Pojęcia nowożytność

• Renesans (odrodzenie) - okres w historii kultury europejskiej, obejmujący przede wszystkim XV i XVI wiek, określany często jako "odrodzenie sztuk i nauk" oraz koncepcja historiozoficzna odnosząca się do historii kultury włoskiej od Dantego do roku 1520 (Rinascimento). Polski termin "renesans" pochodzi od francuskiego słowa renaissance, zastosowanego przez Jules'a Micheleta i Jakoba Burckhardta. Termin renaissance jest używany w wielu językach europejskich, w tym francuskim, angielskim i niemieckim - w języku włoskim stosowany jest natomiast termin rinascimento. Prawdopodobnie pierwszy użył jej Giorgio Vasari w swoich Le vite de' piú eccellenti pittori, scultori ed architettori w połowie w. XVI (mianowicie we wstępie do trecenta i wstępie do quattrocenta). Druga z polskich nazw epoki, "odrodzenie", jest wiernym tłumaczeniem francuskiego słowa renaissance.

• manufaktura - przedfabryczne przedsiębiorstwa, w których stosowano podział pracy przy ręcznej produkcji, dzięki czemu wyrób towarów stał się szybszy i tańszy; to one przekształciły się w fabryki.

• Mecenas - opiekun artystów, głównie ich sponsor

• humanizm - kierunek w filozofii głoszący, że wszystko co związane z człowiekiem zasługuje na zainteresowanie. Termin użyty po raz pierwszy przez F.J. Niethammera (1808).

• arrasy - tkaniny artystyczne wywieszane na ścianach

• Reformacja - ruch religijno-społeczny w chrześcijaństwie zachodnim w XVI w., który doprowadził do rozłamu w Kościele zachodnim i powstania protestantyzmu; zapoczątkowana 1517 wystąpieniem M. Lutra w Wittenberdze przeciwko sprzedawaniu odpustów; stawiała sobie za cel moralną i teologiczną odnowę Kościoła przez powrót do Biblii i nauk głoszonych przez pierwotny Kościół; spowodowała reakcję ze strony Kościoła katolickiego — kontrreformację; oprócz Niemiec objęła swym zasięgiem Anglię, Francję, Szwajcarię, Niderlandy, Polskę, Węgry oraz kraje skandynawskie i bałtyckie.

• Arianie (bracia polscy) - radykalny ruch społ.-rel. powstały w Polsce w XVI w.; zwolennicy antytrynitaryzmu; przyczynili się do rozwoju szkolnictwa i kultury pol. (Raków, Pińczów); 1658 zmuszeni do przejścia na katolicyzm, emigrowali, gł. do Holandii i Siedmiogrodu.

• Antytrynitarze - przeciwnicy dogmatu o trójosobowości Boga, nie uznający bóstwa Chrystusa; w Polsce (XVI-XVII w.) lewy odłam reformacji - bracia polscy, arianie, socynianie, unitarianie.

• Luteranizm - doktryna teologiczna i chrześcijański ruch reformacyjny, zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI wieku (za datę jego rozpoczęcia uważa się rok 1517). Stanowi jeden z nurtów protestantyzmu i ewangelicyzmu. Luteranie opierają swoją wiarę na czterech zasadach: tylko Pismo, tylko Chrystus, tylko wiara i tylko łaska. Najistotniejszą z nich jest zasada "Tylko Chrystus", której podporządkowane są wszystkie inne. Oznacza ona, że tylko Jezus Chrystus, Syn Boga Ojca, prawdziwy Bóg i prawdziwy człowiek, dzięki działaniu Ducha Świętego narodzony z Marii Panny, jest jedynym pośrednikiem między człowiekiem a Bogiem, jedynym Zbawicielem i ratunkiem dla grzesznika, który zbawienie przyjmuje z darowanej łaski, bez własnej zasługi, poprzez wiarę w Ukrzyżowanego i Zmartwychwstałego Pana (teologia krzyża). Nauka o usprawiedliwieniu w Kościele luterańskim podkreśla, że nie zbawiają uczynki, a jedynie wiara w usprawiedliwiające dzieło Chrystusa, dokonane na krzyżu Golgoty. Dobre uczynki pokazują, czy wiara jest prawdziwa - człowiek czyni dobrze nie dlatego, aby być zbawionym, ale czyni dobrze dlatego, że Chrystus złożył z życia swego jedyną i niepowtarzalną ofiarę dla zbawienia całego świata.

