Rynek ubezpieczeń

Podstawy prawne działalności ubezpieczeniowej w Polsce

Działalność ubezpieczeniowa ogranicza się do działalności prowadzanej przez zakłady ubezpieczeń, jednak analizując jej podstawy prawne, należy przyjąć szerokie jej rozumienie, związane z istnieniem i funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń, zarówno od strony organizacyjnej, jak i przedmiotowej

Podstawowym aktem regulującym warunki, zasady podejmowana i pro­wadzenia działalności ubezpieczeniowej, a także kwestie nadzoru i pośred­nictwa ubezpieczeniowego w Polsce jest Ustawa o działalności ubezpieczeniowej z 28 lipca 1990r. Ustawa ta radykalnie zreformowała istniejmy system ubezpieczeń, stanowiąc przy tym pierwszy wśród krajów postkomunistycznych krok ku standardom Unii Europejskiej (Sangowski [2000 a]). Najważniejszym rozwiązaniem kształtującym rynek ubezpieczeń było wprowadzenie formalnej jego demonopolizacji i prywatyzacji. Oznacza to, że wszystkie pod­mioty podejmujące lub prowadzące działalność ubezpieczeniową taktowane są w ten sam sposób, działają w warunkach gospodarki wolnorynkowej a ograniczenia, jakim podlegają, wynikają z przepisów ustawowych Zgodnie z dyrektywami EWG oddzielono ubezpieczenia życiowe (life) od nieżyciowych (non-life), rozgraniczając tym samym sfery działalności zakładów ubezpieczeń.

Doświadczenia kilku pierwszych lat wykazały, że regulacje ustawy z 1990 r nie były doskonałe. Nowelą z 8 czerwca 1995r. zostały wprowadzone zmiany które miały tak szeroki zakres i gruntowny charakter, że opublikowany w 1996 r tekst jednolity ustawy o działalności ubezpieczeniowej określa się niekiedy mianem „nowe prawo ubezpieczeniowe". Nowe rozwiązania dotyczyły m.in warunków podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej, w tym także przez podmioty zagraniczne lub z udziałem kapitału zagranicznego, zasady działalności lokacyjnej zakładów ubezpieczeń, kształtu pośrednictwa ubezpieczeniowego. Wprowadzono wiele nowych rozwiązań w zakresie nadzoru, mających na celu ochronę konsumenta w sferze ubezpieczeń; zmodyfikowano Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny, powołano do życia Państwowy Urząd Nadzoru Ubezpieczeń i instytucję Rzecznika Praw Ubezpieczonych. W ramach procesu dostosowywania prawa ubezpieczeniowego do wymogów Unii Europejskiej powołano m.in. Polskie Biuro Ubezpieczeń Komunikacyjnych.

Po roku 1996 wprowadzono jeszcze pewne zmiany w ustawie o działalność ubezpieczeniowej, jednak już nie tak gruntowne. Najważniejszym etapem byli wejście z dniem l stycznia 1999 r. w życie przepisów umożliwiających bezpośrednią działalność operacyjną w Polsce zagranicznym ubezpieczycielom.

Obecnie trwają zaawansowane prace legislacyjne nad projektami ustal ubezpieczeniowych:

Obecnie trwają zaawansowane prace legislacyjne nad projektami ustal ubezpieczeniowych:

1. o działalności ubezpieczeniowej,

2. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczeń Komunikacyjnych,

3. o pośrednictwie ubezpieczeniowym oraz o ubezpieczeniach obowiązkowych.

Mają one w założeniu stworzyć spójny pakiet prawa ubezpieczeniowego, cha nie kodeks (na wzór francuski, co postulowano w dyskusjach (Łopuski i In. [1991]). Projektowane zmiany dość istotnie mają przeobrazić rynek ubezpieczeniowy poprzez m.in.:

• zmiany organizacji i funkcjonowania nadzoru ubezpieczeniowego - powołana ma zostać Komisja Nadzoru Ubezpieczeń,

• doprecyzowanie i uszczegółowienie zasad prowadzenia działalności ubezpieczeniowej oraz działalności pośredników ubezpieczeniowych, a zwłaszcza brokerów, w celu realizacji potrzeby ochrony konsumenta usługi ubezpieczeniowej i zapewnienia bezpieczeństwa obrotu,

• wzmocnienie uprawnień Rzecznika Praw Ubezpieczonych,

• określenie szczegółowych zasad wykonywania zawodu aktuariusza.

Projektowane zmiany uwarunkowane są wymogami procesu uzyskania człon­kostwa w Unii Europejskiej i mają na celu pełne dostosowanie zasad funkc­jonowania polskiego systemu ubezpieczeń do unijnych standardów. Wyrazem tego ma być np. przyjęcie zasady swobody świadczenia usług przez zakłady zagranicz­ne z kraju członka Unii.

Zanim jednak te działania reformatorskie znajdą wyraz w uchwalanych aktach prawnych, ustawa o działalności ubezpieczeniowej stanowi fundament prawa ubezpieczeń. Nie jest to jednak unormowanie wyczerpujące. Pojawia się wiele innych istotnych aktów, których przepisy mają zastosowanie w sferze działalności ubezpieczeniowej.

Jednym z najważniejszych jest kodeks cywilny z 1964r. Uregulowana tu została odrębnie umowa ubezpieczenia (tytuł XXVII, art. 805 i nast.) - regulacja ta jednak nie dotyczy umowy ubezpieczenia morskiego i reasekuracji. Zastosowanie w zakresie ubezpieczeń gospodarczych znajdują także inne przepływy kodeksu cywilnego, zwłaszcza dotyczące podmiotów prawa, reprezentacji, czynności pra­wnych i zobowiązań. Umowa ubezpieczenia morskiego oraz pośrednictwo ubez­pieczeniowe w tej sferze zostały natomiast uregulowane w kodeksie Morskim5, co jest podyktowane przede wszystkim rozwojem historycznym, ale także odmiennością nazewnictwa i niektórych konstrukcji.

Zgodnie z postanowieniami ustawy o działalności ubezpieczeniowej, do za­kładów ubezpieczeń działających w formie spółek akcyjnych, a odpowiednio także do towarzystw ubezpieczeń wzajemnych, stosuje się przepisy kodeksu hand­lowego z 1934r. Kodeks reguluje kwestie funkcjonowania spółek, prokury, firmy, rejestru handlowego i ma oczywiście zastosowanie także w odniesieniu do klientów działających w formie spółki handlowej. Obecnie zakończono prace nad nowym Kodeksem Spółek Handlowych, który dostosowuje funkcjonowanie spółek do standardów Unii Europejskiej. Ustawa z 15 września 2000 r. weszła w życie z dniem 1 stycznia 2001 r. Zmiany zostały już uwzględnione w pracach nad projektami ustaw ubezpieczeniowych.

Specyfika prowadzenia działalności ubezpieczeniowej wymagała wprowadzenia także szczególnych regulacji dotyczących np. gospodarki finansowej i rachunkowości zakładu ubezpieczeń. Kwestie te normują rozporządzenia Ministra Finansów, w tym najważniejsze:

• w sprawie sposobu wyliczenia i wysokości marginesu wypłacalności oraz minimalnej wysokości kapitału gwarancyjnego dla każdego rodzaju ubezpieczeń oraz dla działalności reasekuracyjnej,

• w sprawie szczegółowych zasad rachunkowości ubezpieczycieli,

• w sprawie zasad reasekuracji ryzyka ubezpieczeniowego za granicą,

• w sprawie szczegółowych zasad, zakresu i trybu prowadzenia kontroli działalności i stanu majątkowego zakładów ubezpieczeń.

Wiele innych aktów reguluje kwestie szczegółowe dotyczące instytucji ubezpieczeniowych, nadzoru, pośrednictwa ubezpieczeniowego. Powoływane są one w odpowiednich częściach pracy.

Należy jednak zwrócić uwagę na stosunkowo liczne już regulacje związane z istnieniem systemu ubezpieczeń obowiązkowych. Część stanowią rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie ogólnych warunków ubezpieczenia:

1. odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych

2. odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego,.

3. budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych

4. odpowiedzialności cywilnej podmiotów wykonujących czynności doradzt­wa podatkowego,

5. odpowiedzialności cywilnej podmiotu przyjmującego zamówienie na świad­czenia zdrowotne za szkody wyrządzone przy udzielaniu tych świadczeń,

6. odpowiedzialności cywilnej adwokatów, radców prawnych i notariuszy.

Poszczególne przepisy w aktach normujących dziedzinę poddaną obowiązkowi ubezpieczenia wprowadzają poza tym ograniczenia swobody konstruowania ogól­nych warunków przez zakład ubezpieczeń. Trzeba zauważyć, że w zakresie prawa ubezpieczeniowego większość przepisów ma charakter bezwzględnie obowiązują­cy, wyłączający możliwość swobodnego kształtowania sytuacji prawnej przez strony.

Projektowane zmiany w zakresie prawa ubezpieczeniowego przewidują uregu­lowanie ogólnych warunków ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiada­czy pojazdów mechanicznych, odpowiedzialności cywilnej rolników oraz ubez­pieczenia budynków w gospodarstwie rolnym bezpośrednio w ustawie o ubez­pieczeniach obowiązkowych, o Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym (UFG) i o Polskim Biurze Ubezpieczeń Komunikacyjnych (PBUK). Tam też znajdą się regulacje dotyczące kontroli spełnienia obowiązku ubezpieczenia i ewentualnych sankcji.

Choć wiele spraw z zakresu ubezpieczeń rozstrzyganych jest przez sądy powszechne, trzeba pamiętać, że w naszym systemie orzeczenia sądów nie stanowią źródeł prawa. Niezmiernie istotne jest jednak ich oddziaływanie w za­kresie wykładni prawa, a zwłaszcza interpretacji pojęć ogólnych, nieostrych, przepisów odsyłających do zasad współżycia społecznego. Zwłaszcza orzeczenia Sądu Najwyższego uznawane są za wiążące w innych sprawach mocą „swego autorytetu" (Łętowska [1994]).

W kontekście włączania się Polski w struktury europejskiego rynku ubezpieczeń warto jeszcze wspomnieć o dyrektywach Rady Europejskiej (Monkiewicz ,[2000 b]), które co prawda nie mają bezpośredniego zastosowania, wiążą jednak prawnie kraje członkowskie w zakresie celu (pozostawiając swobodę metody reali­zacji). W zakresie ubezpieczeń szczególne znaczenie miały trzy generacje dyrektyw:

• dyrektywy I generacji - dotyczące swobody osiedlania,

• dyrektywy II generacji - dotyczące swobody świadczenia usług,

• dyrektywy III generacji - stanowiące zasadę jednolitej licencji europejskiej.

Funkcjonowanie zakładu ubezpieczeń

Zgodnie z art. 2 ustawy ubezpieczeniowej działalność taką może prowadzić jedynie zakład ubezpieczeń. Może to być zakład prowadzący tylko działalność ubezpieczeniową bezpośrednią albo tylko pośrednią, czyli zakład reasekuracji, bądź też łącznie pośrednią i bezpośrednią, czyli zakład ubezpieczeń i reasekuracji.

Podjęcie i prowadzenie działalności ubezpieczeniowej jest możliwe jedynie za zezwoleniem Ministra Finansów. Zezwolenie takie jest wydawane na wniosek zainteresowanego podmiotu, po zaopiniowaniu go przez organ nadzoru. Ustawa o działalności ubezpieczeniowej określa w art. 30 ust. 2, jakie informacje muszą być zawarte we wniosku; są to m.in. dane członków zarządu oraz aktuariusza, a także wysokość środków własnych (z dowodami ich posiadania) na pokrycie kapitału akcyjnego (zakładowego), funduszu organizacyjnego i inne. Do wniosku należy dołączyć m.in. plan działalności wraz z symulacyjnym rachunkiem pierwszych trzech lat działalności w wersji optymistycznej i pesymistycznej oraz plan reasekuracji. Ponieważ zakład ubezpieczeń nie może jednocześnie prowadzić działalności w zakresie ubezpieczeń na życie (dział I) oraz ubezpieczeń pozo­stałych osobowych i majątkowych (dział n), konieczne jest zatem zadeklarowanie działu już we wniosku, a przy tym określenie, które grupy lub rodzaje ubezpieczeń w danym dziale zakład zamierza prowadzić. Także już na etapie ubiegania się o zezwolenie należy przedstawić ogólne warunki ubezpieczeń. Ogólne warunki ubezpieczeń podlegają zresztą kontroli PUNU także w trakcie prowadzenia działal­ności (art. 83 ust. 6 ustawy o działalności ubezpieczeniowej). Okoliczności uzasadniające odmowę wydania zezwolenia dotyczą przede wszystkim założycieli (karalność, brak doświadczenia, nienależyta rękojmia), braku dowodów posiadania odpowiednich środków własnych oraz faktu, iż plan działalności nie zapewnia trwałej zdolności zakładu do wykonywania zobowiązań.

