Ruch
Na dzisiejszym wykładzie potraktujemy ruch człowieka jako podstawową formę jego działalności, czynności. Ruchy człowieka zwłaszcza te o charakterze sportowym należy zawsze postrzegać jako celowe zachowania. Zachowania celowe psychologia określa mianem działanie albo czynność. Służą one bowiem rozwiązywaniu konkretnych zadań ruchowych wynikających z określonego zamiaru i celu oraz warunki realizacji. Dlatego też psychologiczna teoria działania stanowi istotną podstawę ujęcia oraz poznania i opisu złożonej sfery ludzkiej aktywności. Podwaliny tej teorii stworzyli na przełomie lat 20 i 30 dwaj Rosyjscy teoretycy. W Polsce w sposób oryginalny ta teoria została rozwinięta przez Tomaszowskiego i znana jest u nas głównie jako Teoria czynności. Oryginalnie jest formułowana jako Teoria działania. Współczesne koncepcje zwłaszcza zachodnie bazują głównie na modelu tzw. Jednostką analizy TOTE - Test Operation Test E.......... wychodzi się z założenia że każde działanie związane jest z testowaniem. Wszelkie koncepcje aktualne bazują głównie na tym modelu. Współczesne koncepcje i teorie nie ograniczają się jak ta pierwotna teoria do samej osoby, do samej jednostki lecz koncentrują się na systemie człowiek-środowisko, a więc to wszystko wprzęgnięte jest gdzie jest oddziaływanie różnych czynników szeroko pojętego środowiska.
Zresztą to jest w analizie czynności typowe nie tylko dla koncepcji działania, czynności gdzie także nie tylko środowisko w tym wymiarze przyrodniczo-geograficznym ale środowisko także w wymiarze społecznym. Stąd też mówimy także o pewnych poziomach socjalizacyjnych które współokreślają strukturę i współsystemy czynności. Musimy wziąć pod uwagę relacje niżej wymienione. Nie wchodząc w szczegóły opisu teorii czynności, koncentrujemy się na jej podstawowych założeniach i możliwościach jej wykorzystania w analizie działań. U podstaw tej teorii leży aspekt intercjonalnej organizacji ogólnej ludzkiego zachowania, a więc zamierzonej organizacji, nie przypadkowej. Więc odnosi się do człowieka jako do całości, a nie do tego że ruszam palcem, to ja ruszam palcem.
Działanie ujmowane jest jako kompleksowe, całościowe zdarzenie dotyczące osoby jako całej istoty. Działanie oznacza zachowanie zorganizowane tzn. celowe, ukierunkowane na osiągnięcie określonego stanu końcowego - celu. Zgodnie z tą teorią działanie stanowi podstawową formę aktywności człowieka przy czym nie ogranicza ta teoria tylko do działania ruchowego. Działanie jest to proces za pomocą którego człowiek realizuje swoje stosunki ze środowiskiem wywierając wpływ na określony przedmiot czy określony stan rzeczy. Działanie uznawane jest za główny regulator stosunków człowiek - świat. Dziecko poznaje świat poprzez określone działanie. Na tle tej teorii zrodziły się różne wypaczenia, bo poprzez nadmierne akcentowanie form działania człowiek w swojej historii doprowadza świat do rozwiązań katastroficznych, krytycznych np.: zanieczyszczenie środowiska. Pewna forma działania ruchowego jest związana nie tylko z tymi sportowymi, ale jeżeli weźmiemy wirtuoza gry na fortepianie elementem jego czynności która ma zupełnie inny wymiar niż to co robi akrobata, ale także jest związana z ruchem. Bo bez tych umiejętności ruchowych nie zagra.
Z tego wynika że pojęcie działanie obejmuje moment bycia aktywnym, ja muszę być aktywny żeby działać. Obejmuje także aspekt wolicjonalnego sterowania. Zatem założenie aktywnego, ukierunkowanego na cel oraz wspieranego działania stanowi istotę myślenia wspólnego z teorią czynności. Z tego wynika że pojęcie działania nie odnosi się do każdego rodzaju aktywności, zachowania. Idzie bowiem zawsze o zachowanie celowe, zamierzone. Więc takie ujęcie wyklucza zachowania odruchowe niezamierzone zmiany położenia czy miejsca. Działanie ruchowe jest ukierunkowane na realizację określonego zadania ruchowego i na osiągnięcie celu przewidzianego przez daną osobę. Jest to zatem celowe zachowanie którego punktem wyjścia jest określona sytuacja i które zmierza do osiągnięcia określonej innej sytuacji odnosząc to np.; do czynności nauczania, przechodzimy od określonej sytuacji kiedy nie umie czegoś w wyniku tej czynności dochodzę do innej sytuacji kiedy opanował. Co leży u podstaw ujmowania ruchu człowieka z pozycji teorii działania. Możemy tu wskazać na następujące przesłanki.
człowiek w swoich zmaganiach ze środowiskiem, ze światem skazany jest na działania. Tzn. swoją indywidualną pozycję i sytuację musi sobie sam aktywnie kształtować. Stąd też ruchy człowieka zasadnie jest rozpatrywać kategorią działań.