• Kalwinizm - jedna z ważniejszych doktryn i wyznań protestanckich. Kalwinizm zaliczany jest do ewangelicyzmu historycznego, tj. wyznań wywodzących się wprost z reformacji. Kalwinizm wywodzi się z reformacji szwajcarskiej, której działaczem był m.in. Huldrych Zwingli. Ostateczną postać nadał jej Jan Kalwin. Kalwinizm odegrał znaczną rolę w formowaniu się wielu ruchów protestanckich: purytanów, hugenotów, anabaptystów, szkockich prezbiterian. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów okresu reformacji, był dominującym wyznaniem protestanckim wśród polskiej i litewskiej szlachty i trzecim wyznaniem chrześcijańskim w ogóle (po katolicyzmie i prawosławiu). Kalwin oparł swoją doktrynę na Biblii uznając, że tradycja podlega stałej rewizji (ecclesia reformata et semper reformanda). Jej centralnym punktem była nauka o predestynacji, wedle której ludzie od chwili urodzenia są przeznaczeni przez Boga albo do zbawienia, albo do potępienia. Bóg dokonał tego wyboru przed stworzeniem świata i nie będzie on zmieniony. Spełnianie dobrych uczynków jest wyłącznie dowodem, że należymy do grona wybranych przez Boga. Również powodzenie w biznesie i w życiu jest dowodem łaski Bożej. Teologia kalwińska inspirowała się poglądami św. Augustyna.

• Anglikanizm - jedna z gałęzi chrześcijaństwa, która powstała w Anglii w XVI wieku. Anglikanizm w części wywodzi się z tradycji protestanckiej, jednak w dużym stopniu zachował teologiczną więź z katolicyzmem. Pierwszą głową Kościoła anglikańskiego był Henryk VIII - zlikwidował on zakony, przejął dobra kościelne, pozostawił hierarchię kościelną, zniósł celibat, zachował kult świętych, liturgia sprawowana była w języku angielskim. Źródłem objawienia i najwyższym autorytetem jest Biblia, interpretowana w oparciu o Tradycję, w świetle danego człowiekowi przez Stwórcę rozumu. Uznano dogmaty czterech pierwszych soborów ekumenicznych. Tradycyjne konfesyjne stanowisko wyraża 39 artykułów. Uznano, że Jezus Chrystus jest obecny w Eucharystii w sposób symboliczny. Uznano zasadę usprawiedliwienia przez wiarę oraz wyboru człowieka przez Boga, kładąc nacisk na: pracę człowieka nad sobą, wolną wolę i łaskę Bożą. Odrzucono zwierzchnictwo jurysdykcyjne papieża (obecnie około 100 wspólnot uznaje zwierzchnictwo papieża, jako głowy Kościoła). Zachowano hierarchiczny (episkopalny) ustrój Kościoła z nienaruszoną sukcesją apostolską. Wyznaczanie biskupów jest przywilejem króla (faktycznie sprawowanym przez premiera). Udzielanie sakramentów, kaznodziejstwo i odprawianie nabożeństw zastrzeżono dla duchownych wyświęcanych przez biskupów. Odrzucono celibat. Zlikwidowano klasztory. W czasach współczesnych nastąpił powrót do organizowania anglikańskich wspólnot zakonnych.

• Protestantyzm - jedna z głównych gałęzi chrześcijaństwa, obok katolicyzmu i prawosławia, na którą składają się wyznania religijne powstałe na skutek ruchów reformacyjnych wewnątrz Kościoła rzymskokatolickiego rozpoczętych wystąpieniem Marcina Lutra w XVI wieku oraz ruchów przebudzeniowych w łonie macierzystych wyznań protestanckich w kolejnych stuleciach. W łonie protestantyzmu wyróżnić można kilka wiodących wyznań, z czego główne to: luteranizm, kalwinizm, reformowane skrzydło anglikanizmu, baptyzm, adwentyzm i pentekostalizm.

• Sobór w Trydencie - sobór powszechny Kościoła katolickiego, który miał miejsce w latach 1545-1563. Sobór był odpowiedzią na narastającą potrzebę reform w Kościele katolickim, który podjął się ich w odpowiedzi na reformację. Jest uznawany za początek okresu kontrreformacji. Odrzucił główne idee reformacji; zainicjował reformę Kościoła rzymskokatolickiego przez wydanie wielu dekretów w sprawach wiary i moralności oraz dyscypliny kościelnej. Odbył się w mieście Trydent (północne Włochy). Zapoczątkowany przez papieża Pawła III, a zakończył się za panowania papieża Piusa IV.

