ANALITYKA KLINICZNA
•Wykorzystuje wyniki badań laboratoryjnych w praktyce klinicznej oceniając stan zdrowia pacjenta. Korzystając z wyników diagnostyki laboratoryjnej umożliwia odróżnienie zdrowia od choroby, a więc znajduje zastosowanie w rozpoznawaniu chorób, prognozowaniu i kontrolowaniu leczenia.
•Korzysta z wyników badań laboratoryjnych (jakościowe i ilościowe) oceniających cechy fizyczne, morfologiczne, biochemiczne i immunologiczne tkanek i narządów.
Cel diagnostycznych badań laboratoryjnych:
•Ułatwienie lub umożliwienie odróżnienia stanu zdrowia i choroby
•Stworzenie możliwości różnicowania chorób
•Prognozowanie i kontrolowanie leczenia
•Wytworzenie komplementarności z badaniem klinicznym i innymi badaniami diagnostycznymi
Metody badań laboratoryjnych:
•Jakościowe-służą do potwierdzenia lub wykluczenia obecności określonego składnika i mają zastosowanie w badaniach przesiewowych (np. testy immunologiczne)
•Ilościowe- oceniają zawartość ilościową danego składnika w materiale w mg./dl,U/l
•Półilościowe- oceniają przybliżoną ilość danego składnika (+/-, +++)
Dobór metod pomiarowych:
•Zależy od rodzaju oznaczanego składnika i jago zawartości (stężenia) w materiale biologicznym np. czułość metod kolorymertycznych czy spektrofotometrycznych nie przekracza mg/ml, a metod fluorescencyjnych, chemiluminescencyjnych pozwala na oznaczanie stężeń pg/ml
•Wiarygodności wyniku laboratoryjnego, którego miarą jest zgodność z wartością rzeczywistą zależy od swoistości, dokładności, precyzji, czułości
•Celu (przeznaczenia) wyników np.. W badaniach przesiewowych niski koszt, mała czasochłonność, prostota wykonania, a przy monitorowaniu leczenia- czas uzyskania wyników, dokładność
Rodzaje błędów w analityce
1.Przedanalityczne
•Niewłaściwe przygotowanie pacjenta do badań
•Błędy techniczne przy pobieraniu materiału
•Błędy w oznaczaniu, transporcie i przechowywaniu próbek
2.Analityczne-30%
•Błędy organizacyjne- kontrola zewnątrzlaboratoryjna i wewnątrzlaboratoryjna (BHP)
• błędy dokładności, precyzji i czułości- wiarygodność wyników
Wiarygodność wyniku jest miarą zgodności z wartością rzeczywistą
•Swoistość metody- specyficzność analityczna wobec oznaczanego składnika (antygen- przeciwciało, aminokwas+ALT= pirogronian)
•Dokładność metody- zgodność uzyskanych wyników z wartością rzeczywistą tj referencyjną (obiektywnie istniejącą)
•Precyzja metody- jej powtarzalność tj rozrzut uzyskanych wyników z tego samego materiału
•Czułość metody- najmniejsza ilość badanego składnika, którą można oznaczyć w próbce materiału biologicznego. Jest uwarunkowana dokładnością i precyzją
Błąd systematyczny (błąd dokładności) - Jeżeli wyniki pomiarów wykonanych ta samą metodą różnią się o stałą wielkość od wartości prawdziwej (referencyjnej). Najczęściej jest on wynikiem braku swoistości metody.
Kryteria dopuszczalności błędu:
•Błąd dopuszczalny to taki, który nie umniejsza użyteczności wyniku.
