UBÓSTWO A WYKLUCZENIE SPOŁECZNE:

PROBLEMY DEFINICYJNE

1. Istota ubóstwa i wykluczenia społecznego

2. Sposób pojmowania ubóstwa

3. Sposób pomiaru ubóstwa

4. Kryteria ubóstwa

5. Wymiar czasowy ubóstwa

ISTOTA UBÓSTWA I WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO

DEFINICJA UBÓSTWA

• praktyczne znaczenie definicji ubóstwa

• Pierwszym i zarazem kluczowym krokiem na drodze pomiaru zasięgu i głębokości ubóstwa jest zdefiniowanie kategorii ubóstwa

• Wybór konkretnej definicji ubóstwa ma podstawowe znaczenie dla uzyskiwanych wyników tego pomiaru

• Sposób zdefiniowania ubóstwa i metody jego pomiaru wpływają na sposób tworzenia programów, formułowanych przez politykę społeczną, nakierowanych na ograniczenie ubóstwa

• zmienność w czasie i zróżnicowanie terytorialne kategorii ubóstwa

• Rozszerzanie zakresu potrzeb podstawowych obejmowanych kategorią ubóstwa

• Przechodzenie od koncepcji rozumienia ubóstwa jedynie jako braku środków (zasobów ekonomicznych) do zaspokojenia potrzeb podstawowych (basic needs approach) w kierunku braku możliwości i ograniczenia wyborów, wynikających zarówno z uwarunkowań społecznych jak i osobistych, niezbędnych do prowadzenia wartościowego życia (capabilities approach)

• Przechodzenie od traktowania ubóstwa wyłącznie w kategoriach monetarnych do włączania do analiz pozamonetarnych wymiarów ubóstwa

CZYM JEST UBÓSTWO ?

Słownik Webste'a:

„brak środków na prowadzenie umiarkowanie wygodnego życia”

Bank Światowy:

„niemożność osiągnięcia minimalnego standardu życiowego”

Międzynarodowe Biuro Pracy

„niezaspokojenie podstawowych potrzeb”

„...podstawowe potrzeby w zakresie konsumpcji osobistej rodziny: odpowiednie wyżywienie, mieszkanie, odzież oraz elementarne wyposażenie mieszkań i umeblowanie,... podstawowe usługi świadczone przez i dla społeczności, takie jak: nieskażona woda pitna, urządzenia sanitarne, publiczny transport i ochrona zdrowia, udogodnienia w zakresie edukacji i kultury”

EWOLUCJA DEFINICJI UBÓSTWA

• Podejście potrzeb podstawowych (basic needs approach) - C. Booth, H. S. Rowntree

• Zapewnienie zaspokojenie potrzeb podstawowych (żywność, mieszkanie, odzież) tożsame z zapewnieniem możliwości przeżycia

• Utożsamianie ubóstwa z poziomem zbyt niskich dochodów (bazowanie na pracach Materialnej Szkoły Dobrobytu, utożsamiającej dobrobyt (zamożność) z poziomem dochodów)

• Rozszerzanie zakresu potrzeb podstawowych

Rada Ministrów Wspólnoty Europejskiej:

Ubóstwo odnosi się do osób, rodzin lub grup osób, których zasoby (materialne, kulturowