Archeologia późnego średniowiecza
2. ZAMKI DONŻONOWE I WIEŻE MIESZKALNE

Chronologia zamków donżonowych

Francja - pojedyncze murowane obiekty wieżowe - donjon, jako siedziby książęce - od X w. - upowszechnienie od XII w. Drugi etap - 2. połowa XIV w.

Anglia - keep - normandzkie wieże - XI/XII w.

Niemcy - koniec XI w. (Nadrenia, Palatynat), XII w. (Niemcy środkowe)

Czechy, Śląsk - połowa XIII w

Pierwsze donżony francuskie

od początku przeznaczano je do zamieszkania - duże rozmiary - Langeais: 17 m x 7 m, Losches: 25,3 m x 15,6 m).

Niektóre powstawały na zrębach budynków pałacowych (auli)

Donżon w Langeais: 17 m x 7 m, koniec X w.

Donżony normandzkie

- pojawiają się z końcem XI w, zwłaszcza w wieku XII,

- liczniejsze są obiekty wzniesione na planie czworoboku (lub wieloboku), rzadsze i młodsze (od XII w) budowane na planie koła.

Gisors (Haute-Normandie)

Provins (Seine-et-Marne)

Chambois

Freteval, XI w.

Coucy (Aisne), plan zamku z widoczną najstarszą częścią - donżonem wzniesionym na planie koła XIII w.

Donżony francuskie w 2. połowie XIV wieku

- ponowny rozkwit wznoszenia wież mieszkalnych,

- wprowadzenie nowinek - najwyższej kondygnacji o charakterze obronnym,

Paryż, Temple

Vincennes, przekrój pionowy przez donjon

Normandzki keep w Anglii

- charakteryzował się najczęściej czterema prostokątnymi wieżyczkami w narożach (klatki schodowe, miniwnętrza),

- donżony królewskie mieściły reprezentacyjne sale (hall),

- bardziej rozbudowane formy (na planie prostokąta).

Londyn, White Tower, ok 1415 r.

Dover Castle

Hedingham Castle

Conisbrough Castle

Rochester Castle

Orford Castle

ZAMKI SZKOCKIE

Zamki wieżowe w Szkocji

- rozkwit zwłaszcza w póżnym średniowieczu (model dominował do XVII stulecia),

Broughty Castle (Dundee)

Urquhart Castle
(Inverness)

Eilann Donan Castle

Normańskie zamki donżonowe w południowej Italii i na Sycylii

- związane z XII-wiecznym podbojem normańskim,

- jeden z kilku modeli zamków normańskich, ale dominujący

Castello Adrano (Sycylia)

Niemcy

- recepcja donżonów od końca XI w. (Nadrenia, Hesja, Palatynat - wieże czworoboczne),

- wieże cylindryczne przejmowane są również, ale rozwojowo przekształcają się w wieże ostatecznej obrony, podczas gdy stałą siedzibą feudała są nieobronne palatia.

Burg Diez, wieża (donżon) - koniec XI w.

Burg Drachenfels, wieża (donżon) - 1 poł XII w.

Europa środkowa

Czechy

- staufijskie wieże (bliższe bergfriedom) pojawiły się w latach 1230-1270 trzykrotnie:

- pałac Sobiesława w Pradze,

- zamek Loket,

- zamek Zvikov

- pojedyncze wieże cylindryczne miały jednak charakter donżonów - np. Hrad Tyřov

Hrad Loket, Czechy - wieża ok. 1230 - przeniesienie modelu niemieckiego

Hrad Tyřov, Czechy

Recepcja donżonów francuskich w Czechach:

dwa donżony na zamku Karlštejn (rezydencja cesarza Karola IV w Czechach)

zbudowany po 1348 roku

Hrad Karlštejn,

Czechy

Najstarsze wieże (stołpy) na ziemiach polskich

wieże romańskie na Wawelu i w Płocku (XI w.)

Kraków, Wawel - romański stołp

Płock - romański stołp

Zamki donżonowe, wieże mieszkalne na Śląsku

1. najstarsze zamki książęce - 1. tercja XIII w.

- Wrocław, zamek książęcy na Ostrowie Tumskim,

- Opole, zamek książęcy na Ostrówku

Obiekty nie miały grubych murów (do 2 m)

Wrocław, Ostrów Tumski. Zamek

Zamki donżonowe, wieże mieszkalne na Śląsku

2. siedziby książąt dzielnicowych - schyłek XIII w - początek wieku XIV.

- książęce czworoboczne wieże w Jaworze, Strzegomiu, Głogówku, Strzelcach Opolskich, Niemodlinie, Kożlu, Siedlęcinie.

