EKONOMIA
WYKŁAD 1.
1. Czym zajmuje się ekonomia?
Ekonomia jest to nauka o procesach gospodarczych, stara się wykrywać i opisywać prawidłowości rządzące tymi procesami. Te prawidłowości to prawa ekonomiczne. Przedmiotem zainteresowania ekonomii jest więc gospodarowania, czyli działalność gospodarcza ludzi. Istotnym warunkiem tej działalności jest ograniczoność zasobów gospodarczych. Zasoby te obejmują:
zasoby ludzkie wraz z wiedzą i umiejętnościami ludzi
zasoby naturalne - ziemie wraz z wszelkimi znajdującymi się w niej bogactwami
zasoby będące wynikiem wcześniejszej działalności człowieka
Ekonomia pokazuje w jaki sposób ludzie działając w różnych warunkach społeczno-ekonomicznych korzystają z tych ograniczonych zasobów jakie używają do prowadzenia działalności gospodarczej, jakie rozdzielają między różne konkurencyjne wobec siebie zastosowania, a także czym się kierują dokonując tych wyborów. Pokazuje również, czy wykorzystanie określonych zasobów jest efektywne.
Do zagadnień, którymi zajmuje się ekonomia należą zarówno zagadnienia będące przedmiotem codziennej troski ludzkości, jak i zagadnienia, które stosunkowo mało interesują przeciętnych obywateli. Ekonomiczne związki pomiędzy tymi zagadnieniami umożliwiają lepsze poznawanie rzeczywistości społeczno-gospodarczej oraz ułatwiają wprowadzenie do nich pożądanych zmian.
2. Geneza nazwy ekonomia.
Określenie ekonomia pojawiło się w starożytnej Grecji na przełomie V-IV w.p.n.e. Prawdopodobnie jako pierwszy użył go wielki historyk, myśliciel, strateg Ksenofont. Wg niego określenie ekonomia oznacza naukę o gospodarstwie, o zarządzaniu majątkiem, domem, jest ona zarówno dyscypliną naukową, jak i wiedzą praktyczną. Bardziej szczegółową definicję podał Arystoteles w V w.p.n.e. Wg niego ekonomia oznacza naukę o prawach rządzących gospodarstwem domowym. Wg niego ocios - dom, nomos - zasada, prawo. Na początku XVII w. wprowadzono nazwę ekonomii politycznej. Oznaczała ona zarządzanie gospodarką państwa. Jako pierwszy nazwy tej użył Montrsche'tie. Na przełomie XVIII/XIX w. pojawiła się ekonomia, która miała charakter naukowy. Głównymi przedstawicielami byli : Smith, Ricardo, Marks, Mill. Na początku XIX w. Sey wprowadził nazwę ekonomii społecznej, a pod koniec XIX w. pojawiła się nazwa ekonomiki. Głównym twórcą tej nazwy był Marshall. W Niemczech w tym czasie dominowała nazwa ekonomii narodowej. W Polsce wystąpiły różne nazwy:
a/ nauka o gospodarstwie społecznym - przedstawicielami byli: Supiński, Grabski
b/ ekonomika - przedstawicielami byli: Krzyżanowski i Grabski
c/ ekonomia polityczna - głównym przedstawicielem był Lange
3. Pojęcie EKONOMII
W literaturze ekonomicznej podawane są różne definicje ekonomii. Wynika to stąd, że w ekonomii występują rożne szkoły i kierunki, które przyjmują odmienne założenia i inaczej interpretują zagadnienia. Wśród różnych definicji trzy są dominujące:
a/ nauka o ogólnych prawach rządzących produkcją, podziałom i wymianą materialnych środków zaspakajających potrzeby ludzkie.
Ekonomia = produkcja + podział + wymiana + konsumpcja
b/ nauka o tym w jaki sposób społeczeństwo decyduje o tym co?, ile?, jak?, i dla kogo produkować?
c/ nauka która musi rozwiązać podstawowy problem ekonomiczny, a mianowicie jak pogodzić ogrom zasobów, a nieograniczoności potrzeb.
