Prawo karne - gałąź prawa zajmująca się przestępstwem.
Przestępstwo - zawiniony czyn człowieka, usankcjonowany przez prawo („nie ma przestępstwa bez prawa” - wszystko co nie jest zabronione, to jest dozwolone) pod groźbą kary („nie ma kary bez ustawy” - jeżeli ustawa nie przewiduje żadnej kary za dane zachowanie, to nie może to być przestępstwo).
Czyn - określony rodzaj zachowania (najczęściej czynność). Dzielimy na działanie i zaniechanie.
Kara (funkcje):
Prewencja Indywidualna - ma na celu zapobieżenie (uniemożliwienie) ponownemu dokonaniu przestępstwa w przyszłości.
Prewencja Ogólna - zniechęcenia szerokiej rzeszy ludzi do popełniania przestępstwa.
Represyjna - ma na celu spowodowanie dolegliwości na osobie popełniającej czyn niedozwolony (osoba musi odczuć że dany czyn nie pozostanie bez kary).
Odszkodowawcza: zapłata (odszkodowanie) za popełnienie czynu niedozwolonego. Jest to rekompensata finansowa lub materialna za spowodowanie straty Główszczyzna celu złagodzenia skutków popełnionego czynu.
Główszczyzna - zapłata za zabójstwo.
Ruszyca - za zabicie kobiety bez rodziny i wpływała do skarbu księżnej lub królowej.
Nawiązka - zapłata za spowodowanie ran.
Zaspokojenie Potrzeb Społecznych - za każde popełnienie przestępstwa społeczeństwo chciało szybkiej i ciężkiej kary. Wywołana potrzebą poczucia bezpieczeństwa i sprawiedliwości społecznej.
Resocjalizacyjna - spowodowanie aby osoba która popełniła przestępstwo była w stanie w sposób świadomy, ponownie swobodnie prowadzić uczciwe życie w społeczeństwie.
Wina:
Obiektywnie: liczył się przede wszystkim skutek, czyli obiektywny stosunek sprawcy do czynu. Badano tylko związek przyczynowo skutkowy (łańcuch zdarzeń które powodują określony skutek).
Subiektywnie: stosunek sprawcy do winy w chwili popełnienia danego czynu.
Umyślna:
Z zamiarem bezpośrednim - sprawca ma dany zamysł i chce popełnić czyn zabroniony, robi to w sposób świadomy.
Z zamiarem ewentualnym - sprawca wie że popełnia czyn zabroniony i godzi się na to. Nie mam wewnętrznej potrzeby że on chce to zrobić.
Nieumyślna: lekkomyślność (sprawca przewidywał możliwość popełnienia czynu niedozwolonego, ale bezpodstawnie uzna że go uniknie) i niedbalstwo (nie przewidywano możliwości przestępstwa, ale należało to przewidzieć).
Etapy przestępstwa.
Rodzaje odpowiedzialności karnej.
Formy popełnienia przestępstwa.
Etapy przestępstwa:
Zamiar - zamysł na temat dokonania przestępstwa (jednak nie jest on karalny); podjęcie idei nie jest karalne dopóki nie dokonuje się czynności przygotowawczych.
Przygotowanie - czynności przygotowawcze nie są karalne póki nie mają na celu czynności przestępczych. Do momentu kiedy samo przygotowanie nie wypełnia znamion czynu zabronionego to nie jest ono karalne.
Rozpoznanie.
Zbieranie materiałów.
Tworzenie planów.
Usiłowanie - jest to już działanie o charakterze karalnym. Działanie które bezpośrednio zmierza do dokonania przestępstwa (podjęcie czynności).
Skutek - dokonanie czynu zabronionego.
Rodzaje odpowiedzialności karne:
Za czyny własne.
Za czyny cudze - jedna osoba popełnia czyn zabroniony, natomiast inna osoba ponosi odpowiedzialność.
Zbiorowa - grupa osób odpowiada za działalność osoby trzeciej.
Rodowa - opiera się na związku krwi. Członek jednego rodu wyrządził szkodę na zdrowiu lub na życiu członkowi drugiego rodu, to rodzina poszkodowanego miała prawo i obowiązek dokonać „zemsty rodowej” na członkach rodziny osoby która dokonała tego czynu. Z czasem ograniczono tylko do przestępcy (do 1795).
