T. Czyżewski: Poezje i próby dramatyczne.

Czyżewski:

• malarz i poeta (w malarstwie - 1) formizm, 2) koloryzm),

• urodzony 28.12.1880 w Berdychowie pod Limanową, zmarł 6.05.1945 w Krakowie,

• wczesna poezja spotyka się z krytyką, malarstwo z podziwem,

• krytyka formizmu w poezji: traktowała go jako odmianę futuryzmu,

• był garbaty,

• motyw miasta w twórczości: ukształtowany przez Paryż, ważne dla artysty są krajobrazy dzieciństwa,

• zbierał świątki, przyśpiewki i kolędy,

• 1902 (ma 22 lata) - zaczyna studia malarskie w Krakowie na ASP,

• 1906 - debiutuje jako malarz. 3 obrazy (zaginęły): Jesień, Młyn, Chałupa, uczeń Leona Wyczółkowskiego,

• 1907 - literacki debiut - Śmierć Fauna - obrazek sceniczny,

• 1908 - podróż do Paryża, 1911 - druga podróż do Paryża, poznał kubizm,

• 1917 - z Andrzejem i Zbigniewem Pronaszkami założył Towarzystwo Skrajnych Modernistów (malarskie), Czyżewski maluje między innymi obrazy wielopłaszczyznowe (skrzynki zbite z nieregularnych wielokątów kartonu. W środku wizerunki twarzy, różne malunki. Ale te obrazy nie tną przedmiotu na części. Uległy zniszczeniu),

• 1918 - powstał poetycki klub futurystów zwany „Gałka Muszkatułowa” - tu malarze i poeci. Malarze nazwali się Formistami. Tu: Czyżewski, Leon Chwistek, Henryk Gotlib, Jan Hryńkowski, Jacek Mierzejewski, Tymon Wiesiołowski, Andrzej i Zbigniew Pronaszkowie, Konrad Winkler, Witkacy, August Zamoyski. Poeci nazwali się futurystami - tu Czyżewski, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Aleksander Wat,

• w 1919 roku Czyżewski z Chwistkiem zaczęli wydawać czasopismo „Formiści”,

• w 1920 Czyżewski debiutuje jako poeta - tomik Zielone oko. Poezje formistyczne. Wizje elektryczne,

• 1921 - jednoaktówka Osioł i słońce w metamorfozie i Wąż, Orfeusz i Eurydyka. Wizja antyczna, drugi tomik poetycki - Noc - Dzień. Mechaniczny instynkt elektryczny,

• maj 1922 - leci samolotem do Paryża. 8 lat tam jest. Poza malarstwem (patronuje polskim malarzom, przybyłym w 1924 - kapistony) wydał Pastorałki z drzeworytami Tadeusza Makowskiego w 1925, wydaje tom poetycki Robespierre. Rapsod. Od romantyzmu do cynizmu (1927),

• 1930 -wraca do Polski,

• 1936 - wychodzi ostatni tom poetycki Lajkonik w chmurach,

• w czasie wojny - Warszawa (Wola), biedny,

Twórczość:

• jego poezja to „notatnik malarza” (Pollakówna), s. XXII poprzez obrazy poety są czytane jego wiersze, wiersze stają się komentarzem do jego obrazów,

• w poezji często posługuje się przymiotnikami oznaczającymi kolory, częsty jest motyw słońca = malarski koloryzm,

• wiersz Wiersz o malarstwie - s. XXV ma charakter (…) literackiego świadectwa odbioru dzieła malarskiego,

• wiersz Dla sztuki i życia - zrymowany program,

• modernistyczne źródła twórczości - są impresjonistyczne zapisy chwil i doznań, wątek antyczny i ludowy, światło i cień; s. XXXIII Czyżewski, odchodząc od nastrojowości i dosłowności opisu, poszukuje autonomii słowa w jego właściwościach muzycznych i magicznych,

• muzyka to często podstawa organizacji brzmieniowej tekstu,

• w pierwszych tomikach poetyckich - poetyka modernistyczna, aluzyjność, niedokończenia, półtony, brak precyzji, są też elementy symbolizmu emocjonalnego (też z poetyki modernistycznej) - ożywianie martwych przedmiotów i urzeczowienie organizmów żywych, pejzaż wywołujący odpowiedni nastrój). Modernistyczny jest wyobcowany artysta, którego symbolem jest harfa, symbolika krwi, cierpienia, śmierci, symbole drzewa - lasu,

• z futuryzmu - charakterystyczne są: cywilizacja, typograficzny kształt wiersza, „słowa na wolności”,

• formiści - eksperymenty z uwyraźnianiem formy,

• 1919 w „Gońcu Krakowskim” artykuł Poezja ekspresjonistów i futurystów. Potem - Pogrzeb romantyzmu - uwiąd starczy symbolizmu - śmierć programizmu, Od maszyny do zwierząt - chce jednolitego traktowania wytworów natury i cywilizacji (zwierzęta jak maszyny),

• w czasie formizmu w obrazach pisał futurystyczne wiersze. Wiele z nich ma kształt typograficzny. W treści - dynamizm ruchu, symultanizm, motywy mechanizmu, filmu. Charakterystyczny jest wiersz wolny, z krótkimi wersami, są znaki nieodzwierciedlające znaków językowych,

• w wierszach z futuryzmu - często nie ma interpunkcji albo jest jej nadmiar, koniec wersu to też znak przestankowy,

• symultanizm (jednoczesność przedstawianych zdarzeń) ma oddać dynamikę współczesnego życia, jego złożoność,

• formizm w poezji - w opozycji do futuryzmu. Futuryzm był nastawiony na natychmiastowe oddziaływanie na odbiorcę. Formizm - chce przezwyciężać konwencję, jest bardziej kameralny, studyjny i intelektualny niż futuryzm,

• teoretycy - Chwistek i Witkacy. Witkacy opowiedział się za formizmem w 1938 roku,

• według Chwistka i Witkacego uwydatnienie formy odbywa się kosztem treści,

• częste u Czyżewskiego dadaistyczne zawodzenia (du dy u dy), powtórzenia,

• s. LIV - LV - formizm wmalarstwie i poezji akcentuje władzę artysty nad materią, to jest zdolność do jej rozkładania i składania z powrotem,

• poetyka ruchu (ruch - czasem bezpośredni temat, wzór organizacji wypowiedzi artystycznej) = niedyskursywność tekstu,

• rytualny charakter wierszy formistycznych - formy wypowiedzi są wzorowane na hipnozie, śnie, magii. To pójście w kierunku literatury prymitywnej,

• 3 płaszczyzny formistycznego dzieła: umysłowa deformacja, „kinematograficzny” ruch, ciążenie ku rytuałowi,

• formizm jest między kubizmem i surrealizmem

Teatr:

• ma początek w poezji (tu: widowisko we wnętrzu mózgu, teatr wyobraźni_,

• teatr - z ducha zabawy,

• zdialogizowane utwory - Geniusz i sobowtór, Płomień i studnia, Transcendentalne panopticum, Pastorałki, poematy - Lajkonik i Robespierre,

• miniatury teatralne: Śmierć Fauna (1907), Osioł i słońce w metamorfozie (1922), Włamywacz z lepszego towarzystwa (1922), Wąż, Orfeusz i Eurydyka (1922),

• między Wyspiańskim a Witkacym,

• w projektach scenograficznych ważne elementy koloru, światła, deformacji kształtów, dźwięki - gwizdy, zgrzyty, strzały, pienia,

• przedmioty charakteryzują postać w Śmierci Fauna. W pozostałych - napierają na człowieka, który się wśród nich zatraca, mechanizuje. Rzeczywistość jest iluzją, zamierzoną i widoczną, tworzy sztuczne układy. Udawanie i imitacja - świadome i zauważalne,

• odsunięcie na dalszy plan tekstu słownego, zbliżenie do malarskiej koncepcji teatru,

Pastorałki:

• zanim je poeta zebrał w tomiku z roku 1925, były rozproszone w różnych tomach = zainteresowanie ludowym prymitywizmem,

• stylizacja archaiczna i gwarowa,

• trójdzielność szopkowej scenki - pierwszy plan (Dobrochna Ratajczak) - niebo z aniołami, ptakami i gwiazdą betlejemską, drugi - stajenka, trzeci - pasterze i zbójnicy,

• centrum - obraz świętej rodziny. Nieruchomy, sztuczny obraz żłóbka,

• 2 rodzaje tekstów - 1) wzorowany na sztukach plastycznych, obraz szopki betlejemskiej, 2) podhalański krajobraz i środowisko góralskie, naturalistyczne, żywiołowe działanie,

Poezje hiszpańskie:

• trzon tomu Lajkonik w chmurach - wiersze inspirowane pobytem w Hiszpanii,

• połączenie folkloru i awangardy (aniołowie na kształt samolotu, dzwony jak sygnały radiowe),

• na końcu umieszczony cykl (nowy) pastorałek, kantyczek i misteriów