Działanie człowieka jest rozumiane jako intencjonalnie zorganizowane zachowanie.
Ruchy człowieka stanowią bardzo istotną ale i bardzo spoistą formę w której urzeczywistnia się działanie.
Z faktu interpretacji ruchu jako działań wynikają takie implikacje. Trzeba bowiem stwierdzić że ruchy są czymś więcej niż formą uzewnętrzniania się osoby. Są wyrazem sytuacji w której osoba się znajduje. Ruchy człowieka stanowią zawsze pewne procesy systemowe, które dotyczą jego osoby jako całości. Ruch człowieka to nie tylko zmiana położenia ciała lub punktu masy w czasie i przestrzeni. Ruch jest intencjonalnie zorganizowanym zachowaniem.
Implikacje to jest rozpatrywanie ruchu jako systemowego procesu
Ruch zawsze w określonej sytuacji
Intencjonalna organizacja ruchu.
Z tego wynika że istota procesów ruchowych nie leży w samym ruchu jako takim, ale w poruszaniu się, my się poruszamy. My w procesie nauczania uczymy poruszania się a to jest coś więcej niż opanowanie jakiegoś wzorca ruchowego. Mianowicie w procesie nauczania, nauczamy działania ruchowego np.: pływanie, bieganie. Oczywiście ogólne stwierdzenia dotyczące intencjonalnej organizacji nie wyjaśniają, głębiej w ten problem możemy wniknąć kiedy kierujemy pytania odnośnie funkcji działania ruchowego, a tych funkcji działania jest co najmniej kilka.
Wykonując jakieś działanie, to to samo działanie może spełniać różne funkcje.
Funkcja eksploracyjna - ja chcę czegoś doświadczyć poprzez działanie ruchowe, ja chcę przeżyć.
Funkcja konstruktywna - chcę na coś wpływać, coś osiągnąć.
Funkcja prezentatywna - chcę coś przedstawić, chcę wywrzeć wrażenie na kimś.
Funkcja protektywna - zmierza do zabezpieczenia, do zapobiegania różnym niekorzystnym sytuacjom.
Te szczegółowe funkcje działania wprowadzają nas głębiej w problematykę intencjonalnej organizacji działania ruchowego.
W charakterystyce tej struktury główne znaczenie mają następujące punkty że
Czynności czy działania są zorganizowane na różnych poziomach systemowych.
Czynności czy działania ruchowe odznaczają się charakterystycznym przebiegiem fazowym.
W działaniach udział biorą zróżnicowane systemy regulacyjne.
Zajmijmy się tą 1 kwestią. A więc zróżnicowanymi poziomami systemowymi.
Czynności ruchowe zorganizowane są zawsze jako indywidualnie ustrukturyzowana całość z udziałem bardzo zróżnicowanych ale ściśle ze sobą powiązanych poziomów systemowych. Poziom rozwoju każdego z tych poziomów wyznacza indywidualne dyspozycje zachowania osoby, wyznacza osobnicze możliwości i granice działania. A więc konkretne zachowanie ruchowe jest rezultatem właściwości różnych poziomów systemowych oraz naturalnych relacji ze środowiskiem.
Oczywiście człowiek w swoim działaniu uruchamia wszystkie te poziomy systemów z różnymi akcentami w zależności od sytuacji środowiskowej.
Fizykalny system dyspozycji zachowania - ciało
Zacznijmy więc od systemu funkcjonalnych dyspozycji zachowania. Fizykalnych - odnoszących się do właściwości fizykalnego ciała. Mamy tu na uwadze masę ciała, długość, objętość, punkt ciężkości, dźwignie itd. Działanie osoby można wtedy opisać w kinematyce i dynamice więc jako fizykalny ruch tzn. możemy opisać jako zmianę ciała w czasie i przestrzeni w zależności od fizykalnych praw siły ciążenia, tarcia, proporcji dźwigni. Będzie to analiza biomechaniczna.
Biologiczny system dyspozycji zachowania - organizm
Nie są to już te fizykalne właściwości. Jednostka jest ujęta nie tylko jako fizykalne ciało ale jako cały organizm funkcjonujący. Chodzi tu głównie o procesy metaboliczne, energetyczne, hormonalne ale przede wszystkim neuronalne. System biologiczny to to co dotyczy człowieka jako organizmu.
Psychiczny system dyspozycji zachowania - osobowość
System ten dotyczy kognitywnych, emocjonalnych, motywacyjnych oraz wolicjonalnych podstaw zachowania. W działaniu biorą udział zatem wszystkie te cechy psychiczne. W wielu koncepcjach analizy ruchu związanych głównie z paradygmatem przetwarzania informacji, a traktujących człowieka w tej metamorfozie komputerowej, bierze się pod uwagę prawie, że wyłącznie kognitywne, a więc poznawcze funkcje pomijając pozostałe funkcje psychiczne. W tym systemie psychicznych dyspozycji rozpatrujemy wszystkie funkcje począwszy od kognitywnych, a skończywszy na emocjonalnych.
