Zajęcia nr 1
Teoretyczne podstawy nauki o przestępstwie.
Przestępstwo - czyn człowieka zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę określającą jego znamiona, zawiniony i społecznie szkodliwy.
Podstawowymi elementami tak sformułowanej definicji, składającymi się na strukturę przestępstwa, są:
czyn człowieka,
wypełnianie przez ten czyn określonych w ustawie znamion czynu zabronionego,
karna bezprawność czynu,
jego społeczna szkodliwość,
wina sprawcy.
Ad. 1
Czyn człowieka - zachowanie człowieka (działanie lub zaniechanie), które jest zależne od jego woli, a zarazem ma znaczenie w układzie społecznym. To czy sprawca wykonuje określone ruchy (działanie), czy ich nie wykonuje (zaniechanie), jest jedynie „techniczną” stroną prawnie relewantnego zachowania. Na takie zachowanie składa się aspekt psychologiczny oraz aspekt socjologiczny (czyn w tym aspekcie ma zawsze jakąś wartość - dodatnią, ujemną). Przy czym czyn przestępny to zachowanie o ujemnym ładunku treści społecznej (szkodliwość społeczna).
Ad. 2
Ustawowe znamiona czynu zabronionego - dotyczą:
podmiotu,
strony podmiotowej,
przedmiotu ochrony (zamachu),
strony przedmiotowej.
Ad. 3
Karna bezprawność czynu.
Zabronienie jakiegoś typu czynu przez ustawę, jako formalny element definicji przestępstwa, następuje przez określenie w ustawie jego znamion i kary grożącej za jego popełnienie. W ogólnym znaczeniu bezprawność oznacza sprzeczność czynu z normą prawa. Bezprawność karna jest to sprzeczność z normą prawa karnego, naruszenie zakazu lub nakazu zawartego w tym prawie. Bezprawność karna wyraża zabronienie czynu pod groźbą kary.
Ad. 4
Społeczna szkodliwość czynu.
Powołując się na art. 1 § 2 kk - nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma.
Ad. 5
Wina.
Pojęcie czynu zabronionego nie jest równoznaczne z pojęciem przestępstwa. Zgodnie z art. 115 § 1 kk, przez czyn zabroniony rozumie się jedynie zachowanie (działanie lub zaniechanie) o znamionach określonych w ustawie karnej. Aby tak określony czyn zabroniony stanowił przestępstwo, musi on być bezprawny, a ponadto jego sprawcy musi zostać przypisana wina, która jest niezbędnym elementem w definicji przestępstwa.
Ustawowe znamiona przestępstwa.
I Podmiot przestępstwa
Według obowiązującego kodeksu karnego, podmiotem przestępstwa, czyli jego sprawcą, może być tylko człowiek (osoba fizyczna). Pojęciem „sprawstwa” posługujemy się tutaj w szerokim znaczeniu, obejmującym różne formy popełnienia przestępstwa, zwane formami zjawiskowymi (podżeganie, pomocnictwo, formy sprawstwa i współsprawstwa), gdyż bez względu na te formy ogólne cechy podmiotu są identyczne. Dotyczą one zdolności do zawinienia, tj. osiągnięcia określonego etapu rozwoju umysłowego i moralnego, a także znajdowania się w takim stanie psychicznym, w jakim człowiek jest zdolny do rozumienia znaczenia przedsiębranego czynu i kierowania swym postępowaniem.
Ustawa z dnia 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźba kary (Dz. U. nr 197, poz. 1661) wprowadza do prawa polskiego odpowiedzialność osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych, spółek kapitałowych i handlowych oraz przedsiębiorstw za czyny zabronione, popełnione w ich imieniu lub interesie. Jej warunkiem jest skazanie osoby fizycznej, działającej w imieniu lub na rzecz podmiotu zbiorowego, jeżeli podmiot ten odniósł z przestępstwa popełnionego przez tę osobę bezprawną korzyść.