• Kontrrefirmacja - [łac. contra `przeciw', reformatio `przekształcenie'], nurt w Kościele katolickim kształtujący XVI-XVII w. reformę życia kościelnego, będący reakcją na reformację; celem kontrreformacji była rekatolicyzacja ludności w krajach protestanckich; za początek i podstawę programową kontrreformacji uważa się postanowienia soboru trydenckiego (1545-63).

• herezja - pogląd sprzeczny z oficjalną nauką Kościoła

• jezuici - zakon założony 1534 przez świętego Ignacego Loyolę, 1540 zatwierdzony przez papieża Pawła III; w Polsce od 1564; 1773 kasata, 1814 reaktywowany; początkowo głównym zadaniem — obrona katolicyzmu i przeciwstawianie się obcym doktrynom teologicznym; po okresie reformacji: działalność kaznodziejska, misyjna, pedagogiczna, naukowa.

• inkwizycja - potoczna nazwa systemu śledczo-sądowniczego Kościoła katolickiego działającego od XIII do XIX wieku, utworzonego w celu wyszukiwania, nawracania i karania heretyków w oparciu o postanowienia ujęte w dokumentach soborowych, synodalnych oraz bullach papieskich.

• indeks ksiąg zakazanych - opracowywany i ogłaszany przez Kościół katolicki, spis książek, których nie wolno było czytać, posiadać i rozpowszechniać wiernym bez zezwolenia władz kościelnych, pod groźbą ekskomuniki. Na spis wciągane były publikacje uznane za niezgodne z doktryną katolicką, wśród nich znalazły się też dzieła naukowe i filozoficzne, m.in. Galileusza, Kanta, Keplera, Kopernika, Monteskiusza czy Woltera.

• Grekokatolicy - członkowie Kościołów katolickich obrządku bizantyńskiego

• unici - w szerszym znaczeniu — chrześcijanie wywodzący się z różnych Kościołów wschodnich, którzy uznali zwierzchnictwo Rzymu, ale zachowali odrębność od katolicyzmu w kulcie (np. jakobici, maronici); w węższym znaczeniu — dawni wyznawcy prawosławia, którzy w następstwie unii brzeskiej (1596) i unii użhorodzkiej (1646) przeszli na katolicyzm, zachowując wschodnią obrzędowość; dawniej zwani też grekokatolikami.

• Prawosławie - chrześcijaństwo wschodnie charakteryzujące się ciągłością tradycji od czasów apostolskich, własną liturgią i niezależnością lokalnych Kościołów (Kościoły prawosławne), stanowiące jedną z 3 wielkich gałęzi chrześcijaństwa.

• Senat - w dawnej Polsce rada królewska, z czasem izba sejmu walnego; występował również w sejmie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego.

• izba poselska - niższa izba sejmu I Rzeczypospolitej, wyłoniona po raz pierwszy na sejmie w Piotrkowie w 1493 roku jako reprezentacja szlachty wybierana na sejmikach ziemskich. Wraz z królem i Senatem stanowiła stany sejmujące. Ostateczny skład izby został określony w wyniku unii lubelskiej w 1569 roku. W izbie poselskiej zasiadało 167 posłów, wybranych na sejmikach, w tym 48 z Wielkiego Księstwa Litewskiego. Dopuszczono także przedstawicieli większych miast, posiadających prawa szlacheckie, jednak bez prawa głosu (Kraków i Wilno, później także Lublin, Lwów, Gdańsk i Kamieniec Podolski).

• Kanclerz - w dawnej Polsce od końca XIV w. jeden z najwyższych urzędników w kraju; kanclerz koronny był członkiem rady królewskiej, później senatu, prowadził sprawy zagraniczne; w Wielkim Księstwie Litewskim stały urząd kanclerza od lat 40. XV w.; od 1569 — kanclerz wielki koronny i kanclerz wielki litewski; jego zastępcą był podkanclerzy; urząd zlikwidowany 1795/

