Ogniwo III- Nabywanie pojęć, uogólnianie

I.

Czynności nauczycieli: kierowanie procesem nabywania pojęć, kierowanie procesami uogólniania

Czynności uczniów: procesy uogólniania służące wytworzeniu pojęć

II.

Etapy kształtowania pojęć wg Okonia:

1.kojarzenie nazw z odpowiadającymi im przedmiotami (rozpoczyna się , gdy dziecko zaczyna wymawiać pierwsze słowa, rozkwit w wieku przedszkolnym)

2.tworzenie ,, przedpojęć ” na podstawie znajomości zewnętrznych cech rzeczy i zdarzeń(kształtowanie pojęć elementarnych na podstawie znajomości zewn. cech przedmiotów-barwa, kształt, wielkość)

3.nabywanie pojęć naukowych:

• Zestawianie przez uczniów danego obiektu lub zdarzenia z innymi w celu wyodrębnienia go spośród tych innych-ANALIZA WSTĘPNA

• Wyszukiwanie cech podobnych , ich uogólnianie tj. szukanie tego, co jest wspólne dla różnych owoców, figur geometrycznych, zjawisk fizycznych, faktów społecznych- GENERALIZACJA

• Poszukiwanie cech różniących dane rzeczy bądź zdarzenia od innych, zarówno nieistotnych cech zewn. , jak i przede wszystkim cech istotnych , ujawniających istotne związki między nimi- RÓŻNICOWANIE

• Wytworzenie sobie przez uczniów danego pojęcia na podstawie znajomości istotnych cech danej kategorii przedmiotów. Jest to po dokonanej poprzednio analizie cech moment ich syntezy, połączenia zebranych informacji w całość. Synteza pozwala uczniom uporządkować właściwą treść danego pojęcia, oraz w razie potrzeby zdefiniować to pojęcie- SYNTEZA

• Zastosowanie przez uczniów poznanego pojęcia w nowych sytuacjach poznawczych bądź praktycznych sprzyja sprawdzeniu czy wszyscy uczniowie je sobie przyswoili, tj. czy pojęcie zostało prawidłowo uogólnione i odróżnicowane, a następnie utrwalone-ZASTOSOWANIE

III.

METODY NAUCZANIA POJĘĆ wg R. Arendsa - DEDUKCYJNA i INDUKCYJNA

1. Metoda bezpośrednia (dedukcyjna):

• opiera się na toku dedukcyjnym: od reguły do przykładu.

• Nauczyciel najpierw przedstawia definicję pojęcia, potem podaje przykłady i nieprzykłady, pomagające zrozumieć pojęcie.

• Trudność polega na nazwaniu i definiowaniu pojęcia.

• Sprawdza się najlepiej w przypadku pojęć wcale lub ledwo znanych uczniom.

2. Metoda przyswajania (indukcyjna):

• porządek indukcyjny: od przykładu do reguł.

• Najpierw podaje się przykłady i nieprzykłady danego pojęcia, a uczniowie samodzielnie odkrywają lub przyswajają pojęcie dzięki rozumowaniu indukcyjnemu.

• Nazwa i definicje pojawiają się na końcu.

• Sprawdza się najlepiej, gdy uczniowie mają jakąś znajomość pojęcia.

Wewnętrzna organizacja lekcji z zastosowaniem wybranej metody nauczania:

A) Nauczanie bezpośrednie:

1. Nazwanie pojęcia i podanie definicji.

2. Określenie cech istotnych oraz podanie przykładów i nieprzykładów pojęcia.

3. Sprawdzenie opanowanie pojęcia: uczniowie sami podają przykłady i nieprzykłady.

B) Przyswajanie pojęć :

1. Podanie uczniom przykładów i nieprzykładów

2. Nakłanianie uczniów do snucia domysłów, podawania argumentów, na których się opierają. Stawianie dodatkowych pytań naprowadzających myślenie uczniów na właściwy kierunek.

3. Nazywanie i opisywanie procesów myślowych, którymi posługiwali się uczniowie. Podawanie przez nauczyciela dodatkowych przykładów i nieprzykładów, aby uczniowie przyswoili cechy istotne pojęcie i jego nazwę.

