KRYMINOLOGIA
1. Pojęcie, istota i zadania kryminologii.
Kryminologia jest nauką o przestępstwie i przestępcy, o objawach i przyczynach przestępczości i innych związanych z nią zjawiskach patologii społecznej oraz o metodach ich eliminacji.
Celem kryminologii jest zapobieganie przestępczości oraz usuwanie przyczyn natury ogólnej powstawania przestępczości.
Współczesna kryminologia opiera się na psychologii, psychiatrii i socjologii w badaniach nad sylwetką sprawcy przestępstwa i typowaniem przestępcy a także nad wyjaśnianiem przyczyn powstania samego czynu przestępczego.
Kryminologia zajmuje się przestępstwem jako zjawiskiem społecznym.
Można wyróżnić następujące działy kryminologii:
symptomatologia kryminalna (fenomenologia) - jest to dział kryminologii zajmujący się formami objawowymi przestępczości. Należą do nich:
dynamika i struktura przestępczości,
geografia kryminalna,
sposób popełniania przestępstw,
niektóre elementy organizacji świata przestępczego,
sposoby porozumiewania się sprawców przestępstw,
używanie pseudonimów itp.,
etiologia kryminalna - która koncentruje uwagę na badaniach czynników przyczynowych przestępczości. Stanowi ona obszerny i wyjątkowo ważny dział kryminologii. Analiza przyczyn obejmuje także badania osobowości przestępcy i ma na celu wyciągnięcie wniosków odnośnie do indywidualnych czynników determinujących zachowanie przestępne konkretnego sprawcy,
profilaktyka kryminologiczna - która zajmuje się opracowaniem środków zapobiegania przestępczości. Ten dział obejmuje różnorodne zagadnienia dotyczące systemu wychowania i oświaty, treści kultury, funkcjonowania środków upowszechniania informacji, skuteczności polityki karnej, samoobrony obywateli itp.
2. Pojęcie, istota i zadania wiktymologii.
Od szeregu lat w kręgu nauki prawa karnego, polityki kryminalnej i kryminologii, wykształciła się i rozwijała szerokim nurtem nowa dziedzina badań zwana wiktymologią.
Wiktymologia (z francuskiego la victime - ofiara) jest nauką o ofiarach przestępstwa, o predestynacji (przeznaczeniu) niektórych ludzi do stania się pokrzywdzonym przez czyn przestępny.
Celem wiktymologii, określenie form zabezpieczenia konkretnego człowieka i ludzi przed przestępstwem.
Zadania wiktymologii wybiegają daleko poza kontrolne zapobieganie konkretnemu przypadkowi pokrzywdzenia. Praktyczna wartość wniosków z badań wiktymologicznych powinna być wykorzystana w szerokiej działalności polityki społeczno - ekonomicznej i w sensie edukacyjnym i w poszczególnych naukach:
w kryminologii - w ramach której dostarczane są informacje o etiologii przestępstwa popełnionego w odniesieniu do tej właśnie osoby czy osób i przeciwko tym właśnie konkretnym wartościom chronionym,
w kryminalistyce - w której wyniki badań wiktymologicznych przydają się bezpośrednio jako wiedza o osobie poszkodowanego, która jest częstokroć punktem wyjścia w procesie wykrywczym przestępcy,
w polityce kryminalnej - gdzie wiedza wiktymologiczna wspomagać ma zapobieganie przestępczości poprzez ochronę zagrożonych obszarów życia społecznego, upowszechnienie technik samoobrony,
w polityce karnej - gdzie wiedza wiktymologiczna powinna znajdować pełniejsze odzwierciedlenie w stosowaniu sankcji adekwatnych do zachowania i postawy ofiar sankcji,
w prawie karnym - gdzie wiedza wiktymologiczna ma znaczenie dla rozpoznawania ofiary w postępowaniu karnym,
przy wykonywaniu kary - gdzie wiedza wiktymologiczna ma znaczenie dla wyboru reżimu wykonania kary; przy wyborze uwzględnia się m.in.. stosunek sprawcy do ofiary.