Wspólnota wiejska (wspólnota terytorialna) - (opole - kilka wsi położonych na danym okręgu stanowiących własność jednego Pana; jednostka terytorialna). Gdy nie można znaleźć sprawcy dokonanego zabójstwa, a opole nie będzie w stanie wskazać zabójcy to mieszkańcy muszą złożyć się na Główszczyzna przeznaczoną dla rodziny zabitego, a jeżeli nie posiadał on rodziny to wpływała do skarbu księcia. Gdy przedstawiciele opola wskażą inną wieś, ale jeżeli ona powie że jest nie winna to musi zrzucić z siebie zarzut przez pojedynek (sąd boży), lub przez opłacenie Główszczyzna, jeżeli wieś wskaże na lud a lud (rodzinę) się wyprze to może z siebie zrzucić oskarżenie w tym samym trybie co wieś. Lud może zrzucić odpowiedzialność na jedną osobę, która może zrzucić siebie oskarżenie przez pojedynek albo przez niesienie żelaza, jeżeli jednak przegra to musi naprawić szkodę.
„Gonienie z krzykiem” - Instytucja śladu - jeżeli sprawca jest znany, a są naoczni świadkowie lub jest podejrzenie wynikające z jego zachowania to cała wieś zobowiązana jest do schwytania sprawy lub pogoni za nim (nagonka). Gonią go do granicy rozdzielającej wsie. Jeżeli wieś nie będzie goniła z krzykiem to jest zobowiązana zrekompensować szkodę. Jednak wieś mogła otrzymać przywilej od księcia uchylający obowiązek gonitwy z krzykiem.
Parafia - wchodziły w skład wsie i opola. Przy zabiciu klera nakładano klątwę i służba Boża nie mogła być tam sprawowana. Mieszkańcy wsi musieli schwytać przestępcy i oddać go biskupowi. Jeżeli im się nie udało musieli mu zeznać że nie byli w stanie go schwytać i służba Boża była przywracana.
Interdykt - wielka klątwa - nałożony na miasto gdzie przyjeżdża przestępca, skutkuje ona do póki ona nie wyjedzie.
Reprezentacyjna - działała w miastach, wydawana przez władze miasta przez zabójstwo szlachcica i odpowiadali rajce miasta (reprezentanci danej społeczności).
Indywidualna - jedna osoba ponosi odpowiedzialność za działanie osoby trzeciej.
Formy popełnienia przestępstwa:
Sprawstwo - jedna osoba wypełnia znamiona czynu zabronionego i nie ma innej osoby.
Współsprawstwo - minimum dwie osoby, te osoby muszą działać w porozumieniu.
Podżeganie - przed dokonaniem zabójstwa, namawianie do dokonania czynu zabronionego.
Pomocnictwo - w trakcie popełniania przestępstwa, pomoc i ułatwianie dokonywania przestępstwa.
Paserstwo - pomoc w uzyskaniu korzyści za przestępstwo.
Poplecznictwo - pomoc w uniknięciu kary (składanie fałszywych zeznań).
Wyłączenie odpowiedzialności karnej:
Choroba psychiczna.
Osoby nieletnie - dzieci nie podlegają karze ze względu na brak świadomości i brak stosunku do popełnionego czynu nie będąc w stanie odróżnić dobra od zła.
Stan alkoholowy - działanie pod wpływem alkoholu wyłącza winę.
Błąd - okoliczność wyłączająca winę.
Bezprawność = Karygodność
Wyłączenie karygodności:
Przedawnienie - od momentu w którym zostało popełnione przestępstwo upłynął określony czas i tej sprawy już nie można rozpatrywać (im cięższe przestępstwo tym dłuższy termin do przedawnienia).
Działanie w interesie publicznym:
Przy ujmie na czci szlachcica traci on swoje szlachectwo i można go zabić.
Jeżeli chłop podaje się za szlachcica to okoliczność uprawniająca innych do zabicia go bezkarnie.
Subskrypcja - lista osób, przeciwników politycznych, osoby te w świetle prawa (osób u władzy) był uważane za wyjęte spod prawa (wywołańcy).
Zabicie osoby trudniącej się nierządem.
