ZAGADNIENIA

• Istota pojęć i ich znaczenie dla kształcenia.

• Kategorie pojęć (koniunkcyjne, dysjunkcyjne i stosunkowe, konkretne i abstrakcyjne).

• Cechy pojęć (istotne i nieistotne, przykłady i nieprzykłady, kontekst społeczny).

• Wiedza konceptualna i proceduralna.

• Od pojęcia do reguły.

• Postępowanie nauczyciela podczas nauczania pojęć (dobór pojęć, definiowanie pojęć, analiza pojęć, dobór i układ przykładów i nieprzykładów, wybór metody nauczania, sprawdzenie opanowania pojęć).

ISTOTA POJĘĆ

Pojęcia są to słowa, które posiadają sens i służą za nazwę klasy bodźców pod innymi względami do siebie niepodobnych.

(E.J. Archer)

Słowo pojęcie pochodzi od czasownika pojąć co oznacza zrozumienie, opanowanie czegoś.

Gdy jednak terminu „pojęcie” używamy w związku z uczeniem się i nauczaniem, ma ono precyzyjne znaczenie i odnosi się do kategoryzowania wiedzy i doświadczenia.

POJĘCIA

Uczenie się pojęć polega na ”łączeniu rzeczy w klasy” i w efekcie na rozpoznawaniu obiektów należących do danej klasy. (R.Gagne 1993 )

W tym procesie uczeń powinien wyrobić sobie sąd gdzie i do jakiej klasy przyporządkować dany obiekt.

PRZYKŁADY

• „Jerzy nie ma pojęcia do czego służy myszka w komputerze”

• „Nie mam zielonego pojęcia!”

• „Profesor wprowadził do matematyki nowe pojęcie”

• „To przechodzi ludzkie pojęcie”

• „W moim pojęciu nie ma nic nadzwyczajnego”

ZNACZENIE POJĘĆ

POJĘCIA

Stanowią podstawę Umożliwiają ludziom

logiczną dla naszego wzajemne porozumie-

myślenia. wanie się.

OPANOWYWANIE POJĘĆ

Pojęć nigdy nie poznajemy do końca ...(Galloway)

Skojarzenia dotyczące rozmaitych pojęć rozwijają się w formie spiral rosnących wzdłuż i wszerz.

WZWYŻ

Bo w miarę postępującego procesu uczenia się, coraz dalej będziemy wnikać w głąb tych pojęć.

WSZERZ

Bo stale będziemy się o nich dowiadywać czegoś nowego, ilekroć pojawią się one w nieco innym kształcie. (pierscienie do góry)

KATEGORIE POJĘĆ

I. Kategorie pojęć wg Arends'a:

• koniunkcyjne

• dysjunkcyjne

• stosunkowe

II. Kategorie pojęć wg Galloway'a:

• konkretne

• abstrakcyjne

KATEGORIE POJĘĆ I

• Pojęcia koniunkcyjne:

Cechy istotne tych pojęć są sumą i są zawsze takie same w przypadku każdego przedmiotu

należącego do danej klasy (stała reguła strukturująca) np.

• „wyspa”- pojęcie to zawsze zawiera cechę: jest to część lądu otoczona wodą ze wszystkich stron

• „trójkąt”- to zamknięta, płaska figura geometryczna, złożona z trzech boków i trzech kątów.

KATEGORIE POJĘĆ I

2. Pojęcia dysjunkcyjne:

Są to pojęcia szersze, bardziej elastyczne, dopuszczają alternatywne zestawy cech (zmienny zestaw atrybutów) np. pojęcie „rzeczownik”- może to być osoba, miejsce, rzecz, nie mogą one występować jednocześnie, gdyż osoba nie może być miejscem i odwrotnie.

KATEGORIE POJĘĆ I

3. Pojęcia stosunkowe:

O zaliczeniu pojęcia do jakiejś klasy decyduje stosunek do innych pojęć (reguła strukturująca zależy od relacji z innymi pojęciami).

Przykład: pojęcie czasu i przestrzeni

Aby mówić o pojęciu stosunkowym należy znać inne (dodatkowe) pojęcie oraz stosunek między tymi pojęciami.