• podkanclerzy - astępca kanclerza, jeden z najwyższych urzędników państwowych w dawnej Polsce, wchodził w skład rady królewskiej i Senatu. Początkowo urząd ten był lokalnej formy i małego znaczenia. Wysoki status podkanclerzy osiągnął za Bolesława Wstydliwego, który starając się osłabić rolę wojewody krakowskiego, promował kanclerza i tym samym jego zastępcę. W średniowieczu urzędy te pełnili przeważnie duchowni. W czasach Władysława Łokietka kanclerz i podkanclerzy osiągnęli status urzędników centralnych; od XIV wieku zastępca kanclerza tytułował się podkanclerzy Królestwa Polskiego. Podkanclerzy prowadził korespondencję dyplomatyczną; jako szef kancelarii wystawiał przywileje i nadania królewskie oraz inne akty związane z wewnętrzną organizacją państwa. Moc prawna i zakres obowiązków podkanclerzego były identyczne z kanclerskimi; różniła ich tylko wielkość pieczęci (większa i mniejsza) stąd późniejsza nazwa pieczętarze.

• Podskarbi - w dawnej Polsce urzędnik zarządzający skarbem; od XIV w. na dworze król. (p. koronny lub wielki); jego zastępcą był od poł. XV w. (formalnie od 1504) p. nadworny (na Litwie — dworny); w W. Księstwie Litew. urząd znany od 1. poł. XV w.; od XVI w. czł. senatu; od 1569 odrębny p. wielki kor. i p. wielki litew.; od 1590 p. wielki zarządzał skarbem publicznym, a p. nadworny — skarbem królewskim.

• Hetman - najwyższy dowódca w Polsce i w W. Księstwie Litew. 2. poł. XV w.-1795.

• sejmiki ziemskie - w dawnej Polsce (od końca XIV wieku), były to zjazdy całej szlachty z terenu danej ziemi bądź województwa. Wywodziły się ze zjazdu urzędników ziemi, na który zaczęła przybywać szlachta. Obradom sejmiku przewodniczył początkowo starosta (w Wielkopolsce), wojewoda (w Małopolsce) lub najwyższy godnością urzędnik ziemski. Stopniowo od pierwszej wolnej elekcji ukształtowała się funkcja marszałka sejmikowego. Sejmik uchwalał lokalne podatki i tworzył sąd sejmikowy. Sejmiki ziemskie były równoprawne z sejmami prowincjonalnymi i sejmem walnym i król mógł zwołać którykolwiek z nich dla zatwierdzenia swych propozycji. Od połowy XV wieku sejmiki zaczęły wysyłać swych przedstawicieli - posłów - na sejm walny. Z chwilą powstania izby poselskiej sejmu walnego zmalała rola ustawodawcza sejmików, zachowały one jednak pewne istotne kompetencje.

• ruch egzekucyjny - ruch polityczny średniej szlachty w XVI w., w Polsce (a później w Rzeczypospolitej Obojga Narodów), którego celem było przeprowadzenie reform w dziedzinie sądownictwa, skarbowości i wojska. Reformy te zmierzały do umocnienia państwa i ograniczenia wpływów magnaterii i duchowieństwa. Ruch czasowo, choć nie zawsze, stawał się ważnym sojusznikiem króla. Ruch ten zakładał istotne zmiany społeczne i polityczne w Rzeczypospolitej. Wśród postulatów wysuwanych przez ruch egzekucyjny były m.in.:

- wyegzekwowanie praw i obyczajów zawartych w konstytucjach sejmikowych (czyli dawnych aktach prawnych), a także kodyfikacji prawa, stąd - 'egzekucja praw'

- domagano się egzekucji dóbr (zwrotu królowi królewszczyzn, nielegalnie trzymanych przez wielu magnatów), stąd - 'egzekucja dóbr'

- przestrzegania prawa o tzw. incompatibiliach (z 1504), czyli zakazie sprawowania przez jedną osobę wielu urzędów, i reguły osiadłości (urzędy ziemskie mogą być obejmowane tylko przez szlachtę zamieszkałą na danej ziemi)

- zwiększenia uprawnień Sejmu; programowi egzekucjonistów towarzyszyło hasło nihil novi (nic nowego bez izby poselskiej) i wysuwali postulaty silnego rządu.