- biskupie wieże w Nysie, Otmuchowie, Ujeździe.

Siedlęcin - książęca wieża mieszkalna

Zamki donżonowe, wieże mieszkalne na Śląsku

3. siedziby rycerstwa - od 1. połowy XIV w.

- początkowo siedziby znaczących feudałów (Świny - von Schweinchen; Płonina, zamek Niesytno - von Czirn) - duże wieże,

- upowszechnienie modelu - szlacheckie gniazdo rodowe (Ciepłowody, Sędziszowa),

- wieża wójtowska w Bystrzycy Kłodzkiej - początek XV w.

Świny

Żelazno

Witków

Bystrzyca Kłodzka - wieża wójtowska

Sławków (Małopolska, wiezowy zamek biskupi)

Wieże miejskie

Koncepcja włoskiej genezy wież w miastach Europy Środkowej

➲Przyjmuje się, że w średniowiecznym Rzymie zbudowano w X-XII w. około 900 wież, które następnie, od XIII w., wyburzano.

➲W miastach Toskanii i północnych Włoch spotkamy je w podobnym natężeniu, jednak mniejsza skala tych ośrodków sprawia, że ogranicza się także liczba wież.

➲Wieże w miastach budowały rody patrycjuszowskie. Konkurencja między nimi znalazła odzwierciedlenie w znacznym rozwoju wysokości wież. Osiągały one do 50 m, a w skrajnych przypadkach nawet ponad 90 m . Od XIII w. wysokość wież ograniczano prawnie.

➲Wieże w miastach włoskich miały początkowo funkcję mieszkalno-obronną. Z czasem zatraciły ją w miejsce reprezentacyjnej.

➲W starszej literaturze przyjmowano, że wieże włoskie były wzorem wież w miastach Europy Środkowej.

Wieże w miastach włoskich budowano głównie w X-XIII w., a więc w czasie, kiedy w Europie Środkowej funkcjonowały już wieże elity feudalnej. W związku z tym nie podtrzymuje się koncepcji o śródziemnomorskiej genezie wież w miastach na północ od Alp.

Wieże w miastach Europy Środkowej jako ślad obecności elit feudalnych

➲Znacznie bardziej racjonalne wydaje się wiązanie wież w miastach z obecnością w nich przedstawicieli wyższych warstw społecznych.

➲Takie przekonanie wyraziła Anita Wiedenau (1983) na marginesie swoich badań nad romańskimi budowlami mieszkalnymi w Nadrenii. Obecność rycerstwa, feudałów i dostojników kościelnych w miastach XI-XIII w. jest dla niej tak samo oczywista, jak obecność kupców i rzemieślników. Następstwem zamieszkiwania feudałów w miastach była działalność budowlana wyróżniająca ich od pozostałych mieszkańców. Wiedenau próbuje rekonstruować te konwencje korelując źródła pisane z zachowanymi reliktami kamiennych budowli.

➲Dzieli ona mieszkalne obiekty murowane w miastach zachodnich Niemiec na nawiązujące do palatiów curtis, budowle wieżowe określane jako arx i wieże mieszkalne czyli turris.Odrębność tych typów ukształtowała się w Nadrenii przed połową XII w., a więc przed prawnym wyodrębnieniem gmin mieszczańskich.

Główne typy i społeczna funkcja wież mieszkalnych w w miastach Nadrenii
➲Arces nawiązywały formą do donjonu o proporcjach boków 1:2, przy czym ściana dłuższa mogła osiągać do 20 m. Składały się one zwykle z trzech kondygnacji rozdzielonych stropami, a poziom pierwszy mógł być częściowo zagłębiony w podłoże. Funkcje mieszkalne koncentrowano na reprezentacyjnej kondygnacji trzeciej.

➲Turris budowano na planie kwadratu o bokach długości do 9 m, nadając im formę kilkukondygnacyjną i zwieńczając krenelażem. Celom mieszkalnym służyło dostępne zewnętrznymi schodami piętro pierwsze, ewentualnie także drugie i trzecie. Poziom najniższy mógł być sklepiony, a wyższe przykrywano stropami.

➲W fazie wczesnomiejskiej budowle takie służyły wyłącznie feudałom. Później, wskutek osłabienia pozycji świeckich dostojników w miastach, wykorzystywali je coraz częściej przedstawiciele wyższego duchowieństwa.

Ewolucja do formy kamienicy

➲Od początków XIII w. zmieniała się forma wież. Zatracały cechy obronne, ewoluując w kierunku dwu- lub trzykondygnacyjnej kamienicy mieszczańskiej. Obniżenie wysokości rekompensowano powiększaniem powierzchni, zyskując przez to na funkcjonalności.

