Autor: Magdalena Wielgos

Wydział Psychologii

Grupa: PD-11

Nr. Indeksu: 3593

Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania

Praca semestralna z Filozofii

pt.” Człowiek u Fromma”

Praca semestralna z filozofii do prof. dr hab. Wojciecha Słomskiego

Warszawa, 2005

Wstęp

Erich Fromm (1900-1980) amerykański psycholog , filozof i psychoanalityk pochodzenia niemieckiego. Był jednym z najwybitniejszych i najbardziej wpływowych myślicieli XX wieku. Uczeń Freuda , praktykujący psychiatra

i analityk , wykroczył daleko poza teorie mistrza.¹ ,,Humanistyczna psychoanaliza Fromma rozchodzi się zarówno z ortodoksyjnym freudyzmem , jak i z cała naukowa psychologia współczesna . Teoretyk, który w swych poglądach podkreślał szczególne znaczenie czynników kulturowych dla rozwoju i funkcjonowania osobowości człowieka. Pozostając w kręgu psychoanalizy, Fromm stworzył własny system, zwany psychoanalizą humanistyczną . Odrzucił biologizm klasycznej doktryny Z. Freuda i wprowadził do niej problematykę społeczną. W  wadliwej organizacji życia społecznego widział on główne źródło deformacji osobowości współczesnego człowieka, w celach i działaniach zastępczych poszukującego sposobów przezwyciężenia poczucia samotności, zaspokojenia swoich najgłębszych potrzeb psychicznych za które uważał on miłość , twórczość i potrzebę przynależności.² Krytyk współczesnej cywilizacji przemysłowej, przeciwstawił jej wizję „zdrowego społeczeństwa”, stwarzającego jednostce szansę autentycznego życia i rozwoju.

¹ Wendland Z., Zarys historii filozofii, Warszawa 1999, s.244.

² Tamże, s.245.

Poglądy

Kluczowym pytaniem Fromma jest pytanie o naturę ludzką.

Jaki jest człowiek niezależnie od zróżnicowań historycznych, kulturowych, społecznych?

Zdaniem Fromma istoty człowieka należy szukać przede wszystkim w relacji człowieka i przyrody. Z tego właśnie punktu widzenia bada on ,,naturę ludzka” , która jego zdaniem jest paradoksalna , wewnętrznie dwoista. Społeczna historia gatunku ludzkiego miała swój początek w chwili, kiedy człowiek wyłonił się ze stanu jedności z przyrodą i zaczął sobie uświadamiać swoją odrębności od natury

i od innych ludzi. Człowiek jednocześnie należy do świata przyrody , którego jest częścią ,a zarazem wykracza poza cała przyrodę poprzez swą wolność .Ten dualizm istnienia jest źródłem wszystkich sprzeczności losu ludzkiego. Człowiek jest związany z przyroda nierozerwalnie , choćby przez sam fakt śmiertelności, ale jednocześnie dzięki swej kulturze, jest wyrwany i wyobcowany z przyrody. Zyskał on wolność, rozum i samodzielność ,ale kosztem szczęścia i bezpieczeństwa egzystencji czysto zwierzęcej.³

Z tego paradoksu wywodzą się zdaniem Fromma , dwie przeciwstawne tendencje natury ludzkiej. Pierwsza tendencja przejawia się dążeniem ku wolności i

niezależności , ku wyodrębnieniu się od świata przyrody i innych ludzi. Tendencja druga zaś przeciwna pierwszej , zmierza do harmonii , spokoju i bezpieczeństwa , do

³ Siemek M.J., W kręgu filozofów, Warszawa 1984,s.214-215.

