ROZDZIAŁ 5

ZIEMIE POLSKIE OD KONGRESU WIEDEŃSKIEGO

DO ZAKOŃCZENIA REFORM AGRARNYCH (1815-1864)

5.1.

Królestwo Polskie

5.1.1.

Państwo w okresie autonomii (1815 - 1831)

• obszar Król. Pol. obejmował 128 tys. km2

• konst. nadał Król. cesarz Aleksander I. Istotny wpływ na jej treść miało dwóch bliskich współpracowników Aleksandra I - ks. Adam Czartoryski i Mikołaj Nowosilcow

• królem Pol. miał być cesarz Ros.

• konst. nie traktowała parlamentu jako wł. ustawodawczej, tylko jako wł. opiniodawczą, łącząc wł. ustawodawczą i wykonawczą w ręku monarchy

• dość niski cenzus majątkowy dawał czynne prawo wyborcze ok. 100 tys. obywateli

• zapewnioną w konst. wolność słowa i druku ograniczono już w 1819 przez wprowadzenie cenzury

• zgodnie z konst. króla miał reprezentować namiestnik w W-wie, został nim gen. Józef Zajączek, a po jego śmierci w 1826 urząd ten nie został obsadzony

• wbrew konst. cesarz powołał urząd Komisarza przy Rządzie Królestwa, którym został Nowosilcow

• nie zapisane w konst. stanowisko naczelnego wodza wojska pol. objął młodszy brat cesarza, Konstanty

• Rada Admin. = rząd Król.

• powszechna 10-letnia służba wojskowa

• wydatki na wojsko stanowiły do 50% budżetu Król.

5.1.2.

W dobie paskiewiczowskiej (1832-1856)

• po powst. listopadowym wielkorządcom carskim w Król. został Iwan Paskiewicz

• Mikołaj I nadał Król. w 1832 Statut Organiczny. Zastępować miał on konst. z 1815

• w ramach represji popowstaniowych zamknięto UW

• od 1841 rozpoczął się proces rusyfikacji Król.

• w 1841 kompetencje Rady Stanu przejął Senat w Petersburgu. Do admin. i sądownictwa wprowadzono poza jęz. pol. jęz. ros., który musieli opanować urzędnicy. Wprowadzono ros. sys. miar i wag oraz ros. walutę, tj. ruble i kopiejki. Dotychczasowe województwa przemianowano na gubernie, wprowadzając ros. sys. admin.

• za pieniądze pochodzące z kontrybucji popowstaniowej wybudowano cytadelę w W-wie, która na wiele dziesiątków lat ograniczyła możliwości rozwoju urbanistycznego miasta

• w 1847 wprowadzono ros. kodeks karny, utrzymując jednak napoleońskie prawo cywilne i handlowe prawodawstwo Król. Pol. było lepiej dostosowane do potrzeb gosp. kapitalistycznej niż prawodawstwo ros.

• zlikwidowano wojsko pol., natomiast kilkadziesiąt tys. żołnierzy wcielono przymusowo do armii carskiej

• wprowadzono ros. sys. poboru rekruta, w którym służba obowiązywała 25 lat

• poważna cz. polityków i wojskowych pol. udała się na emigrację do Fr., UK i Belgii

• na wieść o organizowaniu się emigracji w Paryżu i jej planach niepodległościowych w 1833 Paskiewicz wprowadził w Król. stan wojenny, który utrzymano do śmierci Paskiewicza w 1856

5.1.3.

„Odwilż sewastopolska” (1856-1860)

• w wyniku konfliktu ros.-tureckiego doszło do wojny, w której przeciw Ros. zaangażowały się w 1854 UK i Fr. Działania wojenne koncentrowały się na Krymie (wojna krymska).

