę relację, bez niej nie byłoby porównania (w naszym przykładzie: krążenie mniejszych elementów wokół dużego i przyciągającego centrum)

• uznanie podobieństwa obu relacji umożliwia nałożenie jednego członu na drugi w celu rozwiązania problemu lub rozumienia zjawiska

• Sternberg: wymaga to dostrzeżenia relacji wyższego rzędu łączącej oba członu analogii, z których każdy wykazuje już swą wewnętrzną relacyjną strukturę.

• zabieg ten nazywamy umiejscowieniem (mapping)

• jest warunkiem koniecznym do wykorzystania analogii w jakikolwiek sposób, zarówno w testach psychometrycznych jak i rozwiązywania zadań i nauczaniu

• polega na ustaleniu przynajmniej jednego elementu w członie porównywanym, który może być odpowiednikiem jakiegoś elementu w członie porównującym

• np. jądro jest dla atomu tym, czy Słońce dla planet

• umiejscowienie kończy się wtedy, gdy wszystkie istotne elementy nośnika znajdą swe odpowiedniki na mapie wyznaczonej strukturą obiektu porównywanego

• jest niezbędny do analogicznego transferu wiedzy w procesie twórczym

• podejście syntaktyczne - wystarczy normalne podobieństwo relacji właściwych obu członom, aby umiejscowienie i w konsekwencji poznawcze wykorzystanie analogii były możliwe; umiejscowienie ma dotyczyć relacji wyższego rzędu

• podejście pragmatyczne - uważają, że również relacje niższego rzędu, a nawet pojedyncze atrybuty mogą być istotne dla właściwego umiejscowienia; umiejscowienie powinno się dokonać ze względu na konkretny cel poznawczy; zmiana celu powoduje zmianę sposobu umiejscowienia i zmianę sensu całej analogii

• podmiot musi nałożyć na obiekt porównywany wszystkie ważne atrybuty i relacje zawarte w członie porównującym

• podmiot uzyskuje ogólny schemat umożliwiający transfer wiedzy; schemat ten powinien dotyczyć zarówno struktury celu, jak i zasobów, którymi dysponujemy, ograniczeń, jakim podlegamy, planu, jaki próbujemy przedsięwziąć oraz spodziewanych wyników

• i tak, kompletne umiejscowienie może zostać ułatwione poprzez dogłębną analizę historyjki, jej streszczenie i porównanie z inną; ułatwia to wydobycie analogii

• Kean: możliwe jest wykorzystanie tylko jednego atrybutu przy umiejscowieniu; będzie jednak mieć miejsce nieco słabszy wpływ analogii na proces myślenia

• rola analogii w twórczości nie ogranicza się w żadnym wypadku do rozumowania indukcyjnego i transferu idei; wiele analogii zawiera element podobieństwa metaforycznego. Takie analogie należą do kategorii operacji wykonawczych w procesie twórczym

3. Metaforyzowanie

• metafora

• może być środkiem i celem w twórczości

• narzędzie w procesie wytwarzania nowych idei

• odnosimy się do jednej rzeczy (obiektu) w terminach właściwych zupełnie innej rzeczy (wehikułu/ nośnika)

• metafora sprowadza się do podzielenia pewnych cech nośnika z pewnymi cechami obiektu; wspólne cechy są bardziej wydatne w przypadku nośnika niż w przypadku obiektu

• nośnik pozwala wykryć mniej oczywiste właściwości obiektu, co ułatwia głębszy wgląd w jego istotę

• porównanie wydatnych cech nośnika z mniej wydatnymi cechami obiektu przynosi typowy dla metafory efekt nowości czy nawet zaskoczenia (ten element nowości czy zaskoczenia nie występuje w przypadku porównań i podobieństw dosłownych (niemetaforycznych))

• podstawa metafory zazwyczaj pozostaje ukryta

• efekt interakcji między nośnikiem a obiektem -wytworzenie elementów wiedzy dzięki zapożyczeniu oczywistych cech nośnika dla zrozumienia oczywistych aspektów obiektu

wydatność cechy - dominująca pozycja cechy w zespole wszystkich cech, jakie przysługują obiektowi

• funkcje metafory:

• przynosi nowe informacje, które są istotne dla zrozumienia obiektu

• opisuje bardziej złożony obiekt w terminach właściwych czemuś znacznie prostszemu (nośnik odwołuje się do naszego codziennego doświadczenia, czegoś dobrze nam znanego) - oswajanie trudnych i niezrozumiałych zjawisk

• wyrażenie tego, co jest trudne do wyrażenia w inny sposób

• ujmowanie złożonych, niejasnych pojęć za pomocą zwięzłego i jasnego wyrażenia

• powszechnie wykorzystywane nośniki to zjawiska w przyrodzie

• uczniowie ze środowisk wiejskich są nieco lepsi w tworzeniu metafor niż ich miejscy koledzy