Można mówić o następujących rodzajach wiktymologii:
indywidualnej - zajmuje się osobą, która w danym konkretnym przypadku ze względu na jakiś rodzaj cech stała się bądź może się stać w pokrzywdzoną(ofiarą przestępstwa),
grup społecznych - zajmuje się cechami grup społecznych i cechami kategorii społecznych, które posiadają wspólne elementy, jak wiek i płeć, obyczajność światopoglądowa i wynikająca z niej ideologia, standard ekonomiczny, czy organizacyjny, określony sposób i rodzaj działalności a także zakres wpływów i władzy,
społecznej - zajmuje się cechami społeczeństwa jako całości czy ludzkości w ogóle z punktu widzenia tych wszystkich priorytetów, które stanowią szczególną wartość dla utrzymania życia, rozwoju i postępu,
kryminalnej - która ogranicza się do ujawniania i opisu osób, które najczęściej stają się ofiarą - jest to więc nauka o ofierze.
3. Pojęcia, cechy i podstawowe rodzaje przestępczości.
W dobie współczesnej możemy stwierdzić, że podstawowymi typami przestępczości jest przestępczość kryminalna i przestępczość gospodarcza.
Przestępstwo kryminalne to czyn zabroniony przez ustawę karną, z reguły charakteryzujący się stosowaniem przemocy oraz innymi agresywnymi zachowaniami, który bezpośrednio narusza prawa podmiotowe osoby uprawnionej lub wyrządza szkodę podmiotom uczestniczącym w działalności gospodarczej albo utrudnia prawidłowe funkcjonowanie instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego.
Cechy przestępstwa kryminalnego:
większość przestępstw skierowana przeciwko osobie
duża liczba przestępstw ma charakter okazjonalny (bójki, pobicia, zniszczenia mienia, kradzieże)
jawny charakter w porównaniu z przestępstwami gospodarczymi
powtarzalność przestępstw (powrót do recydywy)
mniejsza organizacja w porównaniu z przestępstwami gospodarczymi.
Przestępstwo gospodarcze polega na przestępnym pozyskaniu, trwonieniu czy niszczeniu wartości materialnych - przebiegających na tle procesów gospodarczych - przez sprawców, którzy są uczestnikami tychże procesów lub mają wpływ na nie i stosują niedozwolone sposoby gospodarowania. Ich działania niemające znamion przemocy - wywołują niekorzystne skutki o charakterze gospodarczym oraz społecznym. Te prestępstwa są nazywane przestępstwami „białych kołnierzyków”.
Cechy przestępstwa gospodarczego:
niższe zagrożenie karą w porównaniu z przestępstwem kryminalnym,
powodowanie wielkich strat w skali masowej, a także w wyniku działalności przestępnej o wyższym stopniu zagrożenia,
osiąganie wysokich zysków umożliwiających nie tylko rozwój tej przestępczości przez zwiększenie inwestycji na działalność przestępną, ale i korumpowanie urzędników administracji, organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości,
przenikanie w różny sposób do struktur administracyjnych, gospodarczych i politycznych,
ciągłość i powtarzalność. Ciągłość oznacza ponawianie czynności przestępczych w tych samych warunkach, np. zagarnięć pracowniczych, łapownictwa. Powtarzalność dotyczy m. in. wyłudzenia kredytów w różnych bankach, wielokrotnego przemytu różnych towarów z zastosowaniem różnych metod,
utajony charakter, przestępstwo gospodarcze nie wywołuje widocznych oraz wyraźnych zmian w obiektywnej rzeczywistości. Wynika to m. in. z:
wykonywania czynności legalnych i przestępczych przez tę samą osobę,
podobieństwa czynności przestępczych do legalnych,
formalnego, bezskutecznego charakteru niektórych przestępstw,
możliwości legalizowania czynności przestępczych za pomocą odpowiednich dokumentów (np. podwójna dokumentacja przy przemycie),
stwarzania pozorów prowadzenia działań legalnych przy działalności gospodarczej (np. tworzenie fikcyjnych firm),
tłumaczenia skutków działań przestępczych przyczynami obiektywnymi, niewiedzą lub pomyłkami,
ukrycia skutków działania przestępnego w legalnych wynikach finansowych firmy działającej legalnie,
łatwości ukrycia mienia pochodzącego z przestępstwa.
zorganizowany sposób działania.
związek pozycji społeczno - ekonomicznej sprawcy z przestępstwem - od pozycji jaką sprawca zajmuje w legalnych strukturach zależeć będą możliwości w zakresie popełnienia przestępstw gospodarczych. Im wyższa jest pozycja sprawcy, tym większy ciężar gatunkowy popełnianych przestępstw i tym poważniejsze ich skutki.