4. Nauczyciel podsuwa dodatkowe przykłady i nieprzykłady. Uczniowie je wyjaśniają i sami podają przykłady i nieprzykłady.

CECHY ISTOTNE I NIEISTOTNE POJĘCIA- definicje na przykładzie trójkąta równobocznego

Pojęcia mają cechy, które je opisują i umożliwiają zdefiniowanie. Niektóre cechy nazywamy nieistotnymi. Posługujemy się nimi dla odróżnienia jednych pojęć od innych

1. Cechy istotne:

• Cechy istotne trójkąta równobocznego: jest to trójkąt; każdy bok musi być równy. Trójkąty, których boki nie są równe, nie są trójkątami równobocznymi.

• Pojęcie podrzędne zawiera własne cechy istotne oraz zawiera również wszystkie cechy istotne pojęcia ogólnego - trójkąt równoboczny należy do pojęcia trójkąty, musi, zatem zawierać wszystkie istotne cechy trójkąta.

2. Cechy nieistotne (niedefinicyjne):

• Pewne cechy występujące w niektórych, ale nie we wszystkich obiektach należących do danej klasy.

• Nieistotna cech trójkąta równobocznego np. powierzchnia

Wszystkie pojęcia mają cechy istotne i nieistotne, których rozróżnianie sprawia czasem uczniom trudności, np. pojęcie „ptak” ( problem latania- nie wszystkie ptaki latają. Zatem fruwanie nie stanowi cechy istotnej pojęcia).

IV. Trudności uczniów podczas realizacji ogniwa:

• przejście od wyobrażeń do pojęć(u dzieci w szkole podstawowej, u których przeważa myślenie konkretno-obrazowe)

• w poprawnym wyrażaniu swoich myśli( wypowiedzi uczniów nie zawsze jasne i zrozumiałe)

• kształtowanie pojęcia na jednym przykładzie (myślenie uczniów przez analogię)

• gdy uogólnienie zostało dokonane na podstawie cechy nieistotnej ( np. owoce, cecha: jadalność; dziecko zalicza marchew do owoców)

• gdy treści nauczania zawierają podobne, zbliżone do siebie elementy (dziecku łatwiej zaobserwować różnice niż podobieństwa)

• gdy na jednej lekcji nauczyciel usiłuje kształtować zbyt wiele pojęć

• przyswajanie pojęć ogólnych( np. feudalizm, socjalizm)

• w przyswajaniu pojęć, które nie maja oparcia w spostrzeżeniach i wyobrażeniach uczniów(trudności w wyobrażeniu sobie czegoś nieskończonego; np. pojęcia w geometrii: płaszczyzna, prosta)

• gdy wiadomości przyrodnicze trzeba ujmować w formuły matematyczne, a następnie posługiwać się nimi

V. Błędy nauczycieli popełniane w czasie realizacji ogniwa:

• uogólnienie zostało dokonane tylko na podstawie jednego przykładu

• uczniowie przyswajają sobie pojęcia nowe, zanim utrwaliły się pojęcia poprzednio ukształtowane

• pominięto porównywanie przedmiotów i zjawisk dla uchwycenia występujących między nimi różnic i podobieństw; a więc gdy brak zróżnicowania i wyodrębnienia cech istotnych

• podawanie uczniom pełnych definicji nowych pojęć, zwalniając ich tym samym od samodzielnej analizy cech istotnych

• wprowadzanie zbyt wielu pojęć na raz

• uogólnianie cech przedmiotów na podstawie zbyt małej liczby przykładów

• zestawianie przedmiotów i zjawisk jednego rodzaju z przedmiotami zupełnie innego rodzaju, a więc zestawianie przedmiotów trudno porównywalnych a nawet uniemożliwiających wyodrębnienie cech wspólnych

• podawanie uczniom gotowych definicji, wzorów, praw w typowych kontekstach ,,książkowo-szkolnych”, brak wdrażania uczniów do stosowania pojęć w nowych sytuacjach, praktycznego ich wykorzystania

• egzekwowanie od uczniów definicji ,pojęć bez uprzedniego sprawdzenia rozumienia przez nich ich treści

1