- zniesienia uprzywilejowania duchowieństwa, opodatkowania go i sekularyzacji dóbr kościelnych

- zacieśnienia unii z Litwą

- likwidacji odrębności Prus oraz księstw Oświęcimskiego i Zatorskiego

- potwierdzenia elekcyjności (sprzeciw wobec vivente rege)

- uporządkowania skarbu - rozdzielenia dochodów króla i dochodów państwa oraz przeznaczenia czwartej części państwowych dochodów na wojsko (tzw. wojsko kwarciane)

- utworzenia stałego wojska

- zagwarantowania wolności wyznania

• unia - dobrowolny związek dwóch lub kilku państw, które powiązane są ze sobą na warunkach korzystnych dla każdej ze stron.

• unia personalna - związek dwóch lub więcej państw posiadających wspólnego monarchę, prezydenta, lub inny organ władzy, przy zachowaniu przez te państwa odrębności prawnej, politycznej, a niekiedy także ustrojowej.

• unia realna - związek dwóch lub większej liczby państw, oparty na wspólnych instytucjach państwowych. Unia realna rozwinęła się z unii personalnej. Państwa członkowskie tworzą w ramach unii realnej jeden podmiot prawa międzynarodowego, najczęściej - jedno państwo.

• interrex - głowa państwa w okresie bezkrólewia

• sejm konwokacyjny - pierwszy sejm w czasie bezkrólewia; ustalał miejsce i czas elekcji oraz przygotowywał pacta conventa

• uniwersał - w dawnej Polsce ważny, publicznie ogłaszany list król. (np. zwołujący pospolite ruszenie); także akty prawne króla.

• artykuły henrykowskie - Artykuły henrykowskie (łac. Articuli Henriciani) - akty prawne sformułowane w czasie bezkrólewia, zostały spisane na sejmie elekcyjnym 20 maja 1573 r., którego głównym zadaniem było wybranie monarchy. Były prawami niezmiennymi, zawierającymi najważniejsze uregulowania dotyczące sprawowania władzy w państwie oraz określały stosunki między sejmem walnym a monarchą. Był to zbiór przepisów prawnych, których przestrzegać musiał każdy król Polski wybrany w drodze wolnej elekcji. Poprzez podpisanie tych artykułów król uzależniał się od szlachty. Wraz z pacta conventa stanowiły podstawę ustroju Rzeczypospolitej w dobie wolnych elekcji. Nazwa pochodzi od imienia pierwszego władcy, który musiał ten oto dokument podpisać by wstąpić na tron polski - Henryka Walezego.

Artykuły:

- gwarantowały szlachcie zachowanie przywilejów,

- określały zasady ustroju i prawa Rzeczypospolitej,

- nakazywały królowi zwoływanie sejmu walnego co dwa lata na okres 6 tygodni,

- król na stałe miał przy swoim boku radę doradczą złożoną z szesnastu senatorów (tak zwanych senatorów rezydentów),

- nie pozwalały na używanie tytułu dziedzicznego; król miał być wybierany tylko poprzez wolną elekcję,

- politykę wewnętrzną i zagraniczną poddawały kontroli sejmu,

- zabraniały królowi podejmowania istotnych decyzji politycznych bez zgody senatorów przebywających na dworze królewskim,

- narzucały zależność monarchy od praw Rzeczypospolitej, czyli od szlachty, która te prawa sporządzała,

- obywatele mieli prawo do wolności wyznania (przysięga na przestrzeganie postanowień konfederacji warszawskiej)

- zezwalały na wypowiedzenie królowi posłuszeństwa (rokosz), w wypadku łamania przez niego przywilejów szlacheckich.

- król musiał przestrzegać tolerancji religijnej

• pakta konwenta - zobowiązania elekta związane ze wstąpieniem na tron

• Folwark - istniejący od XII wieku rodzaj wielkiego gospodarstwa rolnego a od XIV wieku także rolno-hodowlanego, nastawione na masową produkcję zboża przeznaczonego na zbyt, wykorzystujące pracę pańszczyźnianą chłopów.Pierwsze folwarki i wsie folwarczne powstawały w dobrach kościelnych i klasztornych. Także gospodarstwa sołtyskie miały zbliżony do folwarków charakter.

• pańszczyzna - bezpłatna i przymusowa praca chłopów na ziemi pańskiej

• Rokosz - zbrojne wystąpienie szlachty przeciwko królowi

• husaria - od ok. 1500 lekka jazda, uzbrojona w kopie, szable, hełmy i pancerze; 2. połowa XVI w.-1776 jazda ciężkozbrojna (zastąpiła dawnych kopijników) przekształcona w typ jazdy najcięższej; do uzbrojenia dodano koncerz, nadziak, 2 pistolety, także charakterystyczne skrzydła; używana głównie do rozstrzygającego uderzenia przełamującego szyk przeciwnika (Kircholm, Kłuszyn, Wiedeń).