pełnego powrotu na łono przyrody, gdzie zanika różnica miedzy ludźmi

a zwierzętami. Taki powrót jest jednak niemożliwy ponieważ ludzie bezpowrotnie utracili owa pierwotna harmonie przyrody i nie ma sposobu jej przywrócenia. Zostają im wiec tylko dwie możliwości: mogą stworzyć sobie nowy , czysto ludzki ład, który będzie się opierał na wolności i rozumie , bądź tez mogą wyrzec się własnej ludzkiej natury i ,,uciec,, przed wolnością. Zdaniem Fromma konflikt ten musi sprowadzać się do konfliktu wewnętrznego na gruncie ,,religii”. Historia ludzkości jest historia sporu miedzy postępową a regresywną formą religii, miedzy religią autorytatywna i humanistyczną . Istota religii autorytatywnej jest podporządkowanie człowieka wartościom takim jak : Naród , Bóg , Rynek. Ta forma religii odbiera człowiekowi wolność , dając mu w zamian pozory bezpieczeństwa

i spokoju. Jest ona zdaniem Fromma nieustannym zagrożeniem i czynnikiem regresu, jest ,,choroba psychiczna” , ,,neurozą” jednostki i całego społeczeństwa. Natomiast ,,religia humanistyczna,, pozwala na pełna afirmacje wolności i kształtuje prawdziwe więzi międzyludzkie. Jest ,,religia,, twórczej postawy wobec świata

i miłości do ludzi, społeczeństwa. Tylko ona niesie ze sobą zdrowie i daje szanse prawdziwego postępu. ⁴

W książce The Sane Society Fromm wyszczególnił pięć specyficznie ludzkich potrzeb( potrzeba : związania się, transcendencji, zakorzenienia, poczucia tożsamości, układu odniesienia i czci.) ,a także formy ich właściwego zaspokojenia oraz konsekwencje , jakie wynikają z ich nie zaspokojenia. Wśród tych pięciu cech ostatnia , czyli potrzeba układu odniesienia i czci jest zdaniem Fromma najważniejsza . Fromm uważał ,że jednostka pozbawiona możliwości realizacji tej potrzeby(niezaspokojona) postępuje nieracjonalnie , czego wynikiem są m.in. psychozy.

W roku 1941 ukazała się książka pt. Ucieczka od wolności w której charakteryzował Fromm człowieka przez jedna wyjątkowo ludzką potrzebę lub właściwość, która była potrzeba związania się ze światem i pragnienie uniknięcia samotności.

Fromm przedstawił w niej historyczne ujęcie stadium życia ludzi , które nastąpiło po zerwaniu przez gatunek ludzki pierwotnych więzów z naturą.

⁴ Tamże, s.215-217 .

Istota tego stadium było podporządkowanie się jednostek ludzkich społeczeństwu jako całości wraz ze swymi ponadindywidualnymi strukturami , charakteryzującymi wczesne ustroje społeczno-polityczne. Zdaniem Fromma od tego momentu postępował proces ,, indywiduacji” , czyli proces zdobywania przez ludzi pozycji

i świadomości. Uważał on iż zjawisko ,,więzi pierwotnej,, dotyczy wszystkich ludzi

i powtarza się współcześnie w indywidualnej historii każdej jednostki ludzkiej.⁵

Analizując historyczny proces dochodzenia ludzi do wolności , Fromm podkreślał dwuznaczność zagadnienia wolności. Wprowadził on pojęcie ,,wolności od,, , która interpretował jako wolność negatywna ,jako wolność od więzów przyrodniczych

i społecznych , od form zniewolenia, braków i niedostatków . Wolność została okupiona poczuciem samotności , izolacji i braku bezpieczeństwa, zwątpieniem

w sens życia , przekonaniem jednostek o własnej bezsilności i bezwartościowości .

Jakie jest znaczenie wolności dla współczesnego człowieka ?

Głównym przesłaniem książki pt. Ucieczka od wolności jest , ze człowiek współczesny, uwolniony od ,,więzów pierwotnych,, nie zyskał wolności w sensie pozytywnego urzeczywistnienia swego ,,Ja,, .⁶

Wolność mimo ,ze przyniosła mu niezależność i władze rozumu , uczyniła go samotnym ,lękliwym i bezsilnym. Współczesne problemy egzystencji jednostek ludzkich objawiają się w postaci patologii, do których nalezą: tendencja sadomasochistyczna , niszczycielska i konformizm automatu. Tendencje te wynikają

zdaniem Fromma z poczucia niepewności jednostek odizolowanych(odosobnionych) . W obu tendencjach najważniejszym elementem jest symbioza ,która polega na tym , ze ani masochiści , ani sadyści nie mogą żyć bez innych.