Nieletni - osoby, które nie ukończyły 17 lat w czasie popełnienie czynu zabronionego - w zasadzie nie ponoszą odpowiedzialności karnej, jednak za niektóre szczególnie niebezpieczne przestępstwa ustawa przewiduje odpowiedzialność po ukończeniu lat 15, gdy przemawiają za tym właściwości i warunki osobiste sprawcy, a zwłaszcza gdy poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.
Młodociani - sprawcy w pełni odpowiedzialni, jednak o kształtującej się osobowości. Zgodnie z art. 115 § 10 kk, młodocianym jest sprawca, który w czasie popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat (ale ukończył 17 lat), a w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat.
Przestępstwa powszechne - ogólnosprawcze (delicta communia) - może być popełnione przez każdego zdolnego do odpowiedzialności człowieka (tj. osobę poczytalną, która osiągnęła wiek odpowiedzialności). Określone w ustawie za pomocą zaimka „kto”.
Przestępstwa indywidualne (delicta propria) - podmiotem może być tylko osoba, która ma określone w ustawie właściwości (intraneus) wyróżniające ją z kręgu innych osób (zwanych extraneusami). Najczęściej określane za pomocą rzeczownika, np. żołnierz, funkcjonariusz publiczny, matka.
II Strona podmiotowa.
Wina - w prawie karnym - zarzucany z punktu widzenia wymogów tego prawa stosunek sprawcy do realizacji czynu zabronionego.
Ogólnymi warunkami, od których zależy możliwość postawienia zarzutu i przypisania winy sprawcy każdego czynu zabronionego są:
- podmiotowa zdolność do wymaganego przez prawo zachowania się zwana też zdolnością do ponoszenia winy.
- możliwość rozpoznania bezprawności przedsiębranego konkretnego czynu, której brak wyłącza przypisanie sprawcy winy w odniesieniu do tego czynu.
- wymagalność zachowania zgodnego z prawem, która uzależniona jest od sytuacji motywacyjnej sprawcy.
Teorie winy w historii rozwoju nauki prawa karnego:
teoria psychologiczna - ujmuje winę jako stosunek psychiczny sprawcy do realizacji czynu zabronionego Stosunek ten może polegać na zamiarze popełnienia czynu zabronionego (stosunek woli) bądź wiązać się ze świadomością (wyobrażeniem) popełnienia takiego czynu. Współcześnie teoria ta spotyka się z licznymi zastrzeżeniami z powodu pomijania elementów oceny normatywnej, która jest niezbędnym warunkiem stwierdzenia winy prawnej.
teoria normatywna - jej twórcy oparli się na założeniu, że istota winy nie polega na określonym przeżyciu psychicznym sprawcy, lecz na możliwości postawienia mu zarzutu z powodu podjęcia wadliwej decyzji woli i niewłaściwego postępowania. Istota winy nie tkwi w procesie psychicznym, lecz wiąże się z zarzutem, że sprawca nie powinien takiej woli przejawiać. Podstawą zarzutu jest naruszenie przez sprawcę obowiązującej normy postepowania, którą różnie określano, jako „obowiązkowość” wobec prawa, „powinność” przewidywania, itp.
We współczesnej nauce występują dwie koncepcje winy:
t. kompleksowa - akcentuje element normatywny zarzucalności, ale zarazem uwzględnia komponenty psychicznego stosunku sprawcy do czynu zabronionego. Wina to zarzucana umyślność lub nieumyślność, przy czym przy winie umyślnej zarzut dotyczy genezy i treści woli, zaś przy winie nieumyślnej genezy woli, która jest skierowana niewłaściwie.
„czysta” teoria normatywna - istota winy wyczerpuje się w zarzucalności (naganności) postępowania z punktu widzenia określonych norm (wartości). Teoria ta wiąże się z tzw. finalną koncepcją czynu. Wina polega na samym zarzucie stawianym sprawcy, że jego działanie było sprzeczne z normą prawa, naturalnie, jeżeli zachowanie sprawcy zgodnie z prawem było wymagalne, gdyż był on poczytalny, osiągnął wiek odpowiedzialności i miał możliwość uświadomienia sobie bezprawności czynu.