• Kozacy - nazwa odnosząca się do grupy ludności o charakterze wieloetnicznym z dominującym substratem ruskim, zamieszkującej stepy położone na południe od księstw ruskich, określająca później także rodzaj osadnictwa wojskowego na zasiedlanych pogranicznych ziemiach Rosji i Rzeczypospolitej.

• monarchia absolutna - ustrój państwa, którego władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza należała do jednej osoby króla

• monarchia parlamentarna - ustrój państwa, w którym król sprawował jedynie funkcje reprezentacyjne, parlament natomiast stanowił prawa, określał skład i politykę rządu

• merkantylizm - kierunek myśli ekonomicznej utożsamiający zamożność kraju z osiągnięciem dodatniego bilansu handlowego, dominował w Europie w XVI i XVII wieku. Merkantylizm to także polityka ekonomiczna prowadzona przez państwo w epoce kształtowania się kapitalizmu. Głównym narzędziem tej polityki był handel zagranicznym związany z eksploatacją kolonii. Realizatorem była monarchia absolutna otaczająca opieką rozwój rodzimej produkcji, udzielająca subwencji, nadająca przywileje i nakładająca cła ochronne.

• Barok - w najszerszym rozumieniu epoka w historii kultury europejskiej obejmująca zjawiska artystyczne od końca XVI do połowy XVIII w.; w sensie najwęższym pojęcie to określa kierunek w sztukach plastycznych Włoch i Hiszpanii, występujący również w krajach środkowej Europy (Austria, Niemcy); pomiędzy tymi skrajnymi wariantami istnieje wiele koncepcji pośrednich, dotyczących zarówno topografii baroku, jak i jego ram chronologicznych.

• Sarmatyzm - formacja kulturowa w Polsce od schyłku XVI do połowy XVIII w.; wyraził się w ideologii opartej na mitotwórczej koncepcji utożsamiającej szlachtę, później katolików z Sarmatami; dążenie do mocarstwowości, różne ideały — szlachcica-rycerza, szlachcica-ziemianina, walka o przywileje stanowe; przeciwstawienie zachodnioeuropejskiej kulturze wzorca narodowego w obyczajowości i stylu życia; w literaturze tzw. barok sarmacki (twórczość W. Potockiego, W. Kochowskiego, pamiętniki J.Ch. Paska, poezja ziemiańska A. Zbylitowskiego, H. Morsztyna, D. Naborowskiego); powstanie portretu sarmackiego, m.in. trumiennego o indywidualnych cechach polskich.

• Gubernia - jednostka podziału administracyjnego w Rosji wprowadzona przez Piotra I Wielkiego 1708; przetrwała w ZSRR do 1929; w Królestwie Polskim 1837-1915 zamiast województwa.

• sejm pacyfikacyjny - rodzaj sejmu walnego w I Rzeczypospolitej mający na celu doprowadzić do pojednania i uspokojenia w kraju. Jego nazwa pochodzi od łacińskiego słowa pacificatio, które znaczy uspokojenie. Sejm pacyfikacyjny był zwoływany, aby zakończyć okres walk i napięć wewnętrznych powstałych po rozdwojonej elekcji. Sejmami pacyfikacyjnymi były sejmy z lat: 1586, 1673, 1698, 1699, 1717, 1736.

• Collegium Nobilium - założone 1740 w Warszawie przez księcia S. Konarskiego szkoła średnia z internatem, przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej i magnackiej, prowadzona przez pijarów; zapoczątkowała reformę polskiego szkolnictwa; istniała do 1832.

• Szkoła Rycerska (Akademia Szlachecka Korpusu Kadetów) - szkoła państwowa o charakterze wojskowym, przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej; założona 1765 w Warszawie przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego; wychowywała w duchu kultury polskiego oświecenia; istniała do 1794.

• konfederacja w Radomiu - 1767, związek szlachty utw. w Radomiu przez opozycję magnacką, z inspiracji ambasadora rosyjskiego N. Repnina; formalnie w obronie przywilejów katolików przed różnowiercami (konfederacja toruńska, konfederacja słucka), w rzeczywistości skierowana przeciwko Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu i stronnictwu reform Czartoryskich; marsz. S.K. Radziwiłł.