W tendencji niszczycielskiej( destrukcji) niezbędnym elementem jest dążenie do fizycznego unicestwienia jej podmiotu. W mechanizmie trzecim - konformizmie automatu chodzi o pełne podporządkowanie się grupie ,instytucji, panującym zwyczajom czy poglądom.

W tej interesującej książce Fromm wskazał także ogólny sposób dwie jego zdaniem najważniejsze części składowe pozytywnej wolności. Są nimi: miłość i twórcza praca.

⁵ Strelau J., Psychologia tom 2, Gdańsk 2004.s.621-622.

⁶ Wendland Z., Zarys historii …, dz.cyt., s.248-249.

W swojej książce O sztuce miłości Fromm zadaje pytanie dotyczące najważniejszego w życiu każdego człowieka uczucia. - "Czy miłość jest sztuką?". Podejmuje próbę uświadomienia czytelnika, że miłość pojmowana przez ogromną większość współczesnych ludzi jako przyjemne uczucie, to w rzeczywistości sztuka. Odwołując się do historii człowieka współczesnego, autor szuka przyczyn takiego pojmowania miłości .

Po pierwsze, większość ludzi postrzega sens tego uczucia w byciu kochanym, a nie w tym, aby kochać samemu.

Po drugie, rozpowszechniony jest pogląd, że miłości nie można się nauczyć, że problem polega nie na zdolności do kochania ,ale na znalezieniu odpowiedniego obiektu swoich uczuć. Przyczyn tego upatruje Fromm w historii naszej cywilizacji. W przeszłości bowiem miłość była utożsamiana ze spontanicznym uczuciem,

a związki małżeńskie zawierano na zasadzie umów, za porozumieniem stron (rodzin) kierujących się względami praktycznymi (zamożność) i społecznymi (pozycja społeczna).⁷

Po trzecie, jedną z głównych przyczyn błędnego myślenia współczesnych, dotyczącego nauki miłości, upatruje Fromm w pomieszaniu początkowego uczucia zakochania ze stałym stanem kochania. Fromm zauważa, jak rzadko występuje

w dzisiejszych czasach prawdziwa i jednocząca miłość, a nie tylko wymiar fizyczny lub materialny. Miłość, jak ją przedstawia Fromm, to nie tyle uczucie, ile sposób zaangażowania człowieka wobec reszty świata. Fromm uważa, że zdolność kochania może być nabyta poprzez ćwiczenie. Jest to jedynie możliwe poprzez zdyscyplinowanie oraz rozwój własnej osobowości. Erich Fromm uważa ,że to Bóg jest przyczyną sprawczą miłości, a celem człowieka jest dążenie do jej poznania. Fromm porusza ważny aspekt dojrzałeś miłości, która nie narusza indywidualności drugiego człowieka. Zwycięża ona osamotnienie, ale pozostawia u każdego

z partnerów poczucie pewnej odrębności . Fromm uważa, że podstawową cechą miłości dojrzałej jest działanie, a nie bierne doznawanie. Czynna miłość charakteryzuje się potrzebą dawania, a nie konsumpcji. Jednocześnie zwraca uwagę, że w dzisiejszym świecie człowiek ma nastawienie dokładnie przeciwne - możemy dawać, ale jedynie wtedy, gdy otrzymujemy coś w zamian.

⁷ Fromm E., O sztuce miłości , Warszawa 1985, s.40-63.