• wojna była dla Ros. niepomyślna. 1855 w niejasnych okolicznościach zmarł Mikołaj I. 1856 następca Mikołaja, Aleksander II, zawarł pokój. Straty terytorialne Ros. nie były wielkie, natomiast straty moralno-polit. ogromne. W oczach świata Ros. przestała być mocarstwem. W celu przywrócenia jej pozycji światowego imperium Aleksander II rozpoczął zasadnicze reformy państwa:

• w 1860 dokonano reformy skarbu i powołano Bank Państwa

• w 1861 zniesiono pańszczyznę i poddaństwo chłopów wraz z częściowym ich uwłaszczeniem

• w 1870 powołano samorząd wiejski i przygotowano zasadniczą reformę wojska, wprowadzając powszechny obowiązek służby wojskowej i skracając ją z 25 do 6 lat

• w wyniku reform Ros. zbliżyła swój sys. gosp. i poniekąd społ. do Eur., nie przekształcając się jednak w monarchię konst.

• politycy pol. zarówno w kraju, jak i na emigracji wiązali z osobą Aleksandra II duże nadzieje

• politycy niepodległościowi - skupieni gł. na emigracji - zmierzali do pełnego odzyskania suwerenności państwa w granicach przedrozbiorowych:

• „biali” liczyli na interwencję mocarstw zach.

• „czerwieńcy” = „czerwoni” chcieli odzyskać niepodległość przez ogólnokrajowe powst. zbrojne z aktywnym udziałem uwłaszczonego chłopstwa

• konflikt między „czerwonymi” i:białymi” dotyczył użycia odmiennych środków przy wspólnym, celu. Dlatego też godzono się na kompromisy, nawiązywano współpracę, a dominacja wpływów „białych” lub „czerwonych” w Komitecie Centralnym, a później w Rządzie Nar. wzajemnie się przeplatała

5.1.4.

Powstanie styczniowe

• wydarzenia rewolucyjne rozpoczęły się w W-wie w 1860 demonstrację patriotyczną

• władze ros. doskonale poinformowane o przygotowaniach doi powst. przeprowadziły w W-wie w styczniu 1863 niespodziewany pobór do wojska

• uprzedzając termin poboru na prowincji, Komitet Centralny wyznaczył początek powst. na 22 stycznia 1863. Miał on polegać na ataku skoncentrowanych w lasach oddziałów partyzanckich na ros., garnizony wojskowe w miastach i miasteczkach

• 22 stycznia 1863 Komitet Centralny ogłosił manifest proklamujący powstanie Tymczasowego Rządu Nar. i wezwał mieszkańców Pol., Litwy i Rusi na „bój z nikczemnym rządem najezdniczym”. Manifest głosił, że wszelkie grunty użytkowane przez chłopów przechodzą na ich własność, a bezrolnym obiecywał za udział w powst. po 3 morgi ziemi z dóbr nar. Odszkodowanie za uwłaszczenie miał wypłacić ziemianom skarb nar.

• powst. przekształciło się w działania partyzanckie, które w warunkach zimowych nie rokowały powodzenia

• 2 marca 1864 Aleksander II wydał ukaz o uwłaszczeniu chłopów w Król. Pol. Zahamowało to umiarkowane poparcie wsi dla powst.

• za koniec powst. przyjmuje się najczęściej aresztowanie w W-wie 11 kwietnia 1864 dyktatora Romualda Traugutta

5.2.

Społeczeństwo Królestwa Polskiego

• liczba ludności wzrosła z 4,1 mln w 1819 do 5,7 mln w 1868, a zagęszczenie z 27 os. na km2 w 1819 do 45 os. na km2 w 1868

• w latach 1830-70 średni roczny wskaźnik przyrostu nat. przekraczał 10‰ rocznie, co wynikało z utrzymania wysokiej stopy urodzeń (powyżej 40‰) i zmniejszania się stopy zgonów (ponad 30‰). ten wynikający z poprawy wyżywienia i ochrony sanitarnej wysoki przyrost nat. wskazuje na to, ze możemy mówić o przechodzeniu do tzw. drugiej fazy demograficznej, która jest też nazywana rewolucją demograficzną

• najliczniejszą warstwą społ. byli chłopi, liczący ok. 70% ludności

• masowe rugi chłopskie wystąpiły w latach 30. i 40. XIX

• w Król. Pol. utrzymano ustrój stanowy

• w miastach zaczęło się pojawiać więcej inteligencji, tj. gł. przedstawicieli wolnych zawodów, admin. i sądownictwa, wywodzących się przede wszystkim ze szlachty

• największą rolę ekon., zwłaszcza w dużych miastach odgrywała burżuazja. Należały do niej rodziny bankierskie, kupieckie, właściciele manufaktur i fabryk

• o ile w czasach wojen napoleońskich największe interesy robiono na zaopatrywaniu armii, o tyle w czasie pokoju największe kapitały powstawały na styku działalności państwowej i pryw. (dzierżawy monopoli państw., zakładów przem., a nawet całych gałęzi przem.)