Wykonywanie funkcji zawodowych (np.: kat, żołnierz).
Zabicie dłużnika przez wierzyciela - dłużnik nie wywiązał się z umowy a ręczył za tę umowę swoim życiem.
Pojedynek.
Złapanie na gorącym uczynku przestępcy - zabicie takiego przestępcy nie powoduje odpowiedzialności karnej.
Stan wyższej konieczności - poświęcenie dobra niższej wartości celem ratowania dobra wyższej wartości.
Pozbawienie własności jednej osoby celem ratowania własnej własności tej samej lub wyższej wartości (lub życia).
Obrona konieczna:
Reakcja musi być proporcjonalna i adekwatna w stosunku do zachowania się osoby atakującej.
Nie było żadnej innej możliwości uniknięcia reakcji.
Obrona musi nastąpić bezpośrednio po ataku.
Mir Książęcy: naruszenie miru książęcego powoduje że kary są odpowiednio cięższe.
Mir miejscowy - obejmujące szczególnie wysoką ochroną poszczególne miejsca (sądy, domy, rynek, drogi, kościoły).
Mir osobowy - obejmuje pewne kategorie osób (sędziowie, urzędnicy królewscy, rycerstwo, kobiety a zwłaszcza wdowy, żydzi).
Rodzaje przestępstw:
Przestępstwo publiczne - ścigane z urzędu. Obraza majestatu królewskiego, są to przestępstwa wymierzone bezpośrednio w osobę króla. Także naruszenie miru książęcego. Ogólnie są to przestępstwa zagrażające bezpieczeństwu państwa (zdrada; przestępstwo przeciwko religii panującej czyli apostazja; przestępstwo przeciwko urzędnikom królewski; przestępstwo przeciwko sądom). Początkowo zabicie drugiej osoby nie było przestępstwem publicznym.
Przestępstwa prywatne - szkoda właściwie wyrządzona jest przeciwko osobie prywatnej np.:
Mężobójstwo:
Zwykłe - zabicie w pojedynku.
Kwalifikowane - zabicie z broni (palnej, łuku, kuszy).
Uszkodzenia ciała:
Trwałe okaleczenie - ucięcie którejś części ciała.
Zranienie:
Rany sine.
Rany krwawiące.
Przeciwko czci - obraza słowna, obelga, zniewaga.
Gwałt:
Kradzież zwykła.
Kradzież kwalifikowana.
Podpalenie - „… podpalacz ma być w ogniu spalony”.
Zasada talionu: była stosowana we wczesnym średniowieczu.
Talion materialny - zasada polegający na wyrządzeniu przestępcy dokładnie takiej samej kary jaką on komuś wyrządził.
Talion formalny - zasada ta opiera się na pewnej symbolice, dopasowanego do charakteru czynu (np.: złodziejowi obcina się rękę). Bolesław Krzywousty za złamanie postu kazał wybijać zęby.
Rodzaje kar cywilnych:
Kara na życiu (kara śmierci):
Kara zwykła.
Ścięcie.
Szubienica.
Kara kwalifikowana - dodatkowe cierpienia przed śmiercią.
Kamienowanie (głównie przy zdradzie kraju).
Wbijanie na pal.
Palenie na stosie.
Łamanie kołem.
Ćwiartowanie.
Kary na zdrowiu:
Okaleczające (mutylacyjne) - mające na celu pozbawienie jakiejś części ciała.
Cielesne - wyrządzenie bólu (chłosta, pręgierz).
Kary na czci - zdegradowanie do stanu niższego (np.: zajmowanie się łotrostwem).
Kara na wolności - początkowo były to tylko środki zabezpieczające.
Wieża górna.
Wieża dolna (lochy).
Banicja.
Kara pieniężna.
Główszczyzna - za zabicie.
Nawiązka - za zranienie.
Konfiskata majątku.
Rodzaj Kar kościelnych:
Ekskomunika.
Interdykt.
PRAWO PROCESOWE
Należy do grupy praw formalnych. Są to reguły postępowania w odpowiednich sytuacjach przed sądem, ma na celu realizowanie zasad prawa materialnego. W prawie procesowym powołuje się sąd na zasady prawa materialnego (cywilnego lub karnego).