Zdaniem Fromma w dzisiejszych czasach pożądanie fizyczne często mylone jest

z miłością. Dzieje się tak dlatego ,że miłość budzi naturalne pragnienia seksualne,

a stosunek fizyczny je zaspakaja, nie wyraża on jednak jedynie własnych potrzeb,

a przede wszystkim realizuje czułość jaką mamy do zaoferowania drugiej osobie. Bez miłości ludzie nadal są po akcie seksualnym tak daleko od siebie jak byli.⁸

Człowiek żyje w samotności, ale odnajduje wiele form i sposobów aby z niej uciec.
Są te szkodliwe jak narkotyki, alkoholizm, w który popada coraz więcej ludzi. Jednak uświadamiają oni sobie, że po upływie działania tych środków osamotnienie wydaje się im jeszcze większe. Inni próbują żyć według reguł i zasad, które im inni narzucili, w ten sposób sami się zniewalają.

Sposobem ucieczki jest także działanie twórcze, ale jedynie w obrębie własnej jednostki. Twórca (artysta, uczony, budowniczy itp. zespala się ze swoim tworzywem, odnajdując w ten sposób wewnętrzny spokój i satysfakcję). Zdaniem Fromma, proces ten dokonuje się jednak często tylko w sferze osobistych przeżyć

i doznań, nie umożliwia więc pełnej realizacji zakorzenionego w nas poczucia zespolenia z ludźmi.

Te sposoby nigdy nie są idealne i w pełni nie rozwiązują problemu samotności.

Fromm znajduje jednak taką formę ucieczki, która jego zdaniem daje pełną satysfakcję, poczucie zespolenia z innym człowiekiem, osiągnięcia tego najpotężniejszego z pragnień, jakim jest zjednoczenie się z innym człowiekiem

w miłości. Fromm opisuje miłość matczyną (jako najbardziej doskonałą, altruistyczną, pozbawianą egoizmu formę), erotyczną (jako wynik pożądania seksualnego), miłość Boga (który oferuje nam ją zawsze, jest też jakby „lekarstwem na samotność”). Fromm udowadnia, że wartości tj.: miłość braterska, macierzyńska

i erotyczna są zjawiskami stosunkowo rzadkimi i dążą do rozbicia. . Miłość to działanie, a kochać to znaczy dawać, nie tylko brać i każdy może kochać, jest to jedynie kwestia zdolności, których można się nauczyć. Proces nauki dzieli on na dwa etapy: teoretyczny i praktyczny.

Uczenie się miłości wymaga jednak dużego skupienia i zaangażowania się w naukę.

Miłość nie jest bynajmniej łatwym uczuciem, które może stać się udziałem każdego, niezależnie od stopnia osiągniętej dojrzałości.

⁸Tamże , s.72-89.

Powodzenie w miłości nie można osiągnąć bez kochania bliźniego, bez prawdziwej pokory, wiary i zdyscyplinowania. ⁹

W kulturze cechy te należą do rzadkości, więc i sama zdolność kochania musi być rzadkością. Trudność opanowania sztuki miłości nie powinna powstrzymywać nas od chęci ich poznania, jak również chęci ich przezwyciężenia.

W Mieć czy być?, ostatniej książce Fromma, alternatywa pomiędzy tymi dwiema orientacjami życiowymi została przedstawiona najbardziej dobitnie, a autor powołał się w tym celu na wszystkie swoje autorytety.

Książka z pogranicza filozofii, psychologii i socjologii. Erich Fromm uważa, że

w czasach powszechnego kryzysu wartości istnieją dwa podstawowe sposoby egzystencji. Pierwszy i dominujący sposób to "posiadanie", związane ze sferą wartości materialnych. Drugi sposób, to "bycie", które manifestuje się przyjemnością dzielenia się doświadczeniami i zakorzenione jest w miłości - Fromm stawia tezę, iż to jedyny sposób uchronienia współczesnej cywilizacji od zagłady poprzez oparcie jej na tym drugim właśnie sposobie egzystencji.