Socjalny system dyspozycji zachowania - rola
Dotyczy roli jaką spełnia dana jednostka w danej grupie społecznej. W tym systemie chodzi głównie o przyswojenie w procesie socjalizacji pewnych wzorców oceny, a więc przyjmujemy pewne wartości, normy, nastawienia, pewne wzorce zachowania oraz pewną logikę treści związanych z obcowaniem z pewnymi przedmiotami, urządzeniami, przyborami i wynikającymi z nich przyzwyczajeniami.
Trzeba podkreślić, że tylko włączenie wszystkich tych systemów dyspozycji prowadzi do właściwego zrozumienia skutecznych czynników aktywności.
Działanie obejmuje szereg elementów.
Systemowe poziomy działania
W działaniu możemy wyodrębnić także pewne cechy tego działania, pewne znamiona strukturalne, lub wymiary. To są te trzy cechy:
Orientacja - tym głównym czynnikiem jest czynnik kognitywny. Więc moglibyśmy tę cechę inaczej określić przy pomocy pojęć orientacja, kognicja. W tych wymiarach czynności ważny jest też poziom sensomotoryczny, kognitywny. A więc nie tylko pewne obrazowanie ale także werbalne informacje. Często w analizie tej czynności przeprowadzamy procedurę.
Aktywacja - psychologia, fizjologia, czy psychofizjologia określa to napędem. Tę cechę moglibyśmy określić przy pomocy pojęć, napęd, motywacja, emocja. Takie czynniki aktywacyjne jak: impulsywno-popędowe, emocjonalno-afektywne oraz gnostyczno-wolicjonalne.
Realizacja - związane głównie z koordynacją, kondycją. Tutaj tymi wymiarami realizacyjnymi są zdolności motoryczne, kondycyjne, koordynacyjne, kompleksowe.
Działania muszą odpowiadać jednak określonym kryterium, by móc być sklasyfikowane, skategoryzowane właśnie jako działania. Biorąc pod uwagę działanie jako element formy całej aktywności człowieka moglibyśmy to ująć w takim modelu. Działania muszą być: celowe, planowe i oceniane. Stawiamy sobie cel, z tego celu wynika plan działania, następuje realizacja i ocena wyniku działania. Wprowadzamy jakąś korektę, dostosowujemy lub modyfikujemy. Na poziomie oceny porównujemy wartości pożądanych z wartościami faktycznymi. Dopiero działanie określamy wtedy kiedy spełnia te kryteria.
Kryterium działania
FOLIA
Kryteria czynności:
1. Cel i sens
2. Antycypacja
3. Ocena
ad.1 - zorientowanie i umotywowanie ma cel okazywanie sensu i zamiaru
ad.2 - kognit. Reprezentacje operacyjne odzwierciedlenie przewidywania planów czynności
ad.3 - porównanie WP/WF, porównanie standardów rozwojowych, informacja zwrotna
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Kryterium rozróżniamy także fazy, które w określonej mierze wiążą się z tymi tutaj wyszczególnionymi kryteriami działania. W tej strukturze fazowej możemy wyodrębnić 3 typy faz: czasowe, funkcjonalne i hierarchiczne.
Z tego wynika, że typowa struktura fazowa ma charakter triadowy. Stąd też często spotykamy się z określeniem triadowej struktury działania. Każde działanie jest zawsze antycypacją, a więc przewidywaniem, a także zawsze jest realizacją. Bo między nimi zachodzą określone związki na zasadzie pierścieni regulacyjnych. Realizacja zatem może zwrotnie wpływać na antycypację, na orientację. Ale to może mieć miejsce tylko w przypadku oceny realizacji danego działania. Stąd też w działaniu występują te trzy fazy, bo dochodzi jeszcze interpretacja. Te linie określają regulacje. Więc możemy tu mówić o regulacji podstawowej czyli bazowej i regulacji procesualnej to są wszystkie te procesy zachodzące zwłaszcza neurofizjologiczne, ale także energetyczne.
Spotykamy się jeszcze z innym podziałem faz:
faza antycypacyjna - określana inaczej jako preaktywna lub premotoryczna, przygotowawcza
chodzi w niej przede wszystkim o planowanie działania, a więc ustalenie celu. Definiujemy tutaj w tej fazie zapoczątkowanie dla danej czynności, a więc określamy pewne kryteria inicjujące i ustalamy pewne normy dla oceny działania i jego wyników, a więc będziemy tu mówili o kryteriach ewaluacyjnych.
faza realizacyjna - określana jako aktywna, motoryczna czy wykonawcza
wykonanie pewnego działania. Chodzi tu o przekształcenie planu w czyn.
faza interpretacyjna - określana jako postaktywna, postmotoryczna.
Następuje po wykonaniu danej czynności. Dotyczy ta faza dwóch poziomów: emocjonalnego (jestem zadowolony bądź niezadowolony z wyniku), a także operacji kognitywnych i ocena już precyzyjniej.
1
Agnieszka Szojda