Skutki niedochowania formy

Niedochowanie przewidzianej formy czynności prawnej powoduje różne konsekwencje prawne. Z tego punktu widzenia można podzielić formy czyn­ności prawnych na trzy podstawowe rodzaje.

1. Forma czynności prawnej zastrzeżona pod rygorem nieważności (ad solemnitatem)

Jak sama nazwa na to wskazuje, niezachowanie tej formy prawnej powo­duje bezwzględną, nieważność czynności prawnej, która w konsekwencji nie wywołuje skutków prawnych (art. 73, 76 KC).

2. Forma czynności prawnej zastrzeżona dla wywołania określonych skutków prawnych (ad eventum)

Niezachowanie wspomnianej formy nie powoduje nieważności czynności prawnej a jedynie pociąga za sobą niewystąpienie niektórych wskazanych w ustawie konsekwencji prawnych, które by wystąpiły, gdyby zastrzeżona forma została zachowana (art. 73 § 2 zd. 2, art. 74 § l zd. 2 KC).

Przykład: Jeżeli strony zawarły nieformalną umowę przedwstępną, w której zobo­wiązały się do zawarcia w przyszłości innej umowy, dla której zastrzeżona jest forma notarialna, a następnie jedna ze stron uchyla się od zawarcia umowy przyrzeczonej, wówczas druga strona może żądać naprawienia powstałej stąd szkody (art. 390 § l KC). Jeżeli jednak umowa przedwstępna została zawarta w formie aktu notarialnego, to strona upraw­niona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej, nie musi więc poprzestać jedynie na żądaniu odszkodowania.

3. Forma czynności prawnej zastrzeżonej dla celów dowodowych (ad probationem)

Konsekwencje niezachowania tej formy przejawiają się wyłącznie na płaszczyźnie procesowej. Polegają one bowiem na ograniczeniu korzystania - w razie sporu - z dowodu z przesłuchania stron i świadków dla wykazania, że czynność prawna o określonej treści została dokonana (art. 74 § l KC). Przepis ten jest wyrazem większego zaufania do dokumentów, niż do zeznań świadków. Wspomniane środki dowodowe są dopuszczalne jedynie w następujących przypadkach wskazanych w art. 74 § 2 KC:

1. jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę - co wobec istniejącego między nimi konfliktu interesów na ogół się nie zdarza;

2. jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma;

3) jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą. Przepis ten został wprowadzony w celu wzmocnienia pozycji proce­sowej konsumenta względem przedsiębiorcy, od którego należy oczekiwać znajomości przepisów prawnych o formie zawierania przez niego umów. Natomiast deficyt informacji w tym względzie po stronie konsumenta nie powinien zamykać mu drogi do ochrony jego interesów przed sądem.

Zakres zastosowania form szczególnych

1. Forma z mocy ustawy

Na wymóg dochowania formy szczególnej dla dokonania czynności praw­nej przede wszystkim wskazują przepisy ustawy (Kodeksu cywilnego i innych ustaw). Z punktu widzenia praktycznego doniosłe znaczenie ma umiejętność właściwego rozumienia sensu przepisów dotyczących formy czynności praw­nych. W tym względzie należy kierować się następującymi regułami.

Po pierwsze, wszystkie - poza zwykłą formą pisemną- formy szczególne (a więc formy kwalifikowane) mogą być zastrzeżone wyłącznie albo pod rygorem nieważności, albo dla wywołania określonych skutków prawnych (ad eventum).