• obraz umysłowy, który zazwyczaj pojawia się przy takich metaforach, uzupełnia informację werbalną danymi obrazowymi, w ten sposób dodatkowo wpływając na głębsze zrozumienie

• wyrażenia przenośnie nie mogą być symetryczne - nie może przecież struktura bardziej złożona przyczyniać się do zrozumienia struktury mniej złożonej; niemożliwa jest zmiana nośnika na obiekt i odwrotnie

• analogia osobista (identyfikacja z przedmiotem) - nośnikiem metaforycznego ujęcia celu (jak w strategii oddalenia przy celu zastępczym) jest ciało twórcy; polega na przeżywaniu elementów rozwiązywanego problem tak, jakby utożsamił się on z własnym ciałem twórcy

• metafory nie muszą przybierać formy słownej

• gest rzeźba, abstrakcyjny rysunek również mogą stanowić metaforę pod warunkiem, że spełniają definicyjny wymóg przenoszenia znaczeń

• spostrzeganie fizjonomiczne - traktowanie rysunków abstrakcyjnych jako oddających określone emocje czy stany psychiczne

• synestezja - spostrzeganie wielozmysłowe

• twierdzi się, że każda metafora jest analogią, ale nie każda analogie jest metaforą


kontinuum: (utożsamienie absurd)

podobieństwa analogiczne podobieństwa metaforyczne

(relacja łącząca dwa obiekty) (relacja)








podobieństwa dosłowne konstrukcje

(jeden atrybut) (brak atrybutu lub relacji)




4. Dokonywanie skojarzeń

• odległe skojarzenie - np. stół - rycerz (od Rycerze Okrągłego Stołu)

• bliskie skojarzenie (narzucające się) - np. stół - łyżka

• Mednick: skojarzenia odległe dokonują się na podstawie:

• zew. powierzchniowego podobieństwa bodźców (stół - wół),

• przypadkowego zetknięcia się jakiejś idei z przygodnym bodźcem zewnętrznym

• mechanizmu pośredniczenia (jeśli X skojarzone jest z Y, a Y z Z, to X musi skojarzyć się z Z dzięki pośredniczącej roli Y)

• wyjaśnienia odległych skojarzeń:

• łancychy skojarzeń - elementy łańcucha skojarzeń wykazują coraz mniejszą siłę skojarzeniową w stosunku do idei pierwszej, a coraz większą - w stosunku do idei drugiej (np. stół - jedzenie - uczta - dwór - rycerz; początkowy (stół) wykazuje znaczną odległość od końcowego (rycerz))

• wieloznaczność (dwuznaczność) atrybutów poszczególnych pojęć - kojarzenie poprzez ujęcie tego samego obiektu w dwóch różnych systemach odniesienia (treser - król; przy mediacji „lew” - staje się oczywiste)

• uznanie pośredniczącej roli kontekstu (wiewiórka - księżyc; na podstawie tego, że wczorajszej nocy w świetle księżyca zobaczyliśmy wiewiórkę)

• kojarzenie poprzez pośredniczącą rolę uczuć (dwa dowolne obiekty skojarzone ze sobą, gdyż oba wywołują ten sam stan emocjonalny)

• odległe skojarzenia używamy w procesie twórczym

• technika superpozycji (Kaufmann) - zmusza badacza do nakładania niektórych elementów zgromadzonego wcześniej materiału asocjacyjnego na elementy rozwiązywanego problemu

5. Abstrahowanie

• abstrahując - zwracamy uwagę tylko na niektóre cechy obiektów, a ignorujemy resztę

• pozwala nam to uczyć się pojęć i wykorzystywać je, a także uogólniać ich znaczenie na szerszą klasę obiektów

• prototypy - najlepsze egzemplarze lub najbardziej typowe

• przykład: projektujemy sztućce

• możemy wyjść od prototypowych egzemplarzy noża, łyżki i widelca, ale jako, że będziemy brać je za podstawę, nic nowego - twórczego nam nie wyjdzie.

• możemy wyjść od abstrakcyjnej definicji sztućców, jako „rzeczy, którymi pobieramy pokarm z talerza w sposób estetyczny” - wówczas projekty mogą wyjść zupełnie nowe i dotąd niespotykane

• ważne, aby spełniały kryteria definicyjne

• analiza funkcjonalna - procedura wychodzenia od funkcji obiektu zdefiniowanego w sposób abstrakcyjny zamiast od konkretnych przykładów tego obiektu (pamiętamy wszyscy przykład z dwoma sznurkami i nożyczkami, które trzeba było użyć, aby je połączyć…)

• operacje abstrahowania odpowiadają też za zjawisko redefinicji obiektu

• redefinicja obiektu - ustalanie nowych kryteriów definicyjnych obiektu, aby spojrzeć na niego z zupełnie innej perspektywy (jak w przypadku sztućców, lub redefinicji nożyczek, aby przestały być narzędziem do cięcia a stały się przedmiotem ciężkim w zadaniu ze sznurkami)