•Zgodnie z decyzją Centralnego Ośrodka Badań Jakości w Diagnostyce Laboratoryjnej przykładowa wielkość błędów dopuszczalnych:
•ALT-16%
•AST-16%
•Białko całk.-6%
•Cholesterol-8%
•AP-16%
•Glukoza-8%
•Kreatynina-10%
•Sód-3%
•Wapń-6%
Zapobieganie błędom analitycznym
•Próbki wzorcowe-surowice kontrolne i kalibratory- dostępne roztwory przypominające surowicę
•Kontrola jakości badań laboratoryjnych
•Matryca analityczna tj układ substancja badana- substancje towarzyszące
3.Postanalityczne
•Błąd w przesyłaniu wyników lekarzowi
•Błąd w interpretacji wyników
•Błędy w historii choroby
Materiał do badań laboratoryjnych:
•Krew pełna żylna, tętnicza, włośniczkowa, osocze, surowica
•Mocz
•Kał
•Płyny biologiczne: stawowy, mózgowo-rdzeniowe, otrzewnowy, opłucnowy, żwaczowy
•Bioptaty
•Szpik kostny
•Nasienie
Pobieranie materiału- krew
•miejsce i czas pobrania materiału przed leczeniem i w trakcie leczenia (po posiłku wzrost stężenia glukozy, trójglicerydów, przestrzeganie procedur testów czynnościowych)
•Pozycja i postawa
• Staza, igły czy strzykawki
•Czas i temperatura przechowywania- enzymy kilka godzin w temp. pokojowej, a w -20 st C 3 miesiące
•Przenoszenie materiału do probówki
•Antykoagulanty
Wskazania:
•Krew żylna z antykoagulantem- morfologia krwi, gdzie stężenie w krwinkach i osoczu jest takie same jak: glukoza, mocznik, badania koagulologiczne
•Krew tętnicza- gazometria (pobór anaerobowy)
•Surowica- badania biochemiczne, serologiczne
•Krew włośniczkowa- badania hemotologiczne
Rodzaje antykoagulantów i ich zastosowanie:
•Heparyna (sól amonowa)-0,1 mg/ml- biochemia, morfologia
•Wersenian EDTAK2 lub K3- 1 mg/ml-morfologia
•Cytrynian sodu 4 mg/ml-badania koagulologiczne
•Szczawian potasu- 2 mg/ml- hematologia krwi
Wpływ negatywny antykoagulantów
Składnik krwi
|
heparyna
|
EDTA
|
cytrynian
|
szczawian
|
fluorek
|
Fosfotaza kwaśna
|
|
|
|
wzrost |
wzrost |
Fosfotaza zasadowa
|
|
|
|
spadek |
spadek |
Amylaza |
|
|
wzrost |
wzrost |
wzrost |
Bilirubina |
|
|
spadek |
|
|
Mocznik |
|
|
|
|
spadek |
Wapń |
spadek |
spadek |
spadek |
spadek |
spadek |
Cholesterol
|
|
|
|
spadek |
|
Dehydrogenza mleczanowa
|
|
|
|
spadek |
|
Najczęstsze przyczyny hemolizy krwi
•Wyciskanie krwi przy pobieraniu;
• energiczne mieszanie;
• używanie mokrych strzykawek i probówek;
• energiczne wstrzykiwanie pobranej krwi przez igłę do probówki;
• długotrwałe przechowywanie w niekorzystnych warunkach;
• niektóre leki podawane pacjentowi
Wpływ hemolizy na wyniki
•zwiększenie wartości w oznaczaniu
• aminotransferazy alaninowej
• cholesterolu
• dehydrogenazy mleczanowej
• białka całkowitego
• fosforu nieorganicznego
• fosfatazy kwaśnej i zasadowej
• mocznika
• potasu
• sodu
• żelaza
•zmniejszenie wartości w oznaczaniu
• bilirubiny
Oznaczanie i przechowywanie próbki
•przygotowanie oznaczenia
•po pobraniu oznaczyć
•wirowanie
•przechowywanie
• - czas
• - temperatura
• - światło
•Biochemia - surowica i osocze
•w temperaturze pokojowej w ciągu 4 godzin nie dochodzi do żadnych zmian w składzie metabolitów i enzymów
• w temp. +4°C czas przechowywania można wydłużyć do 24 godzin
• dłuższe przechowywanie wymaga mrożenia
•RKZ
•- oznaczać natychmiast; w obniżonej temperaturze (lodówka, termotorba) nie dłużej niż 2 godziny
•Mocz
•oznaczać natychmiast; do 2 godzin w lodówce
• bakteriologia - formalina
Przechowywanie surowicy przed poszczególnymi badaniami
•elektrolity - można przechowywać w temp. pokojowej 6-8 godzin, w lodówce kilka dni lub zamrażarka
• białko całkowite - bez szkody dla analizy może pozostawać w temperaturze pokojowej do 24 godzin.