Zakład ubezpieczeń jest zobowiązany podjąć działalność w ciągu roku od daty wydania zezwolenia, w przeciwnym razie zezwolenie wygasa.

Zakład ubezpieczeń może funkcjonować w dwóch formach organizacyjno-prawnych: 1) spółka akcyjna, 2) towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych.

1. Spółka akcyjna - jako forma prowadzenia działalności ubezpieczeniowej musi spełniać kilka wymagań szczególnych, w stosunku do kodeksu handlowego, ustalonych w ustawie o działalności ubezpieczeniowej, m.in.:

1. akcje spółki mogą być tylko akcjami imiennymi, chyba że są to akcje wprowadzone do publicznego obrotu za zgodą Komisji Papierów Wartościowych,

2. kapitał akcyjny nie może być niższy niż najwyższa minimalna wysokość kapitału gwarancyjnego wymaganego dla grup ubezpieczeń, w których zakład; prowadzi działalność; kwoty te zostały ustalone w rozporządzeniu Ministra Finansów,

3. kapitał akcyjny wnoszony jest w gotówce i opłacany w całości przed zarejestrowaniem spółki,

4. statut i jego zmiany podlegają przed zarejestrowaniem zatwierdzeniu przez Ministra Finansów.

2. Towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych - forma, której zasady organizacji i funkcjonowania określają przepisy ustawy o działalności ubezpieczeniowej (art. 12-29), niekiedy jednak - zwłaszcza w odniesieniu do władz towarzystwa -stanowią odwołanie do przepisów kodeksu handlowego o spółce akcyjnej. Specyfikacja towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych polega na tym, że zrzesza ono podmioty, które są jednocześnie ubezpieczone w towarzystwie na zasadach wzajemności. Jeżeli zatem statut nie stanowi inaczej, uzyskanie członkostwa w towarzystwie jest połączone z zawarciem umowy ubezpieczenia, a wygaśnięcie członkostwa z usta­niem stosunku ubezpieczenia.

Od 1 stycznia 1999 r. bezpośrednią działalność ubezpieczeniową w Polsce może prowadzić zagraniczny zakład ubezpieczeń, na zasadach wzajemności, w formie głównego oddziału. Musi uzyskać odpowiednie zezwolenie Ministra Finansów, a jego wydanie uzależnione jest m.in. od:

• posiadania odpowiedniego zezwolenia we wnioskowanym zakresie w państwie siedziby zakładu,

• funkcjonowania w formie organizacyjno-prawnej dopuszczalnej w Polsce,

• spełnienia warunku wzajemności - możliwości podjęcia działalności ubez­pieczeniowej w kraju pochodzenia przez polski zakład ubezpieczeń,

• złożenia kaucji w wysokości 50% minimalnej wysokości kapitału gwarancyj­nego dla każdego rodzaju ubezpieczeń.

Stosunkowo restrykcyjne wymagania podyktowane są chęcią zabezpieczenia interesów polskich klientów, stąd wymogi działania na podstawie prawa polskiego, właściwości sądów polskich dla rozpoznawania spraw, w których stroną lub uczestnikiem byłby macierzysty zagraniczny zakład ubezpieczeń, podleganie nadzorowi ubezpieczeniowemu w Polsce oraz pełna odpowiedzia­lność macierzystego zakładu ubezpieczeń za zobowiązania głównego oddziału. Wydaje się, że drugim motywem ograniczeń penetracji polskiego rynku przez zagraniczne zakłady ubezpieczeń jest kwestia ochrony rodzimych ubezpieczycieli.

Restrykcje te stracą na znaczeniu wraz z dostosowywaniem polskiego prawa do wymogów UE. Projekt ustawy o działalności ubezpieczeniowej przewiduje, oprócz formy głównego oddziału, dopuszczalność zakładów ubezpieczeń z krajów członkowskich Unii Europejskiej do bezpośredniej działalności (świadczenia usług) na Wstawię licencji kraju pochodzenia, wymagając jedynie, aby działalność ubezpieczeniowa w Polsce była oparta na polskim systemie prawnym w tym zakresie.

Zakres działalności gospodarczej zakładu ubezpieczeń jest prawnie ograni-- poza działalnością ubezpieczeniową może on zajmować się bezpośrednio czynnościami z nią związanymi, przede wszystkim dotyczy to działalności lej i gwarancyjnej. Sporna dopuszczalność udzielania gwarancji przez zakłady ubezpieczeń została potwierdzona wyrokiem SN w 1996 r.24 Od 1 kwietnia 1999r. dopuszczalna jest także działalność akwizycyjna na rzecz otwartych funduszy emerytalnych.

