WCZESNA EPOKA ŻELAZA (OKRES HALSZTACKI)- VIII-V w a.C.

okres halsztacki C- 800-600 a.C.

okres halsztacki D- 600-400 a.C.

SCYTOWIE

Chronologia

• przybyli z Centralnej Azji, zmiany klimatyczne?

• Wypierają Kimmerów

• VI w a.C. stepy nadczarnomorskie,

• III w. a.C.- utrata pozycji, wyparci na Krym przez koczowniczych Sauromatów, Sarmatów

Centralna Azja

• k ałdy-bielska- Tuwa, kurhan w Arzan (wielki, pochówki koni i ludzi, szkielet drewniany), gliniane miniatury wozów

• k pazyrykska- kurhany (świetnie zachowana organika), wielkie maty- przedstawienia zwierząt, tatuowanie ciała (motywy animalistyczne), pochówki koni,

• k tagarska- grociki, miecze podobne do akinakesów

Zabytki

• akinakesy- sercowaty jelec, krótki, dwusieczny,

• trójgraniaste groty

• żelazny rząd koński-wędzidła, pobocznice etc.

• styl zoomorficzny

• (tzw. triada scytyjska)

• goryt- połaczenie kołczanu i pojemnika na łuk

• złote aplikacje stroju

• łuki refleksyjne (kompozytowe)

• aplikacje strojów/tarcz

• wiele przedmiotów przez rzemieślników greckich na zamówienie

• pancerz- łuski naszyte na kaftan

Ceramika

• ręcznie lepiona,

• też grecka

Obrządek pogrzebowy

• inhumacja, kurhany, na wznak, głowa na zachód, konie

• kamienne stele na kurhanach- tzw. kamienne baby, męskie figurki, w rękach akinakesy/rytony

• wielki kurhan różanowski

Podział na Scytów królewskich (koczowników) i oraczy (rolników)-Herodot, „Dzieje”

Scytowie królewscy- stepy nadczarnomorskie, hodowla bydła, koni, owiec, brak osad, handel z koloniami greckimi (Chersonez, Olbia)

Scytowie oracze-

• bardziej na północ, lasostep,

• rolnictwo, handel z królewskimi,

• podbici przez Scytów? przejęli ich kulturę?

• duże ufortyfikowane osady

• inhumacja, pochówki koni, brak kurhanów,

• szpile, kolczyki goździkowate

• ceramika- źródła w kult. zrębowych, wyrób miejscowy

KULTURA SCYTOTRACKA

obszar Tracji,

najpierw obce elementy (np. groby) potem Scytowie i Trakowie wymieszali się

KULTURA ŁUZYCKA W EPOCE ŻELAZA

Chronologia

VIII-V w. a.C.

brak większych zmian, na zachodzie (tam gdzie przedłużycka) powstają warowne grody- zagrożenie kimeryjskie?

Grupa śląska- VIII- ok. VI w. (do początku HD)

gł. Górny Śląsk, Małopolska, b. zyskuje na znaczeniu

silny wpływ k. halsztackiej,

Ceramika

• naczynia malowane,

• wzory geometryczne (wpływy halsztackie),

• dużo motywów solarnych (np. tryskelion),

• wzory antropomorficzne, zoomorficzne

Gospodarka-

• silne kontakty z południem,

• kontrola nad handlem bursztynem (Brama Morawska!),

• przewaga rolnictwa, hodowla

Upadek-nagły, Scytowie na południu- upadek handlu, najazd Scytów przez Bramę Morawską

Grupa wschodniowielkopolska- rozkwit w HD

przejęli handel bursztynem?

Ceramika

• inkrustacja białą masą

Biskupin-

• chronologia: HD (ostatnie badania dendrochronologiczne- lata 30. VIII w.), półwysep czy wyspa?

• obwarowania- konstrukcja izbicowa (drewniane skrzynie, w środku kamienie/ziemia), szerokość 3-4 m., wieżyczka wymysłem rekonstruktorów, zachowała się brama- znamy minimalną wysokość wałów

• zabudowa- ulica okrężna, placyk przed bramą, domy techniką sumikowi łątkową, ponad 100 domów, 3 izby w domu,

• falochron- kra, fale, poziome belki, pionowe słupy pod kątem

• dlaczego opuszczony? zmiany klimatyczne, wyjałowienie gleb, podniesienie się poziomu jeziora, zagrożenie kimeryjskie

KULTURA HALSZTACKA

Chronologia

do V w. a.C.

okres halsztacki C- 800-600 a.C.

okres halsztacki D- 600-400 a.C.