•składniki lipidowe - powinna być zbadana natychmiast, najwyżej do 2 godzin po pobraniu lub zamrożona.
•bilirubina - próbki należy bezwzględnie chronić przed światłem
•kreatynina - do 4 godzin nietrwała
•mocznik - stabilny w temp pokojowej do 48 h
Profile (konstelacje) metaboliczne w diagnostyce laboratoryjnej
•pojedyncza analiza
• profil badań kontrolnych
• profil przemian metabolicznych
- lipidowy
- gospodarki wodno - elektrolitowej
- RKZ
• profil narządowy
- wątrobowy
- nerkowy
- kostny
- sercowy
- tarczycowy
•profil nerkowy
• mocznik
• kreatynina
• białko całkowite- albuminy -elektroforeza
• GGTP - mocz
• RKZ - wodorowęglany
• elektrolity: Na, K, P
• mocz: biochemia, osad
•profil wątrobowy
• AspAT (AST)- aminotransferaza asparaginianowa
• AlaT (ALT)- aminotransferaza alaninowa
• AP (ALP)- fosfataza alkaliczna
•GLD - dehydrogenza glutaminianowa
• GGT- γglutamylotransferaza
•CHE- cholineasteraza
• kwasy żółciowe - bilirubina
• białko całkowite - albuminy - elektroforeza
• cholesterol
• LDH - izoenzymy LDH-5 - dehydrogenaza mleczanowa
Diagnostyka enzymologiczna
•Wskaźnikowe- wewnątrzkomórkowe (fizjologicznie w małych ilościach we krwi)
•Enzymy sekrecyjne- uwalniane do krwi enzymy wskaźnikowe (hormony)
•Enzymy ekskrecyjne - enzymy wydzielnicze (enzymy śliny, soku żołądkowego)
Enzymy wskaźnikowe- wzrost
•AST-aminotransferaza asparaginianowa-choroby wątroby, ciężka niewydolność krążenia- narządowo nieswoista
•ALT-aminotransferaza alaninowa-zapalenie miąższu wątroby- narządowo nieswoista
•LDH-dehydrogenaza mleczanowa- choroby mięśni poprzecznie prążkowanych, ostra białaczka, ciężkie uszkodzenie nerek- narządowo nieswoista
•GGT- gammaglutamylotransferazaa-choroby zastoinowe wątroby, dróg żółciowych , trzustki- narządowo nieswoista
•ALT, ASP, LDH, GGT- narządowo nieswoiste
•GLDH- dehydrogenza glutaminianowa-choroby wątroby- narządowo swoisty
•CK- kinaza kreatynowa- narządowo swoisty
•LP- lipaza trzustkowa- zapalenie trzustki- narządowo swoisty
•GLDH, CK, LP- narządowo swoiste
Enzymy sekrecyjne/ekskrecyjne
•CHE- nadczynność tarczycy - wzrost, rekonwalescencja - wzrost, zapalenie wątroby - spadek
•ALP- choroby wątroby - wzrost, kości - wzrost, woreczka żółciowego - wzrost, zahamowanie wzrostu kości - spadek
•ACP (fosfataza kwaśna)- choroby kości - wzrost, nowotwory - wzrost, przerost i rak gruczołu krokowego - wzrost
•LP (lipaza trzustkowa) i AMS (α amylaza)
->Enzymy cytoplazmatyczne- ALT, LDH
->Enzymy mitochondrialne- AST, GLDH
Zmiany aktywności wybranych enzymów w niektórych chorobach wątroby i dróg żółciowych
|
AST |
ALT |
GLDH |
GGT |
ALP |
CHE |
Zapalenie ostre
|
↑↑↑ |
↑↑↑ |
↑↑ |
↑↑ |
↑↑ |
↓0 |
Zapalenie przewlekłe
|
↑↑ |
↑↑ |
↑ |
↑↑↑ |
↑ |
↓ |
Marskość
|
↑↑ |
↑0 |
0 |
↑↑ |
↑ |
↓↓ |
Żółtaczka mechaniczna
|
↑ |
↑ |
↑↑ |
↑↑ ↑↑ |
↑↑↑↑ |
0 |
Rak wątroby
|
↑ |
↑0 |
↑↑ |
↑↑↑↑ |
↑ |
↓0 |
•profil sercowy
• AspAT
• AlaT
• LDH - frakcje LDH-1
• CK
• troponiny I (cTnI) metodą ELISA
•profil tarczycowy
• trójjodotyronina
• tyroksyna
• cholesterol
•profil kostny
• wapń
• fosfor
• AP
• Białko - albuminy - elektroforeza
Profil hematologiczny
•Duży obraz krwi (leukocyty, erytrocyty, hematokryt, hemoglobina, SOK, SSH, SWH, trombocyty, rozmaz krwi obwodowej)
•Mały obraz krwi - duży obraz krwi bez rozmazu (wynik bezpośrednio z analizatora hematologicznego)
•Retikulocyty
•Grupy krwi (pies, kot)
•Badanie rozmazu krwi obwodowej (pasożyty krwi)
•Wskaźniki krzepnięcia
Profil krzepnięcia krwi
•Czas protrombinowy (PT)
•Czas trombinowy (TT)
•Czas kefalinowy - czas częściowej tromboplastyny (PTT)
•Fibrynogen
•Poziom czynnika VIII
•Poziom czynnika IX
Profil wątrobowy
•ALT (pies, kot)
•AST (nieswoisty)
•AP
•GLDH
•GGT
•LDH (nieswoisty)
•Bilirubina całkowita i związana
•Kwasy żółciowe-test stymulacji
•Białko całkowite, albuminy, elektroforeza
Profil trzustkowy
•Lipaza
•Amylaza
•Elastaza trzustkowa w kale (pies)
•TLI (pies, kot)
•Witamina B 12
•Kwas foliowy
•Fenole w moczu
Profil nerkowy
•Mocznik lub BUN
•Kreatynina
•Elektrolity (Na, K, Cl, Ca, P, Mg)
•Białko całkowite, albuminy, elektroforeza białek
•Cystyna C
•Badanie moczu: właściwości fizyczne, chemiczne, badanie osadu, analiza kamieni moczowych, badanie bakteriologiczne, białko/kreatynina
Profil neurologiczny
•Mocznik, kreatynina lub BUN
•Glukoza
•Ca, K, Mg, P
•Kwasy żółciowe
•Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego
•Fenobarbital (kontrola terapii)
•Bromek potasu (kontrola terapii)
Profil mięśniowy
•AST
•CK
•LDH izoenzymy
•Se
•Peroxydaza glutatinowa - GSH-Px
•Receptor acetylocholiny - przeciwciała (Myasthenia gravis)
•Troponina (uszkodzenie funkcji)
•Pro-ANP (uszkodzenie komórki)
•Mioglobina w moczu
Profil przedoperacyjny
•Duży obraz krwi
•Mocznik/BUN lub kreatynina
•AP
•ALT
•AST
•Elektrolity (Na, K, Cl)
•Wskaźniki zaburzeń krzepnięcia
Profil zaleganiowy (bydło)
•Wapń całkowity i zjonizowany
•Magnez
•Fosforany
•AST
•CPK
•Białko całkowite
•Mocznik
Kondycja fizyczna konia
•Duży obraz krwi
•AST, GGT
•GLDH
•Albuminy
•Mocznik
•Glukoza
•Bilirubina całkowita
•Triglicerydy
•Elektrolity:Ca, P, Mg, K, Na, Fe
Kondycja fizyczna bydła
•Duży obraz krwi
•AST
•GGT
•Białko całkowite
•Mocznik
•Triglicerydy
•Bilirubina całkowita
•Ca, P, Mg
•β-hydroksymaślan
Wyniki
•Dodatni (TP)- wynik dodatni, który identyfikuje pacjentów chorujących na daną chorobę
•Ujemny- (TN)- wynik ujemny, który identyfikuje pacjentów nie chorujących na daną chorobę
•Fałszywie dodatni (FP)- wynik pozytywny, który identyfikuje pacjentów chorujących i nie chorujących na daną chorobę
•Fałszywie ujemny (FN)- wynik ujemny, który nie identyfikuje wszystkich pacjentów chorujących na daną chorobę