Zmiany projektowane w tzw. nowym prawie ubezpieczeniowym szczegółowo precyzują, jakie czynności wchodzą w zakres prowadzenia działalności ubez­pieczeniowej, co bez względu na losy projektu wydaje się godne uwagi, gdyż ujmuje w prawne ramy faktyczną dotąd aktywność ubezpieczycieli. Zatem działal­ność ubezpieczeniowa obejmuje:

• zawieranie umów ubezpieczenia, reasekuracji oraz umów gwarancji ubezpieczeniowych bądź zlecanie ich zawierania pośrednikom,

• wypłacanie ustalonych odszkodowań i innych świadczeń,

• przejmowanie i zbywanie przedmiotów i praw nabytych w związku z wyko­nywaniem umów ubezpieczenia i gwarancji ubezpieczeniowych,

• ustanawianie w drodze umów cywilnoprawnych zabezpieczeń rzeczowych i osobistych związanych z zawieraniem umów ubezpieczenia,

• ocenę ryzyka, ocenę wartości przedmiotu ubezpieczenia, ustalanie składek, kontrolę przestrzegania przez ubezpieczonych obowiązków umownych, zwłaszcza! dotyczących zabezpieczenia przedmiotu ubezpieczenia, ustalanie przyczyn i okoliczności wypadków ubezpieczeniowych, prowadzenie postępowań regresowych, marketing i reklamę usług ubezpieczeniowych, lokowanie środków zakładu ubezpieczeń i inne.

Przytoczona nowa definicja działalności ubezpieczeniowej została wprowadź na w życie już we wrześniu 2000 r. poprzez zmianę obowiązującej ustaw o działalności ubezpieczeniowej.

Działalność ubezpieczeniowa i czynności z nią związane mają szeroki zakres Podstawowym jednak celem funkcjonowania zakładu ubezpieczeń jest zapewnienie realnej ochrony osobom ubezpieczonym i wypłata osobom uprawnionym odpowiednich świadczeń w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego. Dlatego w toku swojej działalności zakład powinien przede wszystkim dbać o zapewnień swojej wypłacalności oraz spełnianie wymogów, które stanowiły podstawę uzyskania zezwolenia. Przede wszystkim dotyczy to:

• posiadania środków własnych w odpowiedniej wysokości, nie niższej ni| margines wypłacalności i nie niższej niż wymagany kapitał gwarancyjny,

• przedstawiania organowi nadzoru kwartalnych i rocznych sprawozdań finansowych podpisanych przez zarząd, a w przypadku ubezpieczycieli życiowych przez aktuariusza,

• prowadzenia polityki lokacyjnej zgodnie z ustawowymi ograniczeniami

Inne obowiązki dotyczą działalności operacyjnej i obejmują odpowiednie konstruowanie ogólnych warunków ubezpieczenia, ustalanie składki (np. nie niższej niż koszt ubezpieczenia), rzetelne informowanie klientów i reklamowanie usług zakładu oraz wykonywanie obowiązków umownych, a przy tym prze­strzeganie tajemnicy umowy ubezpieczenia.

W toku swojej działalności zakład podlega nadzorowi państwa. Poddana mu jest przede wszystkim gospodarka finansowa zakładu, ale dotyka on także sfery procesów ubezpieczenia. Państwowy Urząd Nadzoru Ubezpieczeń może przeprowadzić w każdym czasie kontrolę stanu majątkowego i działalności zakładu ubezpieczeń. W razie stwierdzenia naruszeń w tym zakresie może: nakazać usunięcie nieprawidłowości, nałożyć kary pieniężne na członków za­rządu lub zakład, wystąpić z wnioskiem o odwołanie członków zarządu lub prokurenta.

Najbardziej dotkliwą sankcją jest możliwość cofnięcia zezwolenia na prowa­dzenie działalności ubezpieczeniowej. Minister Finansów może to uczynić, na wniosek organu nadzoru, jeżeli zakład ubezpieczeń:

• przestał spełniać warunki wymagane do uzyskania zezwolenia,

• prowadzi działalność z naruszeniem przepisów prawa lub statutu,

• nie zrealizuje w przewidzianym terminie krótkoterminowego planu wy­płacalności,

• z przeprowadzonej kontroli działalności lub stanu majątkowego zakładu ubezpieczeń wynika, że dalsza jego działalność narażałaby na niebezpieczeństwo ubezpieczonych.