• koncentrujemy się na jednej cesze (lub swoistych zbiorze cech), a pomijamy resztę

• redef. obiektu ułatwia przełamywanie bloków myślowych związanych z traktowaniem rozwiązywanego problemu ciągle w ten sam sposób

• „widzenie inaczej”

• dokonanie redefinicji zależy od tego, na ile stała i wyraźna jest definicja typowa

• hierarchiczna budowa pojęć abstrakcyjnych

• pojęcia abstrakcyjne - obejmują szereg kategorii niższego rzędu, a same należą do kat. wyższego rzędu, np. ptak - obejmuje węższe (niższe) kategorie wróbla, sroki, etc. a jednocześnie należy do szerszej (wyższej) kategorii zwierząt

• obiekt widziany z wyższego poziomu ogólności automatycznie wykazuje swe podobieństwo do innych egzemplarzy tej samej kategorii ogólnej

• pojęcie nadrzędne pełni funkcję „mostu” łączącego obiekty trudne do połączenia, dopóki pozostają każde na swoim poziomie abstrakcji

• obiekt widziany z niższego poziomu ogólności pokazuje szeroki zakres swych właściwości zmysłowych

• pojęcia wyższego rzędu (ptak) obejmują dużo desygnatów (wróbel, sroka, etc), które jednak są pozbawione żywych cech indywidualnych (ptak sam w sobie pozbawiony jest tych cech), natomiast pojęcia niższego rzędu (wróbel, sroka) denotują mało obiektów, ale przy zachowaniu pełnego zestawu ich cech indywidualnych

• innymi słowy: pojęcia ogólne są szerokie lecz „suche”, a szczegółowe - wąskie, lecz pełne treści obrazowych

• schodzenie na coraz niższe poziomy abstrakcji ułatwia kontakt z obrazowymi i zmysłowymi cechami desygnatów, a także koncentrację na szczegółach

• powrót do pierwotnej rzeczywistości zmysłowej jest warunkiem tworzenia dobrych metafor

• podsumowując, operacje abstrahowania:

• są ważnym składnikiem procesu twórczego

• ułatwiają przełamywanie stereotypów w postrzeganiu dobrze znanych obietków

• umożliwiają redefiniowanie obiektów na skali: abstrakcyjne - konkretne

• Perkins: twórcze pamiętanie - selektywne i nietypowe, a jednak użyteczne kodowanie informacji w pamięci długotrwałej i przywoływanie ich stamtąd

• przywoływanie obiektu, który został zakodowany w pamięci według jednej, typowej kategorii, a przywołany według kategorii zupełnie innej

• możliwe jest, że zapamiętujemy wielokryterialnie, a dopiero przypominanie dokonuje się według jednego klucza

6. Dokonywanie transformacji

• transformacja - zmienianie wszystkich lub niektórych cech obiektu tak, aby jego końcowa postać różniła się istotnie od postaci wyjściowej

• transformacje rzeczywiste - budowanie wyobrażonego modelu badanego zjawiska, np. ruchu; te transformacje leżą u podstaw eksperymentu myślowego; wypróbowując je w umyśle sprawiamy, że ewoluują one ku coraz doskonalszym wersjom

• transformacje hipotetyczne

• obrazy są łatwiejsze do przekształcenia niż inne formy reprezentacji umysłowej (pojęcia, przekonania, gdyż

• są one z natury bardziej ciągłe

• wykazują wyższy stopień zgodności informacyjnej w stosunku do swoich desygnatów; poszczególne części obrazu umysłowego odnoszą się do konkretnych specyficznych części swego desygnatu; pojęcia i twierdzenia działają zać na zasadzie „wszystko albo nic”

• np. można podzielić wyobrażenie domu na kawałki (np. cegły) i wciąż dysponować sensownymi obrazami jego części; nie jest to możliwe w przypadku pojęcia domu: pół takiego pojęcia nie ma sensu.

• właśnie z tego powodu, iż obrazy umysłowe są podatne na tego typu przekształcenia - są one doceniane w twórczości

• transformacje mogą być stymulowane i ukierunkowywane prze słowa, tzw. czasowniki modyfikujące: odwrócić, przekręcić, zgnieść, rozciąć, etc.; wymuszają one pożądane zmiany

• pojęcia też so do pewnego stopnia rozciągliwe, choć w znacznie mniejszym stopniu niż obrazy umysłowe

• operacje umysłowe pokazują rolę obrazów umysłowych w sposób najpełniejszy; pokazują, że nie wyobraźnia, ale związane z obrazami umysłowymi transformacje są tym, co w istoty sposób przyczynia się powodzenia procesu twórczego

Każda z wymienionych grup operacji może brać udział w procesie nie mającym nic wspólnego z twórczością.