• Rada Nieustająca - najwyższa władza rządowo-adm. w Rzeczypospolitej 1775-89 i 1793-95; ustanowiona pod naciskiem Rosji; ograniczyła władzę króla, ulegała wpływom magnatów i ros. ambasadora; zlikwidowana 1789 przez Sejm Czteroletni, przywrócona przez targowiczan 1793.

• Komisja Edukacji Narodowej - (KEN), 1773-94 centralny, państwowy zarząd oświaty w Polsce; powołana z inicjatywy i wspierana przez grono najwybitniejszych przedstawicieli polskiego oświecenia, skupionych wokół króla Stanisława Augusta Poniatowskiego; przejęła prowadzone do 1773 przez jezuitów kolegia, przekształcając je w szkoły narodowe; zreformowała strukturę i programy nauczania szkół wszystkich szczebli; wydała (1780-83) Ustawy — pierwszy w Europie kodeks szkolny, regulujący całość spraw związanych z funkcjonowaniem szkolnictwa.

• Oświecenie - okres w dziejach kultury europejskiej od końca XVII w. (w Polsce od połowy XVIII w.) do początku XIX w. Termin oświecenie, upowszechniony w Niemczech (niemieckie Aufklärung) m.in. przez I. Kanta, przyjął się na określenie tego okresu także w Polsce i w Rosji (we Francji zwany wiekiem filozoficznym, wiekiem rozumu — le siècle des lumières). Oświeceniowa myśl filozoficzna, przenikająca różne obszary kultury intelektualnej i literackiej, ukształtowała się pod wpływem idei XVII w.: racjonalizmu, empiryzmu i antydogmatyzmu (R. Descartes, J. Locke, P. Bayle), metafizyki (B. Spinoza, G.W. Leibniz), prawa natury i umowy społecznej (T. Hobbes), koncepcji etycznych o rodowodzie antycznym, a także nauk ścisłych (I. Newton). Oświecenie traktowało rozum, odwołujący się do doświadczenia, z jednej strony jako narzędzie poznania i źródło wiedzy o świecie, społeczeństwie i człowieku, z drugiej — jako instrument krytyki i sceptycznego osądu wiedzy dotychczasowej, umożliwiający wyzwolenie ludzkości ze stanu ignorancji, spod władzy przesądów, autorytetów religijnych, intelektualnych i politycznych. Rozum został podniesiony do rangi przewodnika w wychowaniu młodych pokoleń. Pod wpływem poglądów M. Montaigne'a, Fénelona i empiryzmu Locke'a ugruntowała się oświeceniowa koncepcja wychowania i edukacji dostosowanej do wymagań nowoczesnego życia, krytycznego wobec tradycyjnych autorytetów, opartej na znajomości języków nowożytnych, geografii, historii nowożytnej i nauk ścisłych, przygotowującej do wykonywania zawodu i do życia obywatelskiego, ale zarazem podporządkowanej państwu (J. Priestley, L.R. de La Chalotais). Wielka encyklopedia francuska, nie wolna od błędów i sprzeczności, miała być naukowym inwentarzem ówczesnej wiedzy ludzkiej, ale także dziełem popularyzatorskim, służącym — niezależnie od systemu szkolnictwa — edukacji społecznej oraz propagowaniu antropocentrycznej, pozbawionej Boga, wizji wszechświata. Analiza dziejów ludzkości, dokonująca się w ramach tzw. historii hipotetycznej (rekonstruowanej), nacechowana optymizmem, zastąpiła pojęcie Opatrzności ideą stałego postępu w procesie przemian cywilizacyjnych ludzkości (A.R.J. Turgot, J.A.N. Condorcet).

• Kolonia - obszar, zwykle zamorski, podbity przez jakieś państwo i przez nie wykorzystywany

• prawa kardynalne - w Polsce w XVII i XVIII wieku podstawowe zasady ustroju państwa; obejmowały m.in. wolną elekcję, liberum veto, nietykalność osobistą szlachty i poddaństwo chłopów.

• Wolnomularstwo (masoneria) - zw. też sztuką królewską, tajny ruch międzynarodowy powstały w XVIII w., stawiający sobie za cel moralne i społeczne doskonalenie człowieka; szerzył, zaczerpnięty z tradycji oświeceniowej, światopogląd racjonalistyczny, deistyczny i antyklerykalny.