Pośrednictwo ubezpieczeniowe

Działalność ubezpieczeniowa może być prowadzona jedynie przez zakład ubezpieczeń. Umowy ubezpieczenia w imieniu zakładu zawierają upoważnieni pracownicy. Oznacza to jednak konieczność kontaktowania się klienta z zakładem w jego siedzibie, w godzinach pracy. Tymczasem podstawą sukcesu ubezpieczeń jest sprzedaż jak największej liczby polis, a tym samym największej liczby podmiotów narażonych na podobne ryzyko. Przy specyfika usługi ubezpieczeniowej pozwala (a jednocześnie wymaga) elastycznego podejścia do klienta - zapewnienia mu możliwości zawarcia umowy w najbardziej odpowiadającym mu miejscu i czasie oraz w takich okolicznościach, w których ma on możliwość uzyskania wyczerpującej informacji i podjęcia przemyślanej decyzji. Trzeba jeszcze zwrócić uwagę, że o ile osoba chcąca ubezpieczyć swój majątek jest zazwyczaj tego pewna i będzie sama szukać kontaktu z ubezpieczycielem, o tyle w odniesieniu do ubezpieczeń życiowych (zwłaszcza na naszym rozwijającym się rynku) klienta trzeba znaleźć i wzbudził w nim potrzebę posiadania takiego zabezpieczenia. Z tych powodów zakłady ubezpieczeń od dawna wykorzystują różne kanały dystrybucji ubezpieczeń. Podstawowy - to pośrednicy ubezpieczeniowi. Na korzystanie z ich usług pozwala| przepis art. 37d ustawy o działalności ubezpieczeniowej.

Pośrednictwo ubezpieczeniowe w kształcie nakreślonym ustawą może pole-; gać na wykonywaniu czynności faktycznych lub prawnych związanych z zawarciem lub wykonywaniem umów ubezpieczenia lub reasekuracji. Pośrednik może zatem zawierać umowę ubezpieczenia w imieniu reprezentowanej strony bądź jedynie kontaktować zakład ubezpieczeń z klientem. Pamiętać jednak należy, że jego praca nie jest działalnością ubezpieczeniową. Ustawa o działalności ubez­pieczeniowej stwarza podstawy prawne działania dwóch rodzajów pośredników ubezpieczeniowych - agentów i brokerów.

Przegląd definicji i kategorii ryzyka

Zdefiniowanie ryzyka jest zadaniem niezwykle trudnym, a podanie uniwersalnej jednoznacznej definicji jest wręcz niemożliwe. Jednak pojęcie ryzyka i zro­zumienie jego istoty ma podstawowe znaczenie, zarówno dla teorii, jak i praktyki ubezpieczeń. Ryzyko próbowano definiować na bazie różnych nauk i teorii: na gruncie ekonomii, nauk behawioralnych, nauk prawnych, psychologii, statystyki, teorii prawdopodobieństwa i innych.

Prace nad zdefiniowaniem ryzyka ubezpieczeniowego ciągle trwają i wzboga­cają współczesną teorię ubezpieczeń. Uświadomiły one, że ryzyko nie jest czymś jednorodnym i że wobec tego nie ma możliwości skonstruowania uniwersalnej jednoznacznej definicji. Ryzyko może być badane w różnych aspektach i w zwią­zku z różnymi okolicznościami. Ponadto ryzyko jest czymś zmiennym uzależ­nionym od czasu, stąd ma charakter dynamiczny, czyli powinno być traktowane jako pewien proces, a nie stan świata zewnętrznego.

Przede wszystkim ryzyko występuje co najmniej w dwóch różnych aspektach: obiektywnym i subiektywnym.

Ryzyko obiektywne

Ryzyko obiektywne określone jest jako względne odchylenie straty rzeczywistej od straty oczekiwanej. Stąd miarą tego ryzyka mogą być miary rozproszenia oraz - przede wszystkim - współczynnik zmienności znany ze statystyki. Miarą może być również maksymalne prawdopodobne odchylenie rezultatu rzeczywistego od wielkości zakładanej. Do ryzyka obiektywnego znakomicie odnosi się prawo wielkich liczb czyli w praktyce ubezpieczeniowej pomiar tego ryzyka jest lepszy dla zagrożeń masowych, czyli dla dużej grupy ubezpieczeń.