Na gruncie regulacji kodeksowej (art. 9 § 1 i 2 kk) przestępstwo umyślne zachodzi, gdy sprawca ma zamiar popełnić czyn zabroniony, tj. chce go popełnić (zamiar bezpośredni) albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi (zamiar ewentualny).
Przestępstwo nieumyślne występuje wówczas, gdy sprawca, nie mając zamiaru popełnienia czynu zabronionego, popełnia go jednak na skutek niezachowania wymaganej ostrożności, przy czym możliwość popełniania czynu przewidywał (świadoma nieostrożność, zwana lekkomyślnością) albo mógł przewidzieć (nieświadoma nieostrożność, zwana niedbalstwem).
Zasadniczo w prawie karnym rozróżnia się dwie formy winy: umyślną i nieumyślną.
Wina umyślna.
Zgodnie z art. 9 § 1 kk treścią winy umyślnej jest zamiar popełnienia czynu zabronionego, który może występować w dwóch formach - zamiaru bezpośredniego i zamiaru ewentualnego.
Zamiar bezpośredni (dolus directus) - polega na tym, że sprawca chce popełnić czyn zabroniony. Zamiar popełnienia czynu zabronionego jest aktem woli, którego istnienie uwarunkowane jest świadomością, ponieważ nie sposób wyobrazić sobie aktu woli bez świadomości tego, czego ona dotyczy. W odniesieniu do niektórych typów przestępstw ustawa wprowadza dodatkowe znamię nastawienia psychicznego sprawcy, najczęściej dotyczące celu działania. Przestępstwa takie nazywane są kierunkowymi, a cechuje je zamiar o szczególnym „zabarwieniu” (dolus coloratus). Zamiar przemyślany (dolus preameditatus) charakteryzuje się tym, że zostaje podjęty po głębszym namyśle obejmującym zarówno cel, jak i sposób realizacji. Zamiar nagły (dolus repentinus), podjęty pod wpływem określonego bodźca i cechujący się nagłością postanowienia oraz jego realizacji.
Zamiar ewentualny (dolus eventualis) - polega na tym, ze sprawca wprawdzie nie chce popełnić czynu zabronionego, ale przewiduje realną możliwość jego popełnienia i na nią się godzi. Godzenie się dotyczy „ubocznego”, ale w rozumieniu sprawcy realnego (prawdopodobnego) skutku w stosunku do podstawowego celu działania. Ten sposób rozumowania wyraził Sąd Najwyższy w jednym z orzeczeń uznających pozostawienie ciężko pobitej ofiary bez najmniejszej próby udzielenia jej pomocy za godzenie się z realną możliwością jej śmierci (wyrok SN z 18.11.1980 r., Gazeta Prawna 20/1981). W nauce sformułowano także koncepcję zamiaru quasi-ewentualnego - zachodzi on wówczas, gdy sprawca chce dokonać czynu zabronionego, ale nie ma pewności co do wystąpienia któregoś z jego znamion i godzi się na jego zaistnienie (np. sprawca chce dokonać obcowania seksualnego z osobą, co do której ma wątpliwości, czy ukończyła 15 lat, ale godzi się z taką możliwością).
Wina nieumyślna.
W prawie karnym rozróżnia się tradycyjnie dwie formy winy nieumyślnej - lekkomyślność i niedbalstwo.
Lekkomyślność (luxuria) - polega na tym, że sprawca uświadamia sobie możliwość popełnienia czynu zabronionego, ale przypuszcza - bezpodstawnie - że popełnienia tego czynu uniknie. Jest to więc postać świadomej winy nieumyślnej, sprawca bowiem przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego, jednakże nie ma zamiaru popełnienia takiego czynu (ani nie chce, ani nie godzi się z jego popełniniem), przeciwnie - przypuszcza, że czynu zabronionego uniknie.