Poza sądowe sposoby dochodzenia praw:
Samopomoc.
Krwawa zemsta.
Jednanie - postępowanie polubowne, polega na wypracowanie wspólnego frontu przy pomocy zjednacza, wybraną przez nie same, która za pomocą argumentów stara się pogodzić strony i wyprowadzić konsensus.
Rodzaje postępowań sądowych:
Postępowanie arbitrażowe - król wyznaczał arbitra do rozstrzygnięcia sporu. Zasady postępowania sądowego często były omijane lub skracane.
Proces rugowy - oparty przede wszystkim na donosicielstwie. Występował głównie we wsiach należących do duchowieństwa. W takiej wsi zjawiał się właściciel wsi, wzywał rugowników, musieli oni złożyć sprawozdanie czy nie wiadomo im o łamaniu prawa oraz o przestępcach. Dopiero wówczas następował skrócony rodzaj sądu.
Proces inkwizycyjny - opierała się na zasadzie wszczynania procesu z urzędu. Proces był tajny, pisemny. Oparty na legalnej teorii dowodowej. Tortury były głównym środkiem dowodowym. Dotyczył spraw odstępstwa od wiary. Dzielił się na:
Inkwizycję generalną = proces rugowy.
Inkwizycję szczegółowy.
Proces skargowy - proces był wszczynany z inicjatywy pokrzywdzonej strony, lub do rodziny i przyjaciół pokrzywdzonego. Proces był ustny, w trakcie procesu wszelkie zeznania światków, itd., odbywało się ustnie. Pisemność była zasadą pomocniczą. Była także zasada jawności, gdzie obie strony miały dostęp do wszystkich materiałów, oraz mogły brać w nim udział osoby trzecie (jako publiczność). Wstępowała zasada kontradyktaryjności (sporności), geneza zasady wynika ze sporu toczącego się pomiędzy stronami, sędzia nie pełni roli aktywnej tylko bierną rolę w postaci kontrolera i słuchacza pilnującego zasad prawa. Dowody są zobowiązane dostarczyć strony, a nie sędzia. Zasada formalnej teorii dowodowej, czyli teoria w której sędzia związany jest z góry narzuconymi regułami, wartość dowodów jest z góry narzucona, a sędzia nie ma prawa oceniać wartości i wiarygodności dowodu (miało to na celu zabezpieczenie sędziów przed ewentualnymi konsekwencjami posądzenia o stronniczość przez którąś ze stron). Zasada formalizmu polegała na tym że wszystko musiało odbywać się przy pomocy formułek, wszystko oparte było na symbolice (gesty, roty, przysięgi). Oraz zasada dyspozytywności (dyspozycyjności), polegała na tym że strony były gospodarzami procesu i wszelkie reguły obowiązujące w procesie były ustalone pomiędzy stronami, strony same decydują o normach względnie wiążących (za obustronną zgodą).
Proces mieszany.
Prawo zwyczajowe:
Ma charakter terytorialny, może się ono różnić na poszczególnych terytoriach oraz ziemiach. Nie było to prawo jednolite dla terytorium całego kraju.
Nie były ono stanowione przez jeden określony organ. Kształtowało się w drodze praktyki, zatem nie możemy wskazać jednolitej daty na powstanie pewnych norm.
Prawo zwyczajowe opierało się na przekazie ustnym, czyli nie było spisane.
Nie było jednolitego prawa dla wszystkich stanów (inne prawo dla szlachty, inne dla duchowieństwa, inne dla mieszczaństwa i inne dla chłopów).
Prawo zwyczajowe w znacznym stopniu opiera się na formalizmie.
Właściwości sądu - decyduje o tym który sąd jest kompetentny dla rozpatrywania danego sporu.
Właściwość terytorialna - powód idzie do sądu właściwego dla pozwanego. Ze względu na miejsce przebywania lub zamieszkania.
Właściwość podmiotowa - opiera się przede wszystkim na podziale stanowym.
Sądy dominialne - sądy chłopskie gdzie sędziom był właściciel wsi.
Sądy miejskie - burmistrz wraz z ławnikami zasiadali jako sędzia.