• pełne równouprawnienie Żydów nastąpiło dopiero w przededniu powst. styczniowego

• „najmłodszą” gr. społ. w zasadzie rodzącą się w tej epoce, byli robotnicy fabryczni. W przem. i górnictwie Król. Pol. w latach 1815-64 rozróżniamy trzy kat. robotników: wolnonajemnych, górników przysięgłych i pańszczyźnianych chłopów wykonujących prace pomocnicze w zakładach należących do właścicieli ziemskich i państwa

5.3.

Gospodarka Królestwa Polskiego

5.3.1.

Polityka gospodarcza Lubeckiego. Protekcjonizm

• do protekcyjnej polit. gosp. zaliczyć trzeba działania zmierzające do rozwoju krajowego przem., uzyskania dodatniego bilansu w handlu zagranicznym oraz tworzenia warunków kredytowych dogodnych dla rozwoju gosp., szczególnie przem. i infrastruktury

• przyczyny polit. protekcyjnej Król. Pol. były różnorakie - dążenie do ogólnego rozwoju gosp. kraju; uważano wówczas, że ujemny bilans handlowy tj. większy import niż eksport obniża zasoby kruszcowe państwa, co jest niekorzystne

• rozwój własnego przem. miał na celu zmniejszenie importu towarów przem. i co za tym idzie - odpływu pieniądza

Polityka przem.:

• początki polit. protekcyjnej w Królestwie stanowiło potwierdzenie w 1816 przywileju dla „cudzoziemskich przemysłowców”

• Staszic rozpoczął popieranie imigracji fabrykantów i rzemieślników do późniejszego okręgu łódzkiego oraz rozbudowę rządowego przem. górniczo-hutniczego

• zarówno zakłady pryw., jak i państwowe powstawały się pod ochroną protekcyjną państwa. Wyrażało się to w przywilejach dla imigrantów, zamówieniach rządowych, ulgach podatkowych, itd.

• tworzenie sektora państwowego w przem. nazywano wówczas etatyzmem

Polityka celna:

• początkowo w Król. stosowano liberalną polit. w handlu zagranicznym, bilans handlowy był wysoce ujemny

• w 1821 powołano Ksawerego Druckiego-Lubeckiego na stanowisko ministra skarbu, już w 1822 ogłosił on protekcyjną taryfę celną (nie dotyczyła ona stos. handlowych pol-ros.)

Polityka podatkowa i kredytowa:

• szczególnie kłopotliwa dla Król. była sprawa tzw. sum bajońskich. Były to wierzytelności pruskich towarzystw kredytowych. Powstały na pocz. XIX, gdy ziemianie w tzw. Prusach Południowych zaciągali nisko oprocentowane kredyty na hipotekę swych dóbr

• w 1825 powstało Towarzystwo Kredytowe Ziemskie jako instytucja, która miała ułatwić oddłużenie dóbr szlacheckich przez udzielanie dogodnych kredytów

• w 1828 z inicjatywy ministra Lubeckiego powołano Bank Polski jako państwowy bank emisyjny. Wypuszczał on banknoty w pełni wymienialne na pieniądz kruszcowy wg wartości nominalnej

5.3.2.

Rolnictwo

• aby móc z zyskiem sprzedawać zboże w Anglii (były tam wysokie cła wwozowe) trzeba było poważnie obniżyć koszty prod. Wydawać by się mogło, że w kraju pańszczyźnianym, gdzie siła robocza była darmowa, koszty prod. powinni być niższe niż na Zach. Tak jednak nie było:

• siła robocza nie była jedynym czynnikiem decydującym o kosztach prod. zboża. W grę wchodziły jeszcze wyniszczenia wojenne gospodarki chłopskiej, niska wydajność pracy, opór chłopstwa, prymitywna uprawa i równie prymitywne narzędzia rolnicze

• kryzys sys. folwarczno-pańszczyźnianego w Król Pol.