Dla zakładu ubezpieczeń ryzykiem obiektywnym jest natomiast możliwość marginesu błędu w stosunku do wielkości oczekiwanych. Podać tutaj można następujący przykład: w grupie 5000 ubezpieczonych nieruchomości gospodarstw rolnych szkoda przeciętnie zdarza się w 100 gospodarstwach rolnych. Zatem prawdopodobieństwo wystąpienia szkody wynosi 2%. Ubezpieczyciela interesuje natomiast obiektywne ryzyko, tzn. że odchylenie standardowe wynosi 10, czyli szkoda może pojawić się w od 90 do 110 gospodarstwach rolnych. Zatem miarą tego ryzyka na podstawie współczynnika zmienności będzie stosunek 10/100, czyli 10%.

Ryzyko subiektywne

Ryzyko subiektywne jest określone jako niepewność oparta na osobistych uwarun­kowaniach psychologicznych lub nastroju duchowym. Zatem ryzyko subiektywne jest indywidualną oceną szansy wystąpienia określonego rezultatu.

Przykładem ryzyka subiektywnego jest zachowanie kierowców siadających za kierownicę po wypiciu alkoholu.

Jednak ryzyko subiektywne może być mierzalne i wówczas miarą jego wielkości jest stopień wiary, że „coś" się wydarzy, a więc pewien poziom niepewności. Wysoki poziom ryzyka subiektywnego skutkuje na ogół postawami bardziej zachowawczy­mi, czyli osoby o takim poziomie dążą do standardu poziomu niepewności możliwie minimalnego. Osoby o niskim poziomie ryzyka subiektywnego charakteryzują się natomiast mało zachowawczą postawą i są bardziej skłonne podejmować ryzyko.

Kilka najczęściej stosowanych definicji ryzyka.

Ryzyko jest szansą wystąpienia straty

Tutaj przez ryzyko rozumie się albo możliwość lub prawdopodobieństwo, że coś się wydarzy, albo stopień tego prawdopodobieństwa. Pierwsze z tych znaczeń traktuje ryzyko jako szansę straty, która jest niemierzalna, ale jest kwantyfikowalna (w sensie prawdopodobieństwa) procentowo lub w ułamkach. Należy zauważyć, że stopień ryzyka i stopień prawdopodobieństwa danego następstwa to nie to samo. Jeśli np. szansa straty w sensie prawdopodobieństwa wynosi 100%, to szkoda jest pewna, a więc nie ma żadnego ryzyka. W tej definicji szansa straty jest rozumiana jako możliwość lub prawdopodobieństwo, że coś się wydarzy, nie zaś jako stopień prawdopodobieństwa.

Ryzyko jest możliwością wystąpienia straty

W tej definicji nieistotne jest prawdopodobieństwo, jeśli nie jest równe zeru lub .jedności. Możliwość to prawdopodobieństwo zajścia określonego zdarzenia zawar­te między zerem a jednością; i w tym znaczeniu ryzyko jest niewiadomą. Nie ma tu zatem dwuznaczności. Definicja ta nie może jednak służyć do kwantyfikacji wielkości ryzyka.

Ryzyko jest stanem, w którym istnieje możliwość straty

Przez ryzyko rozumie się tutaj pewien stan rzeczywistości, w którym istnieje możliwość niekorzystnego odchylenia się wyniku rzeczywistego od wyniku zało­żonego lub oczekiwanego w danej sytuacji. Definicja ta stwarza możliwość pomiaru w odniesieniu do jednostki, a także do tzw. zagrożeń zbiorowych. W tym przypadku ryzyko jest mierzalne za pomocą prawdopodobieństwa wystąpienia straty, a miarą ryzyka jest prawdopodobieństwo odchyleń innych wyników od wyniku oczekiwanego. Jeśli dane są oparte na reprezentatywnej liczbie obserwacji i uwzględniają odpowiednio dużą liczbę determinantów ryzyka, to dobrą miarą ryzyka jest znane ze statystyki odchylenie standardowe.

Ryzyko jest prawdopodobieństwem wyniku innego niż oczekiwany

W tej definicji przyjmuje się, że ryzyko to obiektywne prawdopodobieństwo, iż faktyczny rezultat, czy raczej wynik, będzie się różnić od zakładanego. Stopień tego prawdopodobieństwa jest tu rozumiany nie jako stopień subiektywnej wiary, wiedzy czy indywidualnych oczekiwań, lecz jako miernik relatywnej częstotliwo­ści. Istotą tej definicji jest to, że ryzyko nie jest traktowane jako prawdopodobień­stwo wystąpienia pojedynczego zdarzenia, lecz jako prawdopodobieństwo od­chylenia wyniku rzeczywistego od zakładanego w skali tzw. zagrożeń zbiorowych.