Niedbalstwo (negligentia) - sytuacja, gdy sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć powinien i mógł tę możliwość przewidzieć. Niedbalstwo jest nieświadomą winą nieumyślną.
Wina kombinowana.
W prawie karnym występuje konstrukcja tzw. winy kombinowanej (culpa dolo exorta) - polega ona na takim połączeniu umyślności z nieumyślnością, w którym znamiona przestępstwa typu podstawowego objęte sa winą umyślną, natomiast następstwa czynu, od których zależy wyższa karalność - winą nieumyślną.
III Przedmiot ochrony (zamachu).
Każde przestępstwo godzi w określone dobro - życie, zdrowie, prawo własności, bezpieczeństwo publiczne, działalność organów państwa, itd. - a w konsekwencji, w stosunki społeczne chronione przez prawo karne. Całokształt tych stosunków (dóbr) tworzy pojęcie ogólnego przedmiotu ochrony prawnokarnej.
Z punktu widzenia funkcji prawa karnego mówi się o przedmiocie ochrony, natomiast z punktu widzenia treści czynu przestępnego - o przedmiocie zamachu.
Rodzajowy przedmiot ochrony (zamachu) jest syntezą norm, które chronią analogiczne dobra pod względem rodzajowym. Indywidualnym przedmiotem ochrony (zamachu) jest natomiast to dobro, które jest przedmiotem ochrony danego przepisu prawnokarnego, bądź na które skierowany został zamach przestępny.
Indywidualne typy przestępstw mogą mieć nie jeden, lecz kilka przedmiotów ochrony (zamachu). W takim wypadku mówimy o bliższym i dalszym przedmiocie ochrony (zamachu). Kryterium rozróżnienia pomiędzy bliższym a dalszym przedmiotem stanowi rola, jaką dany przedmiot odgrywa w zachowaniu się sprawcy i w klasyfikacji rodzajowej przestępstw. Nie chodzi natomiast o ocenę wagi dobra chronionego. Decydujące znaczenie ma to, że celem działania sprawcy jest np. w wypadku rozboju zabór rzeczy, a przemoc wobec osoby, groźba jej użycia albo doprowadzenie człowieka do stanu bezbronności lub nieprzytomności stanowią środki do realizacji tego celu.
Przedmiot wykonawczy - materialny substrat przedmiotu zamachu, np. rzecz będąca przedmiotem zaboru, ciało człowieka, na które skierowany jest zamach itd.
IV Strona przedmiotowa.
Znamiona strony przedmiotowej czynu zabronionego charakteryzują zewnętrzne zachowanie się sprawcy, jego formę i okoliczności , a także skutek tego zachowania oraz powiązanie między zachowaniem a skutkiem (związek przyczynowy).
Działanie - sterowane wolą zachowanie człowieka wyrażające się w podjęciu określonych czynności celowych.
Zaniechanie - można określić jako zdeterminowane wolą powstrzymanie się przez podmiot od wymaganego od niego i obiektywnie możliwego w danym czasie i miejscu działania.
Działanie przestępne jest przełamaniem normy zakazu, zaniechanie jest nieposłuszeństwem wobec normy nakazującej określone działanie. Zaniechanie nie oznacza w prawie karnym jakiejkolwiek bezczynności. W chwili zaniechania wymaganego działania sprawca może zachowywać się czynnie (przejawiać pewną aktywność). Istotne jest tylko to, że w odniesieniu do nakazanego obowiązku zachowuje się biernie, w czym wyraża się społeczna nieadekwatność jego reakcji na otaczającą rzeczywistość.