I tak na przykład Jezus, który nauczał wyrzeczenia się dóbr ziemskich oraz czternastowieczny niemiecki mistyk Mistrz Eckhart, głoszący konieczność ogołocenia duszy z egoizmu, wspierają przekonanie Fromma o zgubności kapitalistycznej żądzy posiadania. Fromm uważa, że aby zmienił się świat, muszą zmienić się ludzie, co po prostu oznacza, że postulaty twórców wielkich światowych religii muszą zostać wprowadzone w życie. Ludzie muszą wreszcie przestać być egoistami, szowinistami, chciwcami, głupcami, a na świecie zapanuje miłość, pokój

i mądrość. Fromm podejmuje tym samym motyw zbiorowego nawrócenia, a może nawet przeanielenia ludzkości.¹⁰

Maksymalizm oczekiwań Fromma z jednej strony ujawnia głęboką powagę,

a z drugiej obnaża niezwykłą wprost naiwność jego myśli. Frommowi wydaje się, że problemy, które stworzył nierozumnie sterowany postęp naukowo-techniczny już niedługo wymuszą na nas nieodparte pragnienie przemiany. Jeśli mamy obronić się przed barbarzyństwem, atomową zagładą czy nienaprawialnym zatruciem środowiska, musimy zamienić orientację „mieć” na „być”, mówi Fromm.

¹⁰ Fromm E., Mieć czy być?, Poznań 2000, s.250-288.

⁹ Tamże, s.85-92.

W tej książce wyrażona jest wiara Fromma w to, że ludzkość lada moment dojrzeje do dokonania ostatecznego wyboru pomiędzy współpracą a wojną, zachłannością

a troską o otoczenie, żądzą zysku a współczuciem. Podobnie jak myśl, że każdy

z osobna nagle dorośnie do zrealizowania w swoim życiu przesłania Jezusa czy Buddy.¹¹

¹¹Tamże, s.98-112.

Wnioski

Często wymienia się Fromma jako jednego z filozofów bądź oryginalnych myślicieli , którzy w XX wieku zasadniczo odmienili spojrzenie ludzi na świat i samych siebie.

Twórczość Fromma jest metafizyką i historiozofią ludzkiej natury i ludzkiego losu.

Stosując zasady psychoanalizy starał się on znaleźć remedium na różne negatywne zjawiska społeczne, zwłaszcza te charakterystyczne dla cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Wierzył on, że w ten sposób ludzkość mogłaby dojść do ukształtowania "zdrowego społeczeństwa" (sane society). Książki autorstwa Fromma zmuszają do refleksji nad rzeczywistością, "ludźmi-maszynami" końca XX wieku, nastawionymi głównie na konsumpcję. Wkład Fromma jest tak olbrzymi a idee wywarły tak potężny wpływ na świat i współczesną psychologie i filozofie, iż jestem przekonana ze każdy chociaż raz słyszał to nazwisko . Jego prace stały się bodźcem do ogromnego wzrostu zainteresowania teoriami psychologicznymi. Osobiście uważam Fromma za jedną z wybitniejszych postaci w historii myśli ludzkiej. Teorie Fromma mimo kontrowersji miały wielu zwolenników. Do najważniejszych prac Fromma należy zaliczyć :

Ucieczka od wolności (1941, wyd. pol. 1970), Niech się stanie człowiek (1947, wyd. pol. 1995), The Sane Society (1955), Zapomniany język (1951, wyd. pol. 1972), O sztuce miłości (1956, wyd. pol. 1971), Anatomy of Human Destructiveness (1973), Mieć czy być (1976, wyd. pol. 1989); pol. wybory pism: Szkice z psychologii religii (1966), Dogmat Chrystusa i inne pisma religioznawcze (1992). ¹²

¹² http://encyklopedia.pwn.pl/.

Bibliografia

1. Fromm E., Mieć czy być?, Poznań 2000.

2. Fromm E., O sztuce miłości , Warszawa 1985.

3. Siemek M.J., W kręgu filozofów, Warszawa 1984 .

4. Strelau J., Psychologia tom 2, Gdańsk 2004.

5. Wendland Z., Zarys historii filozofii, Warszawa 1999

6. http://encyklopedia.pwn.pl/.

www.student.e-tools.pl

10

www.student.e-tools.pl

---