Geneza

• skokowa zmiana w niektórych grupach pól popielnicowych,

• wpływ ludów stepowych-najazdy- Kimerowie?

Obszar

• zachodniohalsztacka wschodnia Francja, dorzecze górnego i środkowego Renu górnego Dunaju,

• wschodniohalsztacka środkowy Dunaj,

• południowo-wschodnio-halsztacka dorzecze Drawy i Sawy

• daleko idąca unifikacja

Stanowisko Hallstatt

• górna Austria, kopalnia soli,

• bogate cmentarzysko, płaskie, birytualne (szkieletowy, ciałopalny-przeważa jamowy),

• na styku wschodniohalsztackiej i zachodniohalsztackiej,

• dużo importów greckich/etruskich

Obrządek pogrzebowy

• pojawia się szkieletowy,

• „groby książęce”- podkurhanowe, wozy czterokołowe, oporządzenie konne (wpływ koczowników), komory drewniane,

• wschodniohalsztacka- kurhany, ale zmarli najczęściej paleni, przewaga popielnic

Ceramika

• zachodniohalsztacka-

• grafitowanie, wyświecanie (naśladowanie naczyń metalowych)

• ornament geometryczny,

• rycie, czasem malowanie

• wschodniohalsztacka-

• motywy zoomorficzne, antropomorficzne,

• malowanie (całe na czerwono, wzór najczęściej czarny- wpływy śródziemnomorskie), rycie,

• rzadziej grafitowanie,

• ornament plastyczny (najczęściej głowy zwierząt np. byków),

• naczynia ceramiczno-metalowe

Hallstatt C

• żelazne miecze- wyraźny sztych, zwęża się w środku głowni, długie,

• pochwy z trzewikami o rozchylonych wąsach

• melonowate bransolety,

• siekierki z występami

Hallstatt D

• zapinki (typowe dowieszanie dzwoneczków)- bębenkowe, wschodnioalpejskie, z ozdobną nóżką,

• brak mieczy

• krótkie ozdobne sztylety z antenowatą głowicą, pięknie zdobione pochwy

• siekierki z tulejką

• situle

KULTURA POMORSKA

(grobów skrzynkowych, urn twarzowych, wejherowsko-krotoszyńska)

Chronologia

HD, LTA, LTB, część LTC1

600-220 a.C.

Geneza

• grupa kaszubska kultury łużyckiej (do końca epoki brązu.)

• w grupę wielkowiejską (urny domkowe)

• w kulturę pomorską

Obrządek pogrzebowy

• kremacja,

• groby skrzynkowe (komora kamienna, nakryta, czasem wybrukowana),

• popielnice, przystawki,

• groby zbiorowe (jednoczasowe?),

• ubogie wyposażenie,

• groby kloszowe (naczynie na popielnice- różne konfiguracje- we wschodniej części- Mazowsze, Podlasie),

• popielnice twarzowe (najpierw realistyczne, potem schematyczne, kolczyki, pektorały na popielnice

Zabytki

• szpile z tarczką, z wiosłowatą główką,

• zapinki- piekary wielkie (soczewkowaty kabłąk, długa sprężyna, tarczka, cięciwa okręcona wokół kabłąka), kowalowickie (?)

• dużo smuklejsze,

• mało żelaza (importy, też przetwarzane na miejscu)

Ceramika

• inna niż łużycka, w okresie lateńskim prawie identyczna jak łużycka,

KULTURA KURHANÓW ZACHODIOBAŁTYJSKICH

Chronologia:

• I faza IV-V okres epoki brązu 1000?-700 a.C.

• II faza koniec do końca HD 700-400 a.C.

• III faza LTA-okres przedrzymski 400- nawet I w p.C. (przekształcenia od I w. a.C.)

Geneza-

• ludność przybyła z terenów naddnieprzańskich,

• w IV okresie epoki brązu. pierwsze stałe osady.

• Bałtowie

Osiedla-

• nieduże, obronne (wzniesienia, palisady, fosy),

• prostokątne, słupowe domy,

• osiedla nawodne,

• osiedla rusztowe- na specjalnych platformach z bali zakotwiczone palami, kamieniami,

• przewaga hodowli

Groby-

• kremacja,

• podkurhanowe, konstrukcje ziemno-drewniane,

• bywają kamienne kręgi, bruki, skrzynie,

• nawet kilkanaście popielnic