4. Zjawiska, procesy, kategorie, teorie i modele ekonomiczne
a/ ZJAWISKA to fakt, zdarzenie dokonywane lub zachodzące w określonej rzeczywistości np. wyładowania atmosferyczne
b/ PROCESY natomiast tym się różnią od zjawisk, że są długotrwałe np. procesy rozwoju człowieka, procesy rozwoju społeczeństwa
c/ KATEGORIA ekonomiczna, to zespół pojęć, norm, reguł zajmujących się badaniem zjawisk zaliczanych do danej zbiorowości np. praca, produkcja
d/ TEORIE ekonomiczne zawierają zazwyczaj pewien odnoszący się do określonego aspektu procesu gospodarowania i tworzy uporządkowaną, spójną całość, jak też zbiór definicji, twierdzeń, hipotez naukowych. Teorie ekonomiczne usiłują objaśnić i interpretować rzeczywistość gospodarczą, a więc dostarczają ogólnego obrazu procesów i zjawisk gospodarczych. Dostarczają również określonych wskazówek dla polityki gospodarczej.
e/ PRAWA ekonomiczne to słowne sformułowanie określające związki między poszczególnymi składnikami procesu gospodarczego, mające charakter względnie trwały i zasadniczy.
Wyróżniamy trzy podstawowe prawa ekonomiczne:
- prawa przyczynowe, są to związki, relacje między elementami procesu gospodarczego polegające na tym, że po pewnym określonym zdarzeniu, oddziałaniu lub czynności stale występują inne, określone zdarzenia. Wcześniejsze zdarzenia nazywamy przyczyną, a późniejsze skutkiem
- prawa współistnienia, nazywamy związki polegające na łącznym występowaniu dwóch lub więcej zdarzeń, które występują stale, razem tworząc pewną strukturę zdarzeń. Struktura jest to układ elementów tworzących całość, między którymi występują określone zależności, np. struktura wieku, płci
- prawa funkcjonalne, mamy z nimi do czynienia wówczas, gdy istnieją związki, relacje między ilościowo wymiernymi zdarzeniami, które można przedstawić za pomocą funkcji matematycznej, np. funkcja popytu i podaży
Niektóre prawa ekonomiczne działają tylko w ściśle określonych warunkach, inne zaś wydają się mieć charakter uniwersalny. Wszystkie prawa ekonomiczne mają charakter (cechy)
prawidłowości typu statystycznego - w przeciwieństwie do praw fizyki działanie praw ekonomicznych nie ujawnia się w każdym pojedynczym przypadku, lecz dopiero przy masowym powtarzaniu. W tym sensie mówi się, że prawa ekonomiczne, to prawa wielkich liczb.
działają obiektywnie, tzn. występują niezależnie od woli i świadomości człowieka
mają charakter warunkowy, tzn. działanie ich występuje wówczas, gdy spełnione zostają odpowiednie warunki np. woda wrze w temperaturze 100 stopni
mają charakter historyczny tzn. jedne działają stale, inne tylko w określonych okresach historycznych
f/ MODELE ekonomiczne - to uproszczony obraz gospodarczej rzeczywistości. Pokazuje on zależność pomiędzy różnymi zjawiskami ekonomicznymi. Np. model może pokazywać zależność popyt-podaż.
Modele ekonomiczne mogą być prezentowane w różnych postaciach, np. w postaci zwięzłej, niesformalizowanej, dyspozycji słownej charakteryzującej określoną rzeczywistość. Mogą też występować w postaci programów komputerowych, wykresów i równań matematycznych.
5.Podział ekonomii - główne działy ekonomii to:
A) MIKROEKONOMIA - bada przede wszystkim poszczególne elementy tworzące gospodarkę jak gospodarstwo domowe, przedsiębiorstwo. Analizuje ona sposób działania oraz zachowania się na rynku poszczególnych producentów i konsumentów, bada czynniki wpływające na kształtowanie się wielkości produkcji oraz podaży produktów i usług, rozmiarów popytu oraz wysokości ich cen.
B) MAKROEKONOMIA - zajmuje się analizą gospodarki jako całości. Bada m. in. czynniki wpływające na poziom i zmiany takich wielkości ekonomicznych jak globalna produkcja i konsumpcja. Ogólnie biorąc makroekonomia zajmuje się przede wszystkim badaniem wielkości agregowanych, czyli wielkości dotyczących całej gospodarki.
C) EKONOMIA POZYTYWNA - mamy z nią do czynienia wtedy, gdy badacz rzeczywistości społeczno-gospodarczej odwołuje się do faktów, stara się w sposób maksymalnie bezstronny, przy użyciu naukowych metod wyjaśnić prawidłowości dotyczące tej rzeczywistości i próbuje odpowiedzieć na pytania: jakie zjawiska, procesy i działania mają wpływ na gospodarkę? Jakie są przyczyny, uwarunkowania i następstwa pewnych zjawisk? Do jakich skutków prowadzą określone działania ludzi? Zajmuje się opisem istniejącej rzeczywistości, czyli światem takim, jakim jest, a nie takim, jak być powinien. Powstrzymuje się więc od ocen wartościujących.