Jeżeli treść odpowiedniego przepisu wyraźnie nie wskazuje na skutek ad eventum, należy wówczas przyjąć, że forma kwalifikowana została zastrzeżo­na pod rygorem nieważności (art. 73 § 2 KC),

Przykład: Artykuł 75¹ § l KC stanowi, że „zbycie lub wydzierżawienie przedsiębior­stwa albo ustanowienie na nim użytkowania powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi". Ponieważ chodzi tu o formę pisemną kwalifi­kowaną (podpis uwierzytelniony) - przeto rozważać można jedynie alternatywę: czy jest to forma ad solemnitatem, czy ad eventum. Biorąc jednak pod uwagę, że zacytowany prze­pis nic nie stanowi o szczególnych skutkach zachowania albo niezachowania tej formy, a jedynie wyraża powinność jej zachowania, zatem forma ta przewidziana została pod rygorem nieważności. Podobnie ma się rzecz z generalnie ustanowionym w art. 158 KC wymaganiem zachowania formy aktu notarialnego do przeniesienia własności nierucho­mości. Z tych samych względów należy przyjąć, że art. 329 § l KC zastrzega formę pisemną z datą pewną pod rygorem nieważności, natomiast art. 678 § 2 KC tę samą formę, lecz ze skutkiem ad eventum, ponieważ w przepisie tym wyraźnie wskazane zostały szczególne konsekwencje związane z zachowaniem tej kwalifikowanej formy pisemnej.

Po drugie, zwykła forma pisemna może być przewidziana nie tylko pod rygorem nieważności i dla wywołania określonych skutków prawnych, ale i dla celów dowodowych. Jeżeli w treści konkretnego przepisu wyraźnie nie został zastrzeżony rygor nieważności albo szczególny skutek prawny związa­ny z tą formą - należy przyjąć, że zwykła forma pisemna przewidziana zosta­ła jedynie dla celów dowodowych (art. 73 § l i art. 74 § l KC).

Przykład: W art. 88 § l KC przewidziana została forma pisemna dla celów dowo­dowych, ponieważ nie określono żadnej konsekwencji niezachowania tej formy; w art. 99 § 2 KC pod rygorem nieważności, ponieważ rygor ten wyraźnie został w przepisie tym wskazany; w art. 660 KC dla wywołania określonych w tym przepisie skutków szczegól­nych (ad eventum).

Po trzecie, przepisy prawa cywilnego przewidują formę szczególną albo dla bezpośrednio wyróżnionych rodzajów czynności prawnych, albo w sposób pośredni - przez odesłanie do formy dotyczącej innego rodzaju czynno­ści prawnej, z którą dana czynność prawna pozostaje w związku. W ostatnio wymienionych sytuacjach można by mówić o formie pochodnej czynności prawnej (por. np. art. 63 § 2, art. 99, 390 § 2 KC).

Po czwarte, przy umowach wymóg zachowania formy szczególnej w zasadzie dotyczy oświadczeń woli składanych przez wszystkich uczestników umowy. Jednakże ustawa przewiduje w tym względzie wyjątki, wyraźnie w prze­pisach prawnych wskazane (por. np. art. 245 § 2 zd. 2, art. 890 KC).

2. Forma z mocy umowy

Forma szczególna może być zastrzeżona także w umowie stron (art. 76 KC). Niekoniecznie musi to być odrębna umowa o zachowaniu formy. Częściej zastrzeżenia takie stanowią element jakiejś innej umowy po­przedzającej dokonanie czynności prawnej, dla której zastrzeżono formę szcze­gólną (np. umowy przedwstępnej). Jeżeli zastrzeżona przez strony forma szcze­gólna nie zostanie dochowana, to w myśl art. 76 zd. l KC - czynność prawna nie dochodzi do skutku, z tym że strony mogą określać inne konsekwencje prawne. Gdy brak jest podstaw do ustalenia, jakie konsekwencje prawne stro­ny uzgodniły, wówczas szczególna reguła interpretacyjna art. 76 zd. 2 KC każe przyjąć, że zwykłą formę pisemną zastrzeżono tylko dla celów dowodo­wych (ad probationem). Nie może ona wszakże być zastrzeżona w stosun­kach między przedsiębiorcami (art. 74 § 3 KC)¹.

3. Forma następczych czynności prawnych

Zwrot ten nie jest zwrotem języka prawnego (ustawy). Używa się go w literaturze na zbiorcze oznaczenie czynności prawnych pozostających w związku z czynno­ścią prawną (umową) pierwotną i oczywiście dokonywanych po czynności (umowie) pierwotnej.