• oczynszowanie chłopów w Król Pol. rozpoczęto w 20. XIX w dobrach nar. Zbyt wysokie czynsze spowodowały, że eksperyment się nie powiódł i folwarki dóbr narodowych wypuszczono w pryw. dzierżawę

• w poł. XIX w zach. regionach Król Pol. rzadko można jeszcze było spotkać pańszczyznę

• w I 1863 Rząd Nar. ogłosił powszechne uwłaszczenie za odszkodowaniem dla szlachty ze skarbu państwa. Władze powstańcze obiecały nadział trzech mórg dla bezrolnych chłopów uczestniczących w powst.

• w marcu 1864 ogłoszono ukaz Aleksandra II o uwłaszczeniu w Król Pol. Zgodnie z ukazem chłop otrzymał na własność tę ziemię, na której dotychczas gospodarował. Uwłaszczenie objęło także część służby dworskiej i bezrolnych chłopów

5.3.3.

Przemysł

• polit. protekcyjna w Król Pol. przyniosła sukcesy, zwłaszcza w rozwoju górnictwa i hutnictwa oraz przem. włókienniczego. Związane to było z działalnością Staszica i Druckiego-Lubeckiego

5.3.4.

Handel

• do poł. XIX wewn. wymiana handlowa odbywała się w ramach organizacyjnych nie zmienionych od czasów przedrozbiorowych

• nadal gł. rolę odgrywały targi i jarmarki. Pewne zmiany dokonały się w Wwie, gdzie wyznaczono specjalne msce do sprzedaży owoców i kwiatów, as potem nowe place targowe

• swobodna wymiana między Król. a Ros.

• po powst. listopadowym i przegranej wojnie z Ros. cofnięto wiele ulg, jakimi cieszył się pol. eksport

• od 1851 Cesarstwo Ros. przeszło od protekcjonizmu do liberalnej polit. celnej. Włączenie Król. w 1851 do ros. obszaru celnego wpłynęło na poważny wzrost wywozu do tego kraju. w 1864 obroty z Ros. stanowiły prawie połowę obrotów handlowych Królestwa

5.3.5.

Komunikacja

• w 1820 przystąpiono do budowy bitych traktów, która szczególnie rozwinęła się, gdy ministrem gosp. był Książe Drucki-Lubecki

• zupełnie nowym środkiem transportu, jaki pojawił się w I poł. XIX były koleje żelazne

• udowa linii kolejowych zrewolucjonizowała transport, ułatwiając przewóz ciężkich ładunków

• koleje stały się istotnym czynnikiem lokalizacji i rozwoju przem. fabrycznego. Stworzyły też popyt na wyroby przem. hutniczego i metalowego oraz na węgiel kamienny

5.3.6.

Pieniądz i kredyt

Bank Polski:

• w 1828 z inicjatywy min. Lubeckiego powstał Bank Polski jako państwowy bank emisyjny. Bank Polski wprowadził do obiegu bilety o wartości 5, 10, 50 i 100 złp.

• wymiana biletów Banku Polskiego na monetę srebrną miała się dokonywać na każde żądanie i bez potrąceń

• od 1841 zaczęto likwidować odrębność monetarna Król., a jednostką stał się rubel srebrny i kopiejka

• Bank Polski został pozbawiony prawa emisji w 1870

• w 1885 Bank Polski został przekształcony w kantor ros. Banku Państwa w Wwie

• w latach 50. XIX rozpoczął się proces pozbywania się przez Bank Pol. przedsiębiorstw przem.