Np. „tydzień” (pojęcie) część (stosunek)

miesiąca (pojęcia)

KATEGORIE POJĘĆ II

• Pojęcia konkretne:

Obserwowalne cechy klas przedmiotów:

-Wielkość

-Waga

-Kolor

-Kształt

Są to pojęcia ukształtowane w drodze obserwacji.

Tzn. są to pojęcia, które możemy wyjaśnić wskazując je palcem.

To jest chłopiec. To jest pies.

Parametrami pojęć konkretnych są zazwyczaj fizyczne atrybuty przedmiotów, których uczniowie mogą doświadczyć wprost np.

• chłopiec ma 2, a pies 4 nogi

• pies ma ogon, a chłopiec go nie ma

UCZENIE SIĘ POJĘĆ KONKRETNYCH

• Warunki ogólne:

• Świadomość celu ( Paweł musi zrozumieć, że poprzez końcowy rezultat swojej pracy musi wiedzieć- co to jest ułamek)

• Wstępne umiejętności w postaci łańcuchów reakcji słownych ( Paweł musi we właściwej sytuacji powiedzieć :”to jest ułamek”)

• Rozpoznanie różnic pomiędzy tym, co jest ułamkiem, a tym co nim nie jest

B) Warunki specyficzne:

• Ćwiczenia (połączone ze wzmacnianiem) z konkretnymi przedmiotami reprezentującymi dane pojęcie, w takim zakresie w jakim powinno ono być opanowane

• Kierowanie uwagi ucznia na atrybuty tego pojęcia i odwracanie jej od bodźców nie związanych z klasą przedmiotów, o które chodzi (wskazówki i sugestie słowne)

KATEGORIE POJĘĆ II

2. Pojęcia abstrakcyjne:

Są to pojęcia, których nie można wskazać lub doświadczyć wprost.

Tzn. są to pojęcia, które na ogół nie są bezpośrednio dostępne naszym zmysłom, dlatego wymagają definicji słownej.

Nauka tych pojęć odbywa się w sposób werbalny.

Ten mały chłopiec Pies jest głodny.

lubi swojego psa.

Parametry pojęć abstrakcyjnych odnoszą się z reguły do pewnych związków między pojęciami (często konkretnymi).

Sens takiego związku trudno opisać inaczej niż za pomocą określeń słownych, ilustracji, bądź pokazu.

Dlatego o opanowaniu pojęcia abstrakcyjnego świadczy umiejętność objaśniania lub zilustrowania jego sensu za pomocą słów lub czynności.

UCZENIE SIĘ POJĘĆ ABSTRAKCYJNYCH

• Warunki ogólne:

• Rozumienie pojęć wstępnych

• Rozpoznawanie różnic między obiektami z danej klasy a obiektami z poza niej

• Umiejętność wywołania z pamięci danego obiektu

• Uczeń powinien umieć sformułować definicję słowną i wykazać, że ją rozumie

B) Warunki specyficzne:

• Konieczne jest przeprowadzenie ćwiczeń z przykładami pozytywnymi i negatywnymi

• Przykłady pozytywne i negatywne powinny być prezentowane jednocześnie

• Ilustracje pozytywne i negatywne powinny być na tyle urozmaicone, aby ukazywały uczniowi to wszystko, co ma on sobie na temat danego pojęcia doraźnie przyswoić.

• Wszystkie przykłady pojęcia powinny jasno ukazywać jego istotne atrybuty.

• Pozytywne i negatywne przykłady pojęcia powinny by już dla ucznia zrozumiałe.

• Ćwiczenia z pozytywnymi i negatywnymi przykładami pojęcia powinny łączyć nauczanie werbalne z czynnościami i pokazami ujawniającymi jego znaczenie.

CECHY POJĘĆ

• Istotne i nieistotne

• Przykłady i nieprzykłady

• Kontekst społeczny

POJĘCIA ISTOTNE

Są potrzebne do rozróżniania jednych pojęć od drugich. Jest to rozróżnienie pojęć z tych samych klas np. „trójkąt równoboczny” posiada cechy istotne dla siebie (równe boki i kąty) oraz cechy istotne dla danej klasy (trzy boki, trzy kąty).