Rosheim, Alzacja, XII w. wg Gilberta Poinsot

Wieże mieszkalne w Bazylei i Zurychu

➲Budowa wież w miastach strefy górnoniemieckiej regulowana była dla poszczególnych ośrodków indywidualnie.

➲W Bazylei i Zurychu ich ilość ograniczał edykt Fryderyka Barbarossy z 1180 r. Cesarz określał w nim, że wieża mieszkalno-obronna może powstać tylko za zgodą zwierzchnika i opiekuna miast, tj. biskupa Bazylei.

➲Domyślamy się, że edykt miał na celu zamknięcie dostępu do budowy wież bogacącym się kupcom i rzemieślnikom, stwarzając w ten sposób przywilej dla obecnych w miastach kościelnych i świeckich dostojników.

Wieże mieszkalne w Wiedniu

➲Rycerze mieszkający w wiekach XII-XIII w Wiedniu byli w posiadaniu działek przyznawanych przez księcia Austrii na zasadach lenna. Książę pobierał od nich roczny czynsz

➲Zmiany użytkowników podlegały woli księcia.

➲Budowane na działkach wieże mieszkalne były wyznacznikiem statusu właściciela.

➲ Prawo do własnych działek miały także instytucje kościelne.

➲Stan taki trwał do 1278 r., kiedy król Rudolf I Habsburg, odwdzięczając się mieszczanom za poparcie w konflikcie z Przemysłem Ottokarem II, zapewnił dostępność do wyróżnionych parcel także im.

➲W 1360 r. wszystkie działki objęte wcześniej prawem lennym zostały obciążone czynszem na rzecz kasy miejskiej, likwidując w tym względzie uprzywilejowanie rycerzy i ministeriałów

Na podstawie źródeł pisanych zlokalizowano w Wiedniu 20 działek lennych, a na niektórych z nich można zidentyfikować relikty wież mieszkalnych

Norymberga

➲Istotna rola Norymbergi w polityce cesarstwa w XI-XII w. stała się przyczyną osadzenia w tym mieście znaczącej grupy królewskich ministeriałów. Część z nich weszła następnie w obręb kształtującego się od poł. XII w. patrycjatu mieszczańskiego.

➲Dwory ministeriałów koncentrowały się między królewskim zamkiem a głównym targiem miasta. Tworzyły tam elitarną enklawę wyróżniającą się obecnością wież mieszkalnych odpowiadających typowi turris.

➲Z inwentaryzacji sporządzonych głównie przed II wojną światową znamy 7 takich obiektów, datowanych na czas między połową XII a pocz. XIII w. Cechuje je znaczna zwartość formalna, odzwierciedlająca zapewne zbliżony sposób budowy i wykorzystania.

➲Ich najniższe kondygnacje były częściowo zagłębione w podłoże i przykryte sklepieniami. O organizacji wnętrz na piętrach nie mamy dostatecznych informacji, można jednak przypuszczać, że ich mieszkalne przeznaczenie miało zasadniczą wagę. Grubość murów w kondygnacjach parterowych, wahająca się w granicach od 1,30 do ponad 2 m informuje, że także obronna funkcja nie była zaniedbana.

➲Późnośredniowieczne przebudowy tych wież utrwalały ich wcześniejszą formę, z konieczności zamieniając zagłębiony coraz bardziej parter w piwnicę i dodając jedną lub dwie kondygnacje.

Norymberga, tzw. Duererhaus. Wieża mieszkalna zachowana w niższych kondygnacjach, nadbudowana w późnym średniowieczu. Wg L. Benevolo

Ratyzbona w późnym średniowieczu - pagus regi, pagus cleri, pagus mercatorum

Liczbę wież u schyłku średniowiecza szacuje się na bliską stu.

➲Do umocnienia się gminy mieszczańskiej i wykrystalizowania patrycjatu w więc do 2. poł. XIII wieże mieszkalne były właściwe dla pagus regi i pagus cleri. Ich odróżnienie spośród murowanych budowli innego charakteru umożliwiają forma, masywność murów i wystrój architektoniczny. Krótki opis tych wczesnych wież zawrzeć można w ramach dwóch zasadniczych odmian.

➲Odmiana I, zbliżona do arces wyróżnionych przez Wiedenau, obejmuje wieże na planie wydłużonego prostokąta sytuowanego węższym bokiem do ulicy. Ich wysokość osiągała cztery kondygnacje, a wnętrza dzielono na kilka części. Niektóre z pomieszczeń na kondygnacjach najniższych były sklepione. Obiekty wzniesione z ciosów w technice petit appareil datowane są na wiek XII, a z kamienia łamanego na XIII. Budowle tej odmiany są odwzorowaniem, sygnalizowanej przez Wiedenau także dla innych miast południowych i zachodnich Niemiec, tendencji do ewoluowania w kierunku kamienicy dostosowanej do działki o wąskim froncie (Wiedenau 1983, s. 13).