• w latach 50. pojawiły się inicjatywy przekształcenia Banku Pol. w bank akcyjny państwowo-pryw. Wydarzenia polit. przekreśliły te plany

• kredytem krótkoterminowym zajmowały się gł. prywatne domy bankowe, najbardziej rozwinięte w Wwie

• w sferze rolnictwa kredytem zajmować się miało utworzone z inicjatywy Lubeckiego w 1825 Towarzystwo Kredytowe Ziemskie w Wwie. Obracało ono kapitałem uzyskanym ze sprzedaży papierów wartościowych, tzw. listów zastawnych. Kapitał ten był przeznaczany na kredyt dla członków towarzystwa. Kredyt Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego związany był z powstaniem ksiąg wieczystych nieruchomości ziemskich, gdyż pożyczek udzielano na hipotekę (kredyt hipoteczny)

5.4.

Ziemie zaboru rosyjskiego

- zachodnie gubernie cesarstwa

• po klęsce Napoleona nieaktualne stały się obietnice Aleksandra dane w czasie wojny politykom polskim o perspektywach powołanie Wlk. Ks. Lit. połączonego unią personalną z Ros., lecz o pol. char. nar.

• represje za udział w powst. listopadowym były silniejsze na ziemiach zabranych niż w Król. Pol. Do najpoważniejszych należały konfiskaty dóbr uczestników powst., które objęły ok. 3 tys. majątków na Litwie, Białorusi i Ukrainie

• rusyfikacja dawnych ziem RP i ich integracja z Ros.

• do 1841 utrzymała się ros. praktyka sprzedaży chłopów bez ziemi

5.5.

Ziemie polskie pod panowaniem pruskim

5.5.1.

Terytorium i ludność

• po kongresie wiedeńskim do Prus wróciła część ziem przyłączonych w 1807 do Ks. W-wskiego. Obszar ten o powierzchni 29 tys. km2, mający mieć zapewniona autonomię i nienaruszalność terytorialną, nosił nazwę Wlk. Ks. Poznańskiego

• do ziem zaboru Pruskiego historycy pol. zaliczali także Górny Śląsk. W XIV cały Śląsk (Górny i Dolny) przeszedł do Król. czech, a po jego upadku w czasie wojny trzydziestoletniej wszedł do monarchii Habsburgów. Po wojnach o Śląsk między Prusami i Austrią, od 1742 znalazł się on w państwie pruskim. Traktowanie Górnego Śląska jako części ziem pol. wynikało z faktu, iż u progu XIX zasiedlała jego obszar w spos. zwarty ludność mówiąca po pol.

• Wlk Ks. Poznańskie liczyło w 1815 ok. 750 tys. mieszkańców, w 1846 - 1,4 mln, z czego ok. 75% stanowili Polacy

• wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego było ok. 90%

• początek II fazy demograf.

• wysoka śmiertelność na Śląsku wynikała z gorszych niż gdzie indziej warunków życia

• po 1840 rozpoczęło się wychodźstwo z Wlkpol. i Prus Zach. Emigrowała zwłaszcza bezrolna ludność wiejska, przenosząc się do przem. i miast w zachodnich prowincjach Prus i Saksonii

Status Wlk. Ks. Poznańskiego:

• król Prus miał zapewnić ludności Wlk. Ks. Poznańskiego pewną autonomię nar. na czele admin. stanął jako namiestnik króla ks. Antoni Radziwiłł

• jęz. pol. miał obok niem. obowiązywać jako jęz. urzędowy

• Ks. miało Sejm prowincjonalny, w którym zasiadali przedstawiciele trzech stanów: szlachty, mieszczan i gmin wiejskich. Ordynacja wyborcza do Sejmu wprowadzała dość wysoki cenzus majątkowy

• w 1816 kodeks napoleoński został zastąpiony przez prawo pruskie

• poważne zmiany dokonały się w ustroju Wlk. Ks. Poznańskiego po powst. listopadowym. Stanowiły one represje w zw. z zaangażowaniem licznych poddanych króla pruskiego w powst. i wojnę z Ros.

