Kontrola społeczna - wszelkie mechanizmy uruchamiające, a niekiedy i wymuszające współdziałanie, które utrzymuje porządek społeczny.
Mechanizmy kontroli społecznej:
Proces instytucjonalizacji - instytucje kontrolują ludzkie działania, narzucając wzory postępowania, które każą zachowywać się w taki, a nie inny sposób i określają jako obowiązujący jeden z wielu możliwych kierunków działania.
Proces socjalizacji - działa tym skuteczniej, im głębiej zostaną zinternalizowane przekazywane normy, wartości i wzory zachowań. W przypadku ich internalizacji kontrola społeczna zostaje wprowadzona do wnętrza człowieka i powstaje mechanizm kontroli wewnętrznej.
Dopiero kiedy zawodzi kontrola wewnętrzna, pojawia się potrzeba uruchomienia różnych mechanizmów kontroli zewnętrznej, operujących szerokim repertuarem sankcji (kar i nagród).
Kontrola społeczna (wewnętrzna i zewnętrzna) działa na wszystkich poziomach życia zbiorowego - w rodzinach i małych grupach koleżeńskich oraz w wielkich zbiorowościach społecznych. Jednakże w poszczególnych rodzajach zbiorowości, niezależnie od wszelkich różnic mechanizmów kontrolnych i rodzajów stosowanych sankcji, inny jest zakres zachowań podlegających kontroli zewnętrznej.
Na kontrolę społeczną we wszystkich zbiorowościach składają się zarówno działania podejmowane z zamiarem kontroli zachowań, jak i takie, które niezależnie od intencji działających wpływają na zachowania i tym samym pełnia funkcje kontrolne (np. proces socjalizacji).
Kontrola społeczna:
Kontrola nieformalna - wszystkie wzory zachowań przekazywane w stosunkach osobistych i wszystkie reakcje i sankcje stosowane spontanicznie i na zasadzie zwyczaju. Może być zarówno zamierzona, jak i niezamierzona.
Kontrola formalna - wszystko, co zapisane jest w regulaminach poszczególnych organizacji i stowarzyszeń, a przede wszystkim w państwowych kodeksach prawnych. Jest zawsze zamierzona.
Sankcje:
Kontrola wewnętrzna - negatywna sankcja - wyrzuty sumienia.
Nieformalna kontrola zewnętrzna:
Sankcje pozytywne - oznaki szacunku, wzrost prestiżu.
Sankcje negatywne - wyśmianie, lekceważenie, pogarda, ostracyzm, wykluczenie.
Formalna kontrola zewnętrzna - sankcje negatywne - prawo - są przewidziane w kodeksach karnych, opierają się na przymusie fizycznym i ich egzekwowaniem zajmuje się wyspecjalizowany aparat.
Zewnętrzna kontrola społeczna jest tym mniej potrzebna, im bardziej jednolita jest zbiorowość i im mniej zróżnicowana jest jej kultura, a tym samym im bardziej harmonijny i jednolity system tworzą wartości i wzory zachowań przekazywane w toku socjalizacji (zarówno pierwotnej, jak i wtórnej). W zbiorowości, w której istnieje taka harmonia, niezwykle skutecznie działają wewnętrzne mechanizmy kontroli oraz żywiołowa presja opinii otoczenia.
Osłabienie kontroli nieformalnej prowadzić może nie tyle do rozwoju potężnych systemów kontroli formalnej, ile do ogólnego osłabienia kontroli.
Konformizm - dostosowanie własnego zachowania i sposobu myślenia do zachowania i myślenia innych członków danej zbiorowości.
Powody konformizmu:
Zachowania innych często informują nas, jak należy postąpić, aby poradzić sobie w najrozmaitszych sytuacjach.
Obawa kary.
Chęć bycia akceptowanym przez innych, zachowania ich życzliwości, uczestnictwa w zbiorowości i „bycia razem”.
Dewiacje - zachowania, które są niezgodne ze standardami normatywnymi, składającymi się na wspólnotową, podzielaną wizję ładu.
Margines tolerancji pozostawiony jednostce przez grupę jest stosunkowo niewielki w grupach małych, spoistych, jednorodnych.
Margines tolerancji zależy również od pozycji jednostki.
Problem tolerancji wiąże się wyraźnie z kwestią zróżnicowanego marginesu swobody poszczególnych ról społecznych.
To czy zachowanie jest akceptowane jako normalne, czy potępiane jako dewiacja negatywna, zależy od kontekstu społecznego.
Dewiacja jako przedmiot zainteresowania socjologii:
Dewiacje są często rozumiane wąsko, w sposób bliski staremu pojęciu patologii.
Dewiacja jako rezultat rozregulowania systemu społecznego.
Anomia - zjawisko załamywania się ładu społecznego i jego konsekwencje.
Merton podstawowe źródło dewiacji widział w braku spójności między uznawanymi w społeczeństwie wartościami określającymi cele dążeń a wzorami aprobowanych zachowań zapewniających realizację tych celów
Typologia dewiacji wg Mertona:
Konformizm
Innowacja - aprobowanie wartości przy jednoczesnym niestosowaniu się do wzorów zachowań; zmierzanie do realizacji uznawanych przez zbiorowość celów innymi drogami niż powszechnie przyjęte i aprobowane.
Rytualizm - nieaprobowanie uznawanego w zbiorowości systemu wartości, ale stosowaniu się do obowiązujących wzorów zachowań.
Bunt i ucieczka - dwie postacie, czynna i bierna, w jakich występuje takie samo całkowite odrzucenie zarówno obowiązującego systemu wartości, jak i wzorów zachowań.