Sądownictwo szlacheckie:
Sądy ziemskie - dla każdej ziemi był wybierany jeden sędzia, nie był to sąd stały, lecz sędzia wraz z pisarzem ziemskim wykonywał rotacje po powiatach danej ziemi i w poszczególnych powiatach sądził i jechał dalej (roczki ziemskie - sesje sądu).
Sądy grodzkie.
Sądy podkomorskie.
Trybunał Koronny i Trybunał Litewski (od XVI wieku).
Właściwość przedmiotowa:
Sądy grodzkie - podpalenie, gwałt, rabunek na drodze publicznej, napaść na dom szlachcica (starosta jako najwyższy sędzia).
Sądy podkomorskie - rozpatrywał sprawy pomiędzy granicami dóbr szlacheckich. Był on sądem specyficznym, ponieważ był delegowany z sądu ziemskiego i zbierał się na miejscu sporu i rozstrzygał o przeprowadzeniu granicy.
Zastępstwo procesowe - prowadzenie procesu w imieniu osoby trzeciej, wywołujące skutki prawne wobec osoby zastępowanej.
Do wieku XIII funkcjonowała zasada że zastępstwo procesowe jest niedopuszczalne.
Zastępstwo procesowe wykształcało się w wyniku przywilejów, od XIII i XIV wieku. Są to przywileje które nadawane są wyróżnionym osobom, są one nadawane przez księcia lub króla. W 1249 roku taki przywilej otrzymał biskup wrocławski. Początkowo przywileje takie tyczyły się tylko osób duchownych. Status Wiślicki dał prawo także osobom świeckim do zastępstwa procesowego.
W pewnych sferach niemożliwe było wystawianie zastępcy:
Przy oczyszczaniu się z zarzutu nagany szlachectwa.
W zgodzie z zasadą dyspozytywności strony mogły się umówić na wyłączenie zastępstwa procesowego w danej sprawie.
Zastępca procesowy = prokurator, bierca, patron, mówca, mecenas, plenipotent, advocatus, prolokutor (prolokutor nie występował w Polsce, działał on obok strony podpowiadając formuły).
Pełnomocnictwa:
Ze względu na zakres:
Generalne - strona jest zastępowana w całości procesu. Lub dana strona jest reprezentowana we wszystkich sprawach sądowych w danej sprawie.
Szczegółowe - tylko w poszczególnych czynnościach.
Ze względu na wolę powołującego:
Pełnomocnictwo ustawowe - ustawa określa pewne sytuacje gdzie jest obowiązek wyznaczenia prokuratora (np.: strona jest kobietą lub nieletni). Opiekun w takim procesie może reprezentować nieletniego przed sądem, lub uznać że należy zaczekać aż uzyska wiek samodzielności. Osoby niepełnosprawne umysłowo były reprezentowane przez kuratora. Chłop był reprezentowany przez pana we wszystkich sądach po za sądami wiejskimi (od XV wieku). Osoba prawna także musiała posiadać reprezentacje po przez swoje organ (sołtys jako przedstawiciel wsi).
Pełnomocnictwo sądowe - sąd decyduje kto ma zastępować stronę, w sytuacji gdy strona sama nie może się reprezentować (osoby biedne, sieroty, wdowy). Oraz w pewnym zakresie spraw należało wystawić prokuratora (np.: zbrodnia obrazy majestatu, sądy referendarskie).
Ze względu na formę wystawienia zastępstwa:
Ustne.
Pisemne - wywodziło się z przywilejów. Musiało mieć pieczęć osoby wystawiającej, obowiązywało przez dany okres czasu. Musiała być zawarta klauzula promisoryjna.
Pełnomocnictwo na okaziciela (prokuratoriom regium) - osoba posiadająca ten dokument od króla mogła ustanowić za swojego przedstawiciela każdego i wszędzie (wdowieństwo, zaszły wiek, pielgrzymka).
Obowiązki zastępcy:
Stawiennictwo na sprawie.
Przedstawić dowód pełnomocnictwa.
Może zostać reprezentantem tylko i wyłącznie jednej ze stron.
Zobowiązanie do nieuszkodzenia stronie i zachowania staranności przy wykonywaniu funkcji.
Przyjmowanie tylko spraw słusznych (nie przyjmowanie spraw oszczerczych).