Ryzyko jest dyspersją rezultatów rzeczywistych i oczekiwanych

Ryzyko jest tutaj stopniem rozrzutu wyników w stosunku do pozycji centralnych lub średnich. Definicja ta pochodzi ze statystyki i jest bardzo użyteczna dla ubezpieczycieli, którzy na podstawie pomiarów statystycznych ryzyka podejmują różne decyzje, a przede wszystkim ustalają stopę składki. Dla firmy ubezpieczenio­wej ryzykiem może być to, że przewidywania statystyczne mogą nie być wystarcza­jąco dokładne. Ubezpieczycie! oblicza więc nie tylko przewidywaną w danej grupie liczbę wypadków, ale również zakres błędu, czyli zakres możliwych odchyleń.

Jak widać, o czym wspomnieliśmy wcześniej, nie ma jednej uniwersalnej definicji ryzyka. Dopiero przegląd tych definicji przybliża istotę ryzyka. Ponadto ryzyko można klasyfikować na różne sposoby, zakładając różne kryteria i cele. Poniżej przedstawimy podstawowe kategorie ryzyka, które mają największe zna­czenie w praktyce ubezpieczeniowej.

Ryzyko czyste i spekulatywne

Podział na ryzyko czyste i spekulatywne w praktyce ubezpieczeniowej jest najbardziej użyteczny. Zrealizowanie się ryzyka czystego powoduje tylko stratę, a niezrealizowanie się go nie daje żadnych korzyści majątkowych.

Realizacja ryzyka spekulatywnego daje natomiast trzy możliwości: stratę, zysk, brak straty i zysku.

Podział na ryzyko czyste i spekulatywne jest dużym osiągnięciem ubezpieczeniowej teorii ryzyka i ma ogromne znaczenie w praktyce. W zasadzie tylko ryzyko czyste może być objęte ochroną ubezpieczeniową. Poza tym jest ono mierzalne w większym stopniu niż ryzyko spekulatywne, a ponadto jest przewidywalne z dużym prawdopodobieństwem. Należy zauważyć, że w zasadzie tylko ryzyko czyste może być przedmiotem ubezpieczenia i jest kwantyfikowalne metodami statystycznymi, gdyż wykazuje statystyczną powtarzalność.

Przykładami osobowego ryzyka czystego są:

• ryzyko przedwczesnej śmierci,

• ryzyko starości,

• ryzyko słabego zdrowia,

• ryzyko bezrobocia.

Ryzyko fundamentalne i partykularne

Kryteriami tego podziału są źródło ryzyka, jego masowe oddziaływanie oraz rozmiar jego następstw. Ryzyko fundamentalne ma wpływ na dużą liczbę jedno­stek lub całe społeczeństwo. Jego źródła to przyczyny ekonomiczne, społeczne, polityczne, a także siły przyrody. Przykładami ryzyka fundamentalnego są: trzęsienia ziemi, katastrofalne powodzie, huragany, wojny, niepokoje społeczne, inflacja, bezrobocie.

Ryzyko partykularne powoduje straty w interesach indywidualnych. Są dwa jego główne źródła: aktywność poszczególnych jednostek (rabunek, podpalenie) l oraz czynniki od. tych jednostek niezależne (pożar w wyniku samozapalenia, i uderzenia pioruna itp.).

Ustawa o działalności ubezpieczeniowej z 28 lipca 1990 r., tekst jedn. Dz.U. z 1996r. Nr 11, poz. 62 z późniejszymi zmianami.

Nowela do ustawy o działalności ubezpieczeniowej, przyjęta 8 czerwca 1995 r., Dz.U. z 1995 nr 96, póz. 478; tekst jedn. Dz.U. z 1995 r., nr 11, póz. 62.

WWW.sejm.gov.pl

WWW.sejm.gov.pl

Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. nr 16, póz. 93 z późniejszymi zmianami

Ustawa z l grudnia 1961 r. Kodeks morski, tekst jedn. Dz.U. z 1998 r., m 10, poz. 36 z późniejszymi zmianami

Rozporządzenie Prezydenta R.P. z 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy, Dz. U. 57, poz. 502 późniejszymi zmianami.

Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl

---