• Trójpodział władzy - podział sfer funkcjonowania państwa, spopularyzowany przez francuskiego myśliciela oświecenia, Monteskiusza.

Wedle założeń Monteskiusza władza dzieliła się na:

- władzę ustawodawczą - stanowioną obecnie najczęściej przez parlament, który tworzy prawo

- władzę wykonawczą - będącą w rękach monarchy/prezydenta lub rządu, który wprowadza prawo w życie

- władzę sądowniczą - sprawowaną przez sądy i trybunały, wydające wyroki na podstawie obowiązującego prawa

• burżuazja - pierwotnie synonim mieszczaństwa, następnie ogółu przedsiębiorców i osób zamożnych. Od końca XV wieku jest to określenie górnych, zamożnych warstw mieszczaństwa. Burżuazji przypisuje się swoisty styl życia: model rodziny, upodobania, hierarchię wartości, itp.

• rewolucja - gwałtowne obalenie za pomocą siły rządów w państwie lub próba takiego obalenia

• jakobini - klub polityczny w okresie rewolucji francuskiej 1789-99; początkowo umiarkowani konstytucjonaliści, ewoluowali w kierunku radykalizmu politycznego i społecznego; przywódca M. Robespierre; 31 V 1793 j. obalili żyrondystów i do 27 VII 1794 sprawowali władzę dyktatorską opartą na terrorze (rządy triumwiratu: Robespierre'a, A.L. Saint-Justa i G. Couthona); reorganizacja armii, stłumienie powstania rojalistycznego w Wandei, pokonanie koalicji antyfrancuskiej; obaleni przez opozycję zw. termidorianami, przywódców aresztowano i stracono, rozwiązano klub j. w Paryżu.

• Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych - 1775-92 gł. organ Komisji Edukacji Nar.; prowadziło prace nad przygotowaniem nowych programów i podręczników szkolnych, działalność ustawodawczą oraz sprawowało nadzór nad szkolnictwem; do najwybitniejszych działaczy należeli m.in.: I. Potocki (przewodniczący 1775-89), ks. H. Kołłątaj, ks. O. Kopczyński, ks. G. Piramowicz, F. Zabłocki.

• stronnictwo patriotyczne - nieformalne ugrupowanie polit. w okresie Sejmu Czteroletniego 1788-92; skupiało działaczy dążących do przeprowadzenia reform polit., społ., gosp. i wojsk.; jego gł. dziełem była Konstytucja 3 maja 1791; przywódcy: H. Kołłątaj, S. Małachowski, S. Piattoli, I. Potocki, król Stanisław August Poniatowski.

• stronnictwo dworskie (królewskie) - (król Stanisław August Poniatowski, prymas Michał Poniatowski) sojusz z Rosją, ale i umiarkowane reformy, wzmocnienie pozycji króla poprzez odebranie władzy magnaterii.

• stronnictwo hetmańskie (inaczej magnackie) - stronnictwo polityczne za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, przeciwne wszelkim reformom i zorientowane na Rosję. Głównymi działaczami byli: Stanisław Szczęsny Potocki, Franciszek Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski.

• czarna procesja - miała miejsce 2 grudnia 1789 w Warszawie, dokąd przybyli przedstawiciele 141 miast królewskich, aby upomnieć się o prawa dla stanu mieszczańskiego. Ubrani na czarno delegaci pod przewodem prezydenta Warszawy Jana Dekerta przeszli ulicami stolicy pod Zamek Królewski, miejsce obrad Sejmu Czteroletniego, gdzie złożyli na ręce króla Stanisława Augusta Poniatowskiego petycję, domagającą się przyznania praw publicznych dla mieszczan. Manifestacja ta, zwana czarną procesją przyczyniła się do powołania przez sejm specjalnej komisji do spraw reformy ustroju, której prace zakończyły się w 18 kwietnia 1791 uchwaleniem prawa o miastach. Za inspiratorów tej akcji uważa się Hugona Kołłątaja oraz Jana Dekerta. W 1793 rządy konfederacji targowickiej zniosły to prawo

• elekcja viritim - przyjęta w 1572 zasada, wg której cała szlachta posiada prawo bezpośredniego wyboru króla.

• elekcja vivente rege - wybór następcy za życia panującego

• konfederacja - związek zbrojny organizowany w dawnej Polsce przez rycerstwo, szlachtę lub wojsko w celu wywalczenia ważnych celów politycznych.

1