D) EKONOMIA NORMATYWNA - mamy z nią do czynienia, gdy badacz wyraża swoje przekonania, formułuje zalecenia oparte na subiektywnym wartościowaniu zjawisk. Np. próbuje mówić ludziom, jak świat powinien wyglądać, co jest dla nich dobre, a co złe, co należałoby zrobić, aby ten świat był lepszy. Dąży do odpowiedzi na pytanie: jak powinien wyglądać otaczający nas świat?
6.Ekonomia i inne nauki społeczne
Oprócz ekonomii do nauk ekonomicznych zaliczamy:
historie gospodarczą zajmującą się badaniem rozwoju procesów i zjawisk gospodarczych w czasie
statystykę ekonomiczną ujmującą procesy i zjawiska gospodarcze w sposób liczbowy
ekonomiki szczegółowe badające poszczególne dziedziny lub aspekty procesu gospodarczego - np. ekonomia przemysłu, ekonomia handlu
geografię ekonomiczną badającą konkretne procesy gospodarcze z punktu widzenia ich rozmieszczenia na kuli ziemskiej
ekonomia korzysta też z dorobku nauk nieekonomicznych np. socjologii, politologii oraz filozofii
pewne nauki są dla ekonomii naukami pomocniczymi np. logika, matematyka, ekologia
7.Funkcje ekonomii:
OPISOWA - polega na stwierdzeniu pewnych faktów, a następnie ich zebraniu i porządkowaniu w celu pozyskania opisu danego problemu. Odpowiada na pytanie: jaki stan jest?
WYJAŚNIAJĄCA - jej zadaniem jest wyjaśnienie, że na skutek takich warunków musiało nastąpić dane zdarzenie. Odp. na pytanie: dlaczego tak jest?
POZNAWCZA - polega na tym, że dostarcza wiedzy o zjawiskach i procesach gospodarczych, o rządzących nimi prawidłowościach oraz ich przyczynach i skutkach. Odp. na pytanie: co, ile, jak i dla kogo produkować?
APLIKACYJNA - polega głównie na tym, że jej ustalenia i wynikające z nich wnioski dostarczają wskazówek przydatnych działalności gospodarstw domowych lub przedsiębiorstw. Wskazówki te ułatwiają podejmowanie decyzji, a tym samym oddziaływają na przebieg procesu gospodarki
PRZEWIDYWANIA - funkcję tę możemy sprowadzić do zasady: jeżeli nastąpiło zjawisko A, to musi nastąpić zjawisko B
EDUKACYJNA - polega na organizowaniu zespołów ludzkich w celu ich kształcenia i dokształcania
8.Potrzeby ludzkie, produkcja, praca i czynniki produkcji.
A) Pojęcie, geneza i rodzaje potrzeb
Potrzeba - stan braku i dążenie do jego zaspokojenia, z czym wiąże się działalność produkcyjna. Każdy człowiek, organizm żywy stale odczuwa określone potrzeby i dąży do ich zaspokojenia. Potrzeby człowieka wynikają z faktu, iż jest on istotą biologiczną (musi jeść, oddychać, spać). Początkowo człowiek korzystał tylko z dóbr przyrody, w późniejszym okresie zaczął przetwarzać przyrodę, w ten sposób pojawiła się praca i produkcja. Przetwarzając przyrodę, człowiek musiał współpracować z innymi osobnikami rodzina, plemiona itd. Człowiek stał się istotą nie tylko biologiczną ale i społeczną, czyli biospołeczną. Mimo różnorodności potrzeb można wskazać na kilka podstawowych cech wspólnych wszystkim potrzebom.
potrzeby mają charakter obiektywny tzn. istnieją niezależnie od woli i świadomości człowieka
potrzeby mają charakter społeczny tzn. są zaspakajane przez człowieka żyjącego w społeczeństwie
potrzeby mają charakter historyczny tzn. zmieniają się w czasie
potrzeby są nieograniczone co do rodzaju a ograniczone co do objętości. Z tą cechą wiążę się 1. PRAWO GOSSENA, natomiast 2. PRAWO GOSSENA mówi o tym, że potrzeby są zaspokajane w określonej kolejności.
potrzeby mają charakter okresowy
potrzeby mają charakter komplementarny tzn. wzajemnie się uzupełniający
potrzeby mają charakter substytucyjny tzn. wzajemnie się zastępujący (margaryna - masło)
potrzeby mają charakter zmienny - dynamiczny - zaspokojenie jednego rodzaju potrzeb stwarza potrzeby innego rodzaju.