• jęz. niem. stał się faktycznie jęz. urzędowym i został wprowadzony do szkół

• rozpoczął się proces germanizacji skierowany przeciwko pol. ziemiaństwu

• właściwą drogą utrzymania autonomii Wlk. Ks. Poznańskiego była aktywizacja gosp. Polaków stworzono S.A. pod nazwą „Spółka Bazarowa”. Niektórzy traktują jej powstanie jako narodziny idei pracy organicznej

• ponownie ruch rewolucyjny rozpoczął się w 1848, gdy na wieść o rewolucji w Berlinie obudziło się Wlk. Ks. Poznańskie. Na fali wydarzeń powstawały polskie gr. zbrojne

• w 1848 w Wlkpol. mieszkało dwa razy więcej Polaków niż Niemców

• w 1848 Wielkopol. znalazła się pod pełną kontrolą pruskiej admin.

• konsekwencją powst. była polit. integracji Wlk. Ks. Poznańskiego z Prusami

• w 1850 nastąpiło równouprawnienie Żydów

5.5.2.

Gospodarka

• regulacja stos. włościańskich w zaborze pruskim przebiegała dwutorowo: odmiennie w Wlk. Ks. Poznańskim i na pozostałych obszarach zaboru

• edykt królewski z 1811 nie dawał chłopom, prawa własności ziemi, lecz jedynie umożliwiał jej nabycie. Tak więc uwłaszczenie mogło nastąpić w formie dwustronnej umowy. Zawierała ona wysokość odszkodowania za utratę praw zwierzchności feudalnej, za zniesienie pańszczyzny i innych świadczeń. Przyjęto zasadę, że odszkodowanie mogło mieć postać niepieniężną i polegałoby na odstąpieniu przez chłopów folwarkowi części ziemi. Odszkodowani to stanowiło najczęściej 1/3 ziemi chłopskiej przy dziedzicznym prawie do ziemi i ½ przy niedziedzicznym

• w 1819 rząd zakazał rugów.

• w 1823 rozpoczęto proces uwłaszczenia.

• ustawa uwłaszczeniowa z 1850 przewidywała zniesienie, bez odszkodowania, uprawnień z tytułu zwierzchnictwa gruntowego, natomiast pańszczyzny - za określonym odszkodowaniem. W przypadku niemożności spłaty odszkodowania, banki udzielały chłopom kredytów

5.6.

Galicja

5.6.1.

Terytorium i ludność

• w 1819 ludność Galicji wynosiła 3,8 mln. w 1847 wzrosła do 4,9 mln, a w 1857 spadła do 4,6 mln mieszkańców. Było to spowodowane epidemią cholery, klęską głodu, i wynikającymi stąd epidemiami.

• ludność Galicji mieszkała gł. na wsi. Ludność miejska stanowiła jedynie ok. 5%.

• największymi miastami były Kraków, Lwów i Wolne Miasto Brody

• ludność Kościoła rzymskokatolickiego możemy w zasadzie utożsamiać z Polakami - ok. 45%, greckokatolickiego z Rusinami (tak wówczas nazywano Ukraińców) - ok. 45%, a mojżeszowego z Żydami - ok. 10%.

5.6.2.

Gospodarka

• 1848 - aby zapobiec buntom chłopskim z Wiosny Ludów - zniesienie pańszczyzny w Galicji, a odszkodowania dla ziemian miał wypłacić rząd. Uwłaszczenie zniosło wszelkie powinności chłopów na rzecz właścicieli dóbr

5.7.

Rzeczpospolita Krakowska

• Rzeczpospolita Krakowska (albo Wolne Miasto Kraków) była niesuwerennym tworem państwowym powołanym na kongresie wiedeńskim

• swobody polit. w Krakowie, choć b. ograniczone, były jednak większe niż gdzie indziej i w czasie powst. 1846 tu ogłoszono w imieniu Rządu Nar. manifest, w którym wzywając do ogólnonar. powst., zapowiadano zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów, likwidację przywilejów stanowych i równouprawnienie Żydów. Powstanie trwało 9 dni, zakończyło się klęską, do Krakowa wkroczyły oddziały ros. i austriackie, a w listopadzie 1846 terytorium Wolnego Miasta Krakowa wcielono do Galicji

• już w 1815 powołano Komisję Włościańską, która miała przygotować reformy agrarne. Było to istotne o tyle, że 75% ludności to rolnicy

• w Rzeczypospolitej Krakowskiej jako w jedynym regionie na ziemiach pol. obowiązywały przepisy cechowe

6