POJĘCIA NIEISTOTNE

(Niedefinicyjne) to pewne cechy występujące w niektórych, ale nie we wszystkich obiektach z danej klasy.

Trójkąt równoboczny

Cecha istotna: Cecha nieistotna:

Wszystkie boki Powierzchnia trójkąta.

i kąty równe.

PRZYKŁADY

„ Fakty mogące służyć za ilustrację, dowód poparcia czegoś...”

(Słownik języka polskiego, PWN)

To pojęcia należące do danej klasy.

NIEPRZYKŁADY

Zaprzeczenia przykładu. Pojęcia nie należące do danej klasy.

Przykład: Nieprzykład:

Ssak Gad

KONTEKST SPOŁECZNY

Pojęcia o zmiennych cechach istotnych w zależności od kontekstu społecznego, np.. ziemniak.

„kartofel” „pyra”

To samo pojęcie- inna nazwa!

RODZAJE WIEDZY

• Wiedza konceptualna (deklaratywna)- jest to zdolność ucznia do zdefiniowania

pojęć według pewnych kryteriów i

rozpoznania stosunków, w jakich dane pojęcie pozostaje z innymi pojęciami. Wymaga ona znajomości cech definicyjnych.

2. Wiedza proceduralna- to zdolność ucznia do wykorzystywania pojęcia dla dokonania rozróżnień.

Uczeń, który ma wiedzę proceduralną, umie zastosować definicję i odróżnić ją od innych.

METODY NAUCZANIA POJĘĆ

• Od reguły do przykładu (metoda dedukcyjna)- nauczyciel podaje pojęcie (jego definicję), a następnie podaje przykłady i nieprzykłady dla utrwalenia (zrozumienia) pojęcia.

• Od przykładu do reguły (metoda indukcyjna)- nauczyciel prezentuje przykłady i nieprzykłady, natomiast uczniowie sami dochodzą do definicji pojęcia.

POSTĘPOWANIE NAUCZYCIELA PRZY NAUCZANIU POJĘĆ:

• 1. Dobór pojęć

• 2. Definiowanie pojęć

• 3. Analiza pojęć

• 4. Dobór przykładów i nieprzykładów

• 5. Wybór metody

• 6. Sprawdzenie opanowania pojęć

DOBÓR POJĘĆ

Podstawowymi źródłami, z których nauczyciel czerpie pojęcia do nauczania na lekcji jest program szkolny i uzupełniające go dokumenty jak przewodniki metodyczne lub podręczniki dla nauczycieli, w których znajdują się wskazówki jak dobierać podstawowe pojęcia.

Z wielu pojęć, które są niezbędne do zrozumienia idei naczelnej jakiegoś sądu, nauczyciel musi wybrać te „najważniejsze”.

DEFINIOWANIE POJĘĆ

• Podczas definiowania pojęć ważne jest by uczeń rozumiał cechy istotne pojęcia i nie mieszał ich z nieistotnymi.

• Bardzo ważne jest również źródło definicji pojęcia, do niektórych źródeł należy podchodzić z dystansem, ponieważ mogą zawierać tylko cechy nieistotne.

• Najlepszym źródłem definicji są specjaliści z danych dziedzin

Trójstopniowe definiowanie pojęć na potrzeby ucznia (Merrill i Tennyson):

• Określ nazwę pojęcia - nazwą jest słowo lub symbol odnoszący się do klasy obiektów lub do egzemplarza należącego do tej klasy.

• Wylicz cechy istotne i nieistotne.

• Napisz zwartą definicję - definicja jest wyrażeniem zawierającym wszystkie cechy istotne i wskazującym jak są połączone.

Kiedy przekładamy definicję z formy naukowej na dydaktyczną, nie wolno zniekształcać definicji ani usunąć z niej cech istotnych, gdyż mogłoby skończyć się to nauczaniem błędnego pojęcia.

ANALIZA POJĘĆ

Wydzielanie cech ma zasadnicze znaczenie dla analizy i nauczania pojęcia. Nauczyciel musi zdecydować, które cechy są istotne i powinny być zestawione w przykładach i nieprzykładach. Cechy nieistotne zaś najlepiej przedstawić w serii zróżnicowanych przykładów dopiero w następnej kolejności po zademonstrowaniu przykładów wyraziście eksponujących cechy istotne.