➲Odmiana II - wieże na planie zbliżonym do kwadratu, nawiązujące do turris, identyfikuje się wśród budowli z kamienia łamanego, datowanych na XIII w.

➲Ich powierzchnia wynosiła do 10 x 10 m, a dwie najniższe spośród około sześciu kondygnacji dzielono wewnętrznie na dwa pomieszczenia przykryte sklepieniami.

➲Celom mieszkalnym mogły służyć piętra od pierwszego do trzeciego.

➲Niektóre z takich budowli, sytuowane w głębi działek, o reprezentacyjnej fasadzie kierowanej w stronę dziedzińca, interpretowane są w nowszej literaturze jako należące do mieszczan (Schnieringer 1996, 1997).

Odmiana III - wieże patrycjuszowskie

➲Od końca XIII w. można w odniesieniu do Ratyzbony mówić o nowej tendencji, owocującej III odmianą wież. W ich przypadku coraz bardziej zaznaczała się przewaga funkcji reprezentacyjnej nad mieszkalną. Do zamieszkiwania służył teraz dom budowany równocześnie z kwadratową w rzucie wieżą. Sama wieża informowała o patrycjuszowskiej pozycji rodziny, która ją budowała. Nadawano jej spektakularną wysokość do około 50 m, zachowując z powodów prestiżowych niektóre elementy obronne - krenelaż (bez ganku) i strzelnice. Tylko w tej odmianie wież środkowoeuropejskich można dostrzec wzory z miast włoskich (Hubel 2000). Najwięcej takich budowli powstało w XIV wieku w dzielnicy kupieckiej (pagus mercatorum), tworząc czytelną częściowo do dzisiaj panoramę urbs turrita.

Keplerstrasse 7. Wieża patrycjuszowska przy kamienicy. Późne średniowiecze

Wg Strobla

Ratyzbona

Miasta kontynentalnej strefy Europy Środkowowschodniej

➲W miastach kontynentalnej strefy Europy środkowowschodniej wieże mieszkalne nie odegrały istotnej roli, a ich identyfikacja bywa trudna.

➲Pojedyncze zabytki znamy z miast o największym znaczeniu

➲Przyczyną braku wież mieszkalnych wydaje się być regale na budowle obronne, blokujące ich realizacje do XIII w. także rycerstwu i ministeriałom

➲W starszej literaturze przypisywano liczne wieże mieszkalne XII-XIII- wiecznej Pradze. Chodziło tu głównie o ok. 20 budowli położonych w głębi działek, jedno lub dwudzielnych, o niewielkiej powierzchni wnętrza (średnio 5 x 6 m). Pod względem konstrukcji budowlanej i wystroju były skromniejsze niż domy położone przy ulicach, ale ich najniższe kondygnacje zaopatrzono w sklepienia.

➲Wg nowszych poglądów domy te nie były wieżami. Miały tylko po dwie kondygnacje i zespolone były z większymi domami drewnianymi, sytuowanymi przy ulicy. Nawiązywały więc do aneksów określanych jako „kemenate“, pełniących funkcję spichlerza, bądź łączących przeznaczenie spichlerza i miejsca do spania.

Gotyckie wieże mieszkalne w Mieście św. Gawła w Pradze,
wg D. Libala i J. Muka

We Wrocławiu XIII-XIV w. istniały pojedyncze wieże mieszkalne.

W narożu ulic Wita Stwosza i św. Wita odkryto mur o grubości większej niż właściwa dla ówczesnych kamienic. Lokalizacja pokrywa się z wieżą przedstawioną na planie widokowym Bartłomieja Weynera z 1562 r. Według M. Golińskiego budowla ta mogła powstać jako mieszczańska, a w 1364 r. kupił ją książę brzesko-legnicki Ludwik I.

Wrocław, zachodni blok przyrynkowy w XIV-XV w. wg M. Chorowskiej

Jednoznacznymi wynikami badań dysponujemy w przypadku tzw. wieży wójta Henryka z ul. Brackiej 3/5 w Krakowie. Zbudowano ją w głębi działki, na planie kwadratu o bokach 9 x 9 m, a zawarte w niej trzy kondygnacje przedzielone były stropami. Wieża powstała w końcu XIII w. i funkcjonowała prawdopodobnie jako jedyna tej kategorii budowla w mieście (Liniecki 1988).