Początkowo przyjmowanie wynagrodzeń za swą funkcje było zakazane i groził infamią. W wieku XVIII wprowadzono wynagrodzenia (jednak nie powinno się pobierać wygórowanych opłat). Jeżeli w wyniku działania zastępcy osoba będzie narażona na szkodę, to zastępca będzie zobowiązany do rekompensaty.
Zastępca miał prawo do zaliczki na pokrycie kosztów własnych.
Zastępca miał prawo do prowadzenie procesu w imieniu swoim ale na konto pryncypała.
Wygaśnięcie pełnomocnictwa:
Po zakończeniu procesu.
Odwołanie prokuratora, w takiej samej formie jak został powołany (ustnie, pisemnie).
Zejście prokuratora.
Przekazanie sprawy sukcesorom.
Uzyskanie pełnoletności.
PROCES
Skarga (kwarella, żałoba) - złożenie skargi do sędziego, następnie sędzia wysyłał pozew (stan oświecenia osób składających skargę była niska, pozew musiał być złożony w odpowiedniej formie), woźny sądowy uczył się pozwu na pamięć:
Ustna forma pozwu - sędzia udawał się do miejsca pobytu pozwanego. Osoba oskarżająca ustnie szlachcica musiała odpowiadać później za próbę nagany szlachectwa.
Pozew służebnikiem - służebnik udawał się do pozwanego (o ile wiedział gdzie on jest) a następnie wygłaszał mu formułę pozwu. Zawsze miał przedmiot który charakteryzował go jako służebnego sędziego. W posiadłości oznajmiał pozwanemu że został oskarżony.
List pozewny - stał się genezą do wykształcenia się pozwu pisemnego.
Pisemna forma pozwu.
Oznaczenie sędziego (od Formula procesus należało napisać w czyim imieniu pozew jest wydany, głównie w imieniu króla, lub pana ziemi).
Wskazanie pozwanego.
Wskazanie miejsce pobytu pozwanego.
Wskazanie terminu (kiedy roczek się dobędzie).
Przedstawienie taxy (wartości pozwu).
Sformułowanie: „Citat te” (pozywam Ciebie).
Błędy w pozwie: początkowo brak jednej litery, przekręcenie jednego wyrazu, powodowało nieskuteczność pozwu oraz nawet upadek sprawy.
Następnie to złagodzono a za braki w pozwie groziła kara pieniężna, ale nie zrywało to sprawy przed sądem.
Od złożenia pozwu do rozpoczęcia procesu musiał minąć przynajmniej tydzień.
Delacje procesowe (odroczenia i odkłady) - okoliczności usprawiedliwiające nieobecność strony na sprawie.
Choroba:
Choroba Lekka.
Choroba Zwykł - nie wymagała dowodu, można było tylko raz.
Choroba Łożna (vera infirmitas adeo permista) - wymagała dowodu. Do 1423 był to dowód z księdza. Później przysięga samotrzeć iż był chory.
Służba publiczna.
Sprawa większa - jeżeli równocześnie w dwóch różnych sądach strona miała dwie sprawy to musiała udać się na sprawę gdzie wartość sporu była wyższa lub była zagrożona wyższą karą.
Siła wyższa (vis maior).
Uwięzienie i niewola.
List inhibicyjny - zakazanie sądzenia danej osoby przed innym sądem niż sąd królewski (wydawane także przez królową, starostów i duchownych).
Nieletniość (odroczenie do uzyskania pełnoletniości).
Nie zastanie pozwanego przez woźnego.
Nieobecność w ziemi.
Wróżda - jeżeli ktoś popełnił zabójstwo, to w ramach uniknięcia zemsty rodowej, taka osoba mogła opuścić kraj na rok i sześć tygodni.
Wdowieństwo - wdowa jako osoba w sposób szczególnie narażona przez okres roku i sześciu tygodni również mogła odroczyć taką sprawę przed sądem.
Delacje przed litis condestatnio:
Odroczenie sprawy na przygotowanie się do sprawy.
Powołanie się na zachodźce.
Delacje sądowe:
Przy powstaniu sporu, lub niewiadomo było jak rozstrzygnąć to sędzia wysyłał zapytanie do sądy instancyjnie wyższego.
Odroczenie na naradę sędziów.