SIEĆ POJĘCIA

Sieć pokazuje właściwości i zależności wynikające ze znaczenia pojęcia.

4 etapy sporządzania sieci (Freedman, Reynolds 1980):

1. Ustal znaczenie pojęcia wyrażone w nazwie, stanie się ono centrum sieci, wpisz je do koła

2 . Poprowadź z centrum sieci tyle linii, ile cech istotnych zawiera pojęcie. Nazwę każdej cechy wpisz do osobnego koła

3. Połącz koła z wpisanymi nazwami cech istotnych: połączenia ukazują jakie są różnice między cechami

4. Nazwij połączenia między cechami; w ten sposób uwidocznione zostaną zależności między cechami istotnymi pojęcia

Przykład sieci pojęcia „trójkąt równoboczny”

zamyka figurę

jeśli równe boki, nadaje kształt

to równe kąty

DOBÓR PRZYKŁADÓW I NIEPRZYKŁADÓW

• Dobierając przykłady staramy się skupić uwagę uczniów na cechach istotnych wspólnych dla wszystkich przykładów różnicując cechy nieistotne

• Podczas zestawiania przykładów z nieprzykładami staramy się, by cechy nieistotne w zestawionych parach były jak najbardziej podobne

• Kolejność podawanych przykładów i nieprzykładów powinna być logiczna (np. od łatwych do trudnych)

Przykład: Wyspa - Hawaje, Grenlandia; i jedna i druga to wyspa, różnią się tylko klimatem, ale należą do tej samej klasy pojęć, posiadają te same cechy istotne (są wyspami), ale różne cechy nieistotne.

WYBÓR METODY NAUCZANIA

W zależności od tego jakie cele chce osiągnąć nauczyciel oraz od charakteru pojęcia - stosuje się metodę przyswajania pojęć opartą na myśleniu indukcyjnym lub też dedukcyjną metodę nauczania bezpośredniego.

Obie metody rozwijają umiejętności i procesy myślenia zorganizowanego.

• Metoda indukcyjna- metoda przyswajania pojęć polegająca na poszukiwaniu cech istotnych pojęć nieobcych uczniom.

• Metoda dedukcyjna- metoda nauczania bezpośredniego wymaga od nauczyciela, aby podał uczniom definicję, w potem poprzez przykłady i nieprzykłady wiódł ich do zrozumienia pojęcia.

SPRAWDZENIE OPANOWANIA POJĘĆ

Podstawą opanowania pojęcia nie jest tylko znajomość jego definicji, ale umiejętność wskazania jego cech istotnych i co za tym idzie odróżnienia ich od cech nieistotnych.

Według Klausmeiera, aby osiągnąć wyższe stopnie opanowania pojęć uczeń powinien:

• Umieć zdefiniować pojęcie i znać cechy istotne pojęcia.

• Umieć rozpoznać przykłady i nieprzykłady.

• Uwzględniając cechy istotne, oceniać przykłady i nieprzykłady.

Wśród zadań powinno być takie, które:

• Sprawdzają zdolność ucznia do generalizacji wiedzy, tj. do rozpoznawania nieznanych wcześniej przykładów pojęcia,

• Powinny sprawdzać umiejętność odróżniania przykładów od nieprzykładów (np. prawda / fałsz).

Sprawdzenie możemy potraktować jako diagnozę. Dzięki temu możemy zmodyfikować nauczanie pojęć w zależności od tego w czym tkwi błąd.

• Jeśli błąd ucznia polega na nadaniu pojęciu zbyt szerokiego zakresu, trzeba dodatkowo zestawić pary przykładów i nieprzykładów, żeby unaocznić brak cech istotnych.

• Jeśli błąd ucznia polega na nadaniu pojęciu zbyt wysokiego zakresu, trzeba dodatkowo podać trudne przykłady, aby unaocznić występowanie cech istotnych.

• Jeśli uczeń błędnie rozumie pojęcia, trzeba dodatkowo zestawić pary przykładów i nieprzykładów różniących się cechami nieistotnymi powodującymi błąd.

---