Formę owych następczych czynności prawnych reguluje art. 77 KC

Oto aktualne jego brzmienie:

„Art. 77. § 1. Uzupełnienie lub zmiana umowy wymaga zachowania takiej formy, jaką ustawa lub strony przewidziały dla jej zawarcia.

§ 2. Jeżeli umowa została zawarta w formie pisemnej, jej rozwiązanie za zgodą obu stron, jak również odstąpienie od niej albo jej wypowiedzenie powinno być stwierdzone pismem.

§ 3. Jeżeli umowa została zawarta w innej formie szczególnej, jej rozwiązanie za zgodą obu stron wymaga takiej formy, jaką ustawa lub strony przewidziały w celu jej zawarcia; natomiast odstąpienie od umowy albo jej wypowiedzenie powinno być stwier­dzone pismem".

Na podstawie tego artykułu należy najpierw objaśnić czynność praw­ną następczą w postaci umowy, która modyfikuje treść umowy pierwotnej (art. 77 § l KC). Modyfikacją jest zarówno zmiana niektórych postanowień umowy pierwotnej, jak i dodanie do niej (np. w postaci aneksu) nowych po­stanowień. Przyjęto w tym przypadku zasadę ekwiwalentności formy pier­wotnej i następczej czynności prawnej. Umowy modyfikujące w istocie bo­wiem współkształtują treść stosunku prawnego i dlatego nie ma racjonalnych przesłanek, aby nie miały one być zawierane w takiej samej formie, w jakiej powinna być zawarta umowa pierwotna.

Strony w umowie pierwotnej mogą wszakże zastrzec dla umowy modyfi­kującej formę surowszą od przewidzianej w ustawie dla umowy pierwotnej lub z surowszymi sankcjami.

Przykład: Zgodnie z art. 860 § 2 KC, umowa spółki powinna być zawarta w formie pisemnej ad probationem. Strony mogą zastrzec w treści tej umowy, że wszelkie jej mo­dyfikacje będą wymagały formy pisemnej pod sankcją nieważności albo np. w formie aktu notarialnego.

Natomiast niedopuszczalne jest, aby w umowie pierwotnej zastrzeżono dla umowy następczej łagodniejszą od ustawowej formę lub zwolniono strony od zachowania formy szczególnej.

4. Zakres zastosowania elektronicznej formy czynności prawnej

W myśl art. 78 § 2 KC, oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym za po­mocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu jest równoważne z oświadcze­niem woli złożonym w formie pisemnej. Zastępuje ono zatem zwykłą formę pisemną zastrzeżoną w ustawie lub w umowie stron. Ponadto w myśl art. 7 ust. 2 ustawy o podpisie elektronicznym, oznaczenie czasu zastępuje datę pew­ną, określoną w art. 81 KC.

V. Pismo potwierdzające zawarcie umowy

1. pismo potwierdzające jedna strona niezwłocznie po zawarciu umowy prze­śle drugiej stronie;

2. pismo to nie zawiera istotnej zmiany treści umowy potwierdzanej;

3. druga strona niezwłocznie nie sprzeciwi się na piśmie przesłanemu jej pismu potwierdzającemu.

W razie spełnienia tych przesłanek „strony wiąże umowa o treści określo­nej w piśmie potwierdzającym" (art. 77¹ KC). Skutek ten następuje - w myśl ustawy - zarówno wtedy, gdy pismo potwierdzające wiernie odtwarza treść zawartej umowy, a więc w istocie jest oświadczeniem wiedzy o tym fakcie (przyznaniem faktu), jak i gdy w nieistotnej mierze zmienia treść zawartej umowy, a zatem jest w pewnej mierze oświadczeniem woli. Odpowiednie „milczenie" drugiej strony umowy należy uznać albo za stwierdzenie (przyznanie) faktu zawarcia umowy, albo za oświadczenie woli zmieniające treść pierwotnej umowy.

---