Charakterystyka sprawców przestępstw kryminalnych:
najczęściej przestępca jest płci męskiej, młody, o niskim poziomie wykształcenia; u znacznej części sprawców stwierdza się różnego typu zaburzenia rozwoju osobowości,
dokonuje przestępstw najczęściej przeciwko mieniu,
najczęściej zamieszkuje w miastach i tam popełnia przestępstwa,
często działa w grupach przestępczych,
często dokonuje przestępstw w wyniku recydywy,
znaczną część przestępstw popełnia z niskich pobudek,
jest to zazwyczaj przestępca okazjonalny,
jest to przestępca najczęściej prymitywny, działający bez wyodrębnionej specjalizacji,
posługuje się prostymi technikami przestępczymi, opartymi na zaangażowaniu głównie siły fizycznej,
często seryjnie dokonuje przestępstw,
jest to przestępca tzw. banalny, popełniający przestępstwa w zwykłych miejscach (na ulicy, w lokalach publicznych ),
w większości przypadków jest to przestępca uniwersalny, bardzo rzadko wyspecjalizowany zawodowo,
przy popełnianiu przestępstw posługuje się stale jedną wypróbowaną metodą
Charakterystyka sprawców przestępstw gospodarczych:
występuje tu większy odsetek kobiet aniżeli przy przestępstwach kryminalnych,
sprawcy na ogół są starsi od sprawców przestępstw kryminalnych,
liczba uprzednio karanych sprawców jest znikoma wiąże się to z tym, że sprawca przestępstwa gospodarczego traci zaufanie zwierzchników bądź kontrahentów,
sprawcy tych przestępstw często są osobami posiadającymi wykształcenie wyższe,
zajmują wysoką pozycję społeczną, zawodową,
osoby wyspecjalizowane w konkretnej kategorii przestępstwa,
przed popełnieniem przestępstw planują swoje działania,
sprawcy działają w zorganizowanych grupach przestępczych
Rodzaje przestępstw kryminalnych:
przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu,
przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu,
przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji,
przestępstwa przeciwko wolności,
przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania,
przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności,
przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece,
przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej,
przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową,
przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego,
przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości,
przestępstwa przeciwko wyborom i referendum,
przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu,
przestępstwa przeciwko ochronie informacji,
przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów,
przestępstwa przeciwko mieniu,
Rodzaje przestępstw gospodarczych:
przestępstwa kartelowe,
przestępstwa w obrocie kapitałowym i bankowym,
przestępstwa komputerowe,
przestępstwa na szkodę środowiska,
przestępstwa na szkodę konsumentów,
przestępstwa podatkowe,
przestępstwa celne i dewizowe,
nadużycia towarzyszące przekształceniom gospodarczym,
korupcja gospodarcza,
piractwo intelektualne i fałszowanie znaków towarowych,
nieuczciwe zwalczanie konkurencji,
fałszowanie pieniędzy i papierów wartościowych,
tworzenie fikcyjnych przedsiębiorstw,
nadużycia przy dostawach lub nadużycia subwencji krajowych,
oszustwa.
4. Statystyka przestępczości
Statystyka służy do poznania rzeczywistości. W odniesieniu do kryminologii pomaga zebrać materiał, opisać go i dokonać klasyfikacji. Posługuje się przy tym pewnymi pojęciami, nieco różniącymi się od rozumienia potocznego. Będą nimi:
Przestępstwa stwierdzone - to czyny, których charakter jako przestępstw został potwierdzony w wyniku postępowania przygotowawczego.
Przestępstwo wykryte - jest to stwierdzone przestępstwo, w którym ustalono przynajmniej jedną osobę podejrzaną i udowodniono jej popełnienie przestępstwa w zakończonym postępowaniu przygotowawczym.