Potrzeby dzielimy na:
BIOLOGICZNE - np. głód, pragnienie
BEZPIECZEŃSTWA - np. pragnienie życia
UZNANIA - akceptacji, niezależności
SAMOREALIZACJI - wykształcenie
B) ŚRODKI ZASPAKAJANIA POTRZEB
Podobnie jak potrzeby, również środki zaspakajania potrzeb mają różnorodny charakter. Najogólniej potrzeby można podzielić na:
a) MATERIALNE - obejmują naturalne zasoby przyrody oraz rzeczy będące wynikiem działalności człowieka.
b) NIEMATERIALNE - przekazywanie wiedzy, informacji, porady lekarskie, prawa. Ich rola systematycznie wzrasta.
Ekonomia zajmuje się zwłaszcza tymi środkami zaspakajania potrzeb, które otrzymuje się w drodze wydobywania, przetwarzania i przemieszczania zasobów przyrody. Działalność ludzka polegająca na wytwarzaniu różnych środków niezbędnych do zaspakajania ludzkich potrzeb określamy mianem produkcji, a otrzymane w skutek tej działalności dobra nazywamy produktami. Oprócz produktów istnieją też dobra wolne, nie będące wynikiem produkcji, a więc występujące w przyrodzie w postaci nadającej się do zaspokojenia określonej potrzeby ludzkiej np. powietrze, woda. W praktyce zasoby tego typu dóbr wyczerpują się. Zachodzi więc potrzeba racjonalnego ich wykorzystania i szerszego zainteresowania się nimi ze strony nauk ekonomicznych. Produkcja jest możliwa dzięki wykorzystaniu czynników produkcji. Wyodrębnia się 3 podstawowe czynniki produkcji:
ZIEMIA obejmuje szeroko rozumiane zasoby naturalne oraz wszelkie zawarte w niej bogactwa materialne.
PRACA to zespół świadomych i celowych czynności człowieka dzięki którym oddziałuje on na otaczającą przyrodę i przekształca ją. Pracując człowiek zmienia nie tylko swoje otoczenie, lecz także siebie, wzbogaca swój intelekt, gromadzi doświadczenia, modyfikuje swój sposób widzenia świata i poszerza skale swoich potrzeb. Należy jednak pamiętać, że produkcja i praca mają charakter społeczny. Ludzie, którzy coś produkują nie pracują w odosobnieniu. Ich praca łączy się i zazębia. Proces uspołecznienia produkcji wyraża się również w tym, że dany produkt jest efektem technologii i pracy coraz większej liczby ludzi.
KAPITAŁ obejmuje szeroko rozumiane zasoby materialne potrzebne do prowadzenia działalności gospodarczej. Są to budynki, maszyny, urządzenia, surowce oraz środki finansowe np. papiery wartościowe, akcje itd.
Lista czynników produkcji bywa czasem wydłużana lub skracana. Np. ekonomista angielski Marshall powiększył czynniki produkcji o organizacje, inni ekonomiści jako czwarty czynnik produkcji uznali przedsiębiorczość.
9.Procesy gospodarowania, podmioty i decyzje gospodarcze
Gospodarowanie, czyli działalność gospodarcza ludzi nie jest działalnością jednorazową. Ze względu na odnawialność i rozwój ludzkich potrzeb jest do działalność ciągła. Dlatego mówimy o powtarzających się procesach gospodarczych. Procesy te czyli procesy produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji możemy określić łącznie mianem procesu gospodarowania. W procesie gospodarowania przedmiotem działającym są ludzie. Są oni zwykle odpowiednio zorganizowani i tworzą podmioty gospodarcze. Podstawowymi podmiotami gospodarczymi są dziś zazwyczaj przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe i państwo. Proces gospodarowania polega na podejmowaniu przez podmioty gospodarcze różnych decyzji. Określamy je mianem decyzji gospodarczych czy też społeczno-gospodarczych. Dzielimy je często na decyzje MAKRO- i MIKROEKONOMICZNE. Mogą również występować decyzje krótko- i długoterminowe, konsumpcyjne i produkcyjne.