Dewiacja jako rezultat transmisji kultury dewiacyjnej:
Istnieją zbiorowości wytwarzające własny system wartości i norm oraz zgodnych z nimi wzorów zachowań, których przestrzeganie obowiązuje ich członków niekiedy wręcz rygorystycznie. Jeśli normy te są sprzeczne z normami szerszego społeczeństwa, zachowania konformistyczne w stosunku do standardów grupy są dewiacjami z punktu widzenia norm szerszego społeczeństwa.
Istnienie subkultur dewiacyjnych - np. mafia.
Dewiacja jako rezultat niesprawności mechanizmów kontroli społecznej
Przyjmuje się, że ludzie kierują się interesem egoistycznym i nie mają żadnych powodów, aby przestrzegać norm, które ich ograniczają i kładą tamę dążeniom do zaspokajania własnych potrzeb. Jeśli ludzie postępują zgodnie z obowiązującymi normami, to jedynie dlatego, że działa kontrola społeczna zarówno w postaci wewnętrznego mechanizmu kontroli wytworzonego w toku socjalizacji, jak i postaci rozmaitych form kontroli zewnętrznej, operujących rozbudowanymi systemami sankcji.
Dewiacja jest rozumiana szeroko jako każda odbiegająca od norm inność, która wywołuje reakcje społeczne. Dewiantem z tej perspektywy jest nie tylko ten, kto świadomie narusza normy społeczne, ale również ten, kto swoim wyglądem i sposobem bycia odbiega od oczekiwań społecznych. Kryterium jest więc pozytywna bądź negatywna reakcja społeczna określająca daną jednostkę jako dewianta.
Dewiacją jest to, co jako dewiacja jest postrzegane i na co ludzie reagują jako na dewiację.
Postrzeganie dewiacji jako konstruowanych społecznie, wiąże się podkreśleniem wpływu grup, które rozporządzają różnego typu władzą, na przyjęcie danych norm za obowiązujące. Grupy te forsują wzory zachowań zgodne z własnymi interesami i sprzyjające ich panowaniu.
Społeczne wzmacnianie dewiacji - w pewnym momencie jakiś rodzaj zachowań dewiacyjnych skupia na sobie uwagę środków masowego przekazu. Wytwarzają one wrażenie, że pojawiło się nowe zagrożenie. Opinia publiczna domaga się wzmocnienia aparatu kontroli i zaostrzenia sankcji wobec tego rodzaju dewiacji. Następuje więcej niż zwykle aresztowań, wprowadzony zostaje doraźny tryb sądzenia, zapadają surowe wyroki, o których informacje są szeroko rozpowszechniane. Utwierdza to przekonanie, że nastąpił szczególny wzrost danego rodzaju dewiacji.
Teoria naznaczania - dewiantem staje się ten, kto przez otoczenie społeczne zostanie za takiego uznany.
Dewiacja pierwotna - różnym ludziom zdarza się zachować niezgodnie z normami, często bez złej woli.
Kariera dewiacyjna - z chwilą kiedy ktoś zostaje naznaczony etykietką dewianta, zmienia się stosunek otoczenia do niego. Pojawiają się oczekiwania zgodne z przylepiona do niego etykietką, które „wpychają” go w rolę dewianta. Z czasem tak naznaczony człowiek zaczyna przekształcać obraz samego siebie i myśleć o sobie jako o dewiancie. Kulminacją jest przyjęcie nowej tożsamości.
Dysfunkcje - negatywne funkcje dewiacji, które utrudniają funkcjonowanie zbiorowości i mają szkodliwe następstwa dla systemu społecznego:
Dewiacje jako takie naruszają porządek społeczny, a jeśli nie zostaną ukarane, to osłabiają skłonności konformistyczne, co grozi dalszym jego rozkładem.
Są kosztowne. Powodują zarówno koszty psychiczne związane z wydatkowaniem energii na reakcje wobec dewiacji i przywoływanie do porządku niesfornych członków zbiorowości, jak i koszty materialne. Utrzymywanie aparatu represji kosztuje. Przeciwdziałanie dewiacjom, angażując środki finansowe, uszczupla możliwość zaspokajania innych potrzeb społecznych.
Pozytywne funkcje dewiacji:
Dewiacja pozwala wyjaśnić sens norm.
Dewiacja pomaga określić tożsamość grupy i wyznaczyć jej granice.
Dewiacje wpływają na spójność grupy. Postrzegane jako zagrożenie, mobilizują i skłaniają do jednoczenia się w celu stawienia mu oporu.
Dewiacje są wentylem bezpieczeństwa dla niezadowolenia społecznego. Jeśli przestrzeganie jakiś norm doskwiera ludziom, po prostu nie stosują się do nich, zamiast je zwalczać i zaburzać porządek społeczny.
Dewiacje są źródłem zmiany społecznej. To, co dzisiaj jest zachowaniem dewiacyjnym, jutro może stać się zachowaniem poprawnym, usankcjonowanym społecznie.
Kontrola społeczna - reagowanie na zachowania dewiacyjne:
Kontrola prawna - sprawowana przez wyspecjalizowany aparat państwowy.
Kontrola pozaprawna - obywająca się bez tego aparatu.
Formy kontroli:
Kontrola na zasadzie samopomocy - osoba pokrzywdzona sama karze krzywdziciela bądź osobiście dochodzi zadośćuczynienia i naprawienia swoich krzywd.
Kontrola w którą zaangażowane są trzy strony, przy czym trzecia strona jest pośrednikiem.
Kontrola prawna występuje zawsze w drugiej formie, podczas kiedy kontrola pozaprawna może występować w każdej z nich.
Style kontroli:
Styl penalizacyjny - koncentruje uwagę na samym czynie.
Styl kompensacyjny - na konsekwencjach czynu.
Styl rozjemczy - na relacjach między krzywdzicielem a pokrzywdzonym.
Styl terapeutyczny - na osobie sprawcy.