Przestępczość rzeczywista - jest to suma przestępczości ujawnionej i ciemnej liczby przestępstw, a więc ogół czynów przestępnych, jakie popełnione zostały w danej jednostce czasu na określonym terenie. Zarówno wielkość, jak i struktura tego zbioru nie jest znana. Próby oszacowania rozmiarów przestępczości rzeczywistej prezentowane są w literaturze kryminologicznej w ramach problematyki tzw. ciemnej liczby.
Rozmiar przestępczości - to udział zachowań przestępczych w całokształcie działalności członków społeczeństwa, przy czym udział ten jest różny w zależności od tego, czy rozważa się przestępczość rzeczywistą, ujawnioną (pozorną), stwierdzoną czy też osądzoną.
Dynamika przestępczości - jest to tempo i kierunek zmian czynów przestępnych. Określa się ją poprzez porównanie stanu bieżącego za dany okres (np. rok 2006) do analogicznego poprzedniego okresu (np. rok 2005).
Ciemna liczba przestępstw - jest to różnica pomiędzy przestępstwami rzeczywiście popełnionymi a przestępstwami ujawnianymi.
Często się zdarza, że pokrzywdzony nie zawiadamia organów ścigania o popełnionym przestępstwie np. uważa przestępstwo za zbyt błahe, poniesione straty są minimalne, boi się zemsty sprawców, nie chce brać udziału w postępowaniu karnym, nie wierzy w skuteczność działania organów ścigania, poszukuje sprawiedliwości w drodze samosądu, nie składa zawiadomienia w obawie przed kompromitacją moralną,
Przestępczość ujawniona - to taka o której wiedzą organy ścigania. Należy pamiętać, że przestępczość ta znacznie odbiega od rzeczywistej z uwagi na występującą ciemną liczbę przestępstw. Dlatego statystyki policyjne opracowywane są prawie wyłącznie w oparciu o przestępczość ujawnioną.
5. Źródła i przyczyny przestępczości
Do głównych źródeł przestępczości należy m.in. zaliczyć:
zmiany społeczno gospodarcze jakie następują w naszym kraju,
patologie społeczne, wśród których wymienić należy:
dysfunkcyjność rodziny,
alkoholizm,
narkomania,
prostytucja,
zaniedbania opiekuńcze małoletnich,
oddziaływanie środowisk przestępczych,
wady systemu prawa i penitencjarnego,
luki w prawie,
bezrobocie,
wadliwe zabezpieczenie mienia,
subkultury młodzieżowe o charakterze dewiacyjnym,
oddziaływanie środków masowego przekazu,
zmiany społeczno-ekonomiczne,
chciwość i zachłanność,
nieprawidłowości w działalności przedsiębiorstw,
brak właściwego nadzoru i kontroli,
egoizm i nieliczenie się z interesem społecznym,
brak umiejętności przewidywania skutków swego działania,
cynizm i podwójna moralność,
przeświadczenie że ludzie są oceniani wg stanu ich zamożności,
wyznacznikiem poglądów jest stwierdzenie „żyć to znaczy mieć”),
bezdomność,
wadliwy system funkcjonowania szkoły, zakładu pracy, instytucji,
kryminogenne oddziaływanie środków masowego przekazu,
migracja ludności,
oraz ogólnie rozpowszechnione przeświadczenie, że ludzie są oceniani wg stanu ich zamożności a wyznacznikiem tych poglądów jest stwierdzenie „żyć to znaczy mieć”).
Literatura:
J. Gąsiorowski, Kryminologia, kryminalistyka, wiktymologia SP Katowice 2005
Czerw S., Kryminalistyczne badanie miejsc zdarzeń [w:] Technika kryminalistyczna (red. W. Kędzierski), Tom I, Szczytno 1994.
Gąsiorowski J., Ślady kryminalistyczne, wyd. Szkoły Policji w Katowicach, Katowice 2001.
Kędzierska G., Oględziny w kodyfikacji z 1969 r. i z 1997 r. [w:] Policja nr 3/2000.
Hanausek T., Kryminalistyka, Katowice 1993.
Adamczyk S., Hanausek T., Jarosz J., Kryminalistyka. Zagadnienia wybrane, cz. I, Kraków 1971.
Kulicki M., Kryminalistyka, Toruń 1994.
Hołyst B., Kryminalistyka, Warszawa 1993.
Hołyst B., Wiktymologia, Warszawa 1997.
Opracowal : mgr Bogusław Baranowski
8