Niektóre przestępstwa można popełnić:
tylko przez działanie - np. „udział” w bójce lub pobiciu, „zniewaga”, „zabór” cudzej rzeczy;
tylko przez zaniechanie - np. „nieudzielanie” pomocy człowiekowi znajdującemu się w niebezpieczeństwie, „zatajenie” dowodów niewinności innej osoby, „niezawiadomienie” o przestępstwie;
w obu formach - spowodowanie określonego skutku, np. kto „powoduje” nieumyślnie śmierć.
Przestępstwa materialne (skutkowe) - charakteryzuje to, iż wywołanie przez sprawcę określonego skutku jest znamieniem ustawowym (przestępstwa znamienne skutkiem). Stąd też, dopóki określony w ustawie skutek nie zostanie przez sprawcę spowodowany, możemy mówić jedynie o usiłowaniu, a nie o dokonaniu przestępstwa.
Przestępstwa formalne - do ich dokonania wywołanie skutku nie jest wymagane, penalizowane bowiem jest już samo zabronione zachowanie sprawcy.
Skutek - wywołanie określonej zmiany będącej następstwem zachowania (działania lub zaniechania) sprawcy. Chodzi tu o wszelką ujemną zmianę spowodowaną przez sprawcę.
Każdy typ rodzajowy przestępstwa ma swoją postać zasadniczą (typ podstawowy), jednak niektóre rodzaje przestępstw mają ponadto typy kwalifikowane i uprzywilejowane.
Typy kwalifikowane - są tworzone ze względu na szczególne okoliczności czynu, sposób działania sprawcy albo następstwa czynu. Czynnościami kwalifikującymi mogą więc być: charakter przedmiotu zamachu, szczególne nastawienie psychiczne sprawcy (motywacja czynu), sposób jego działania, itp. Np. „ze szczególnym okrucieństwem”, „w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem lub rozbojem”, „w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie”, etc.
Typy uprzywilejowane - tworzyć je mogą szczególne okoliczności czynu, jego mała waga oraz szczególna sytuacja psychiczna sprawcy. Np. zabójstwo noworodka dokonane przez matkę w okresie porodu pod wpływem silnego przeżycia związanego z przebiegiem porodu.
Zagadnienie związku przyczynowego
Jednym z warunków odpowiedzialności za przestępstwo skutkowe jest ustalenie istnienia związku przyczynowego między zachowaniem sprawcy a określonym w ustawie skutkiem. Pod pojęciem związku przyczynowego rozumie się takie powiązanie zjawisk, w którym jedno wynika z drugiego, a bez zaistnienia pierwszego z nich (warunek) drugie by nie nastąpiło (następstwo, skutek).
teoria równorzędności warunków (t. ekwiwalencyjna) - zakłada ona obiektywny charakter związku przyczynowego, przy czym na skutek składa się zawsze szereg warunków, które łącznie tworzą jego przyczynę. Do ustalenia, czy zachowanie człowieka jest przyczynowe dla skutku, wystarczy stwierdzić, iż jest ono jednym z jego warunków. W tym celu posługujemy się metodą zwaną testem sine qua non. Hipotetycznie eliminujemy zachowanie się człowiek spośród wielu warunków skutku i jeżeli bez tego zachowanie się skutek by nie nastąpił, to jest ono jego przyczyną. Teoria ta zbyt szeroko zakreśla pole związku przyczynowego.
teoria przeciętnej przyczynowości (adekwatną) - należy przyjąć istnienie związku przyczynowego tylko wtedy, gdy skutek jest przeciętnym, normalnym następstwem rozpatrywanego czynu. Teoria zakłada porównywanie przyczyn i skutków dla ustalenia zwyczajnych przyczyn i eliminacji nadzwyczajnych. Za wadę tej teorii uznaje się płynność kryteriów przeciętności następstw.
teoria relewancji - w pierwszej kolejności ustala się uwarunkowanie przyczynowe na podstawie testu sine qua non, a więc przy zastosowaniu teorii ekwiwalencyjnej, a zbyt daleko idące wyniki tej teorii koryguje się w płaszczyźnie prawniczej przypisywalności skutku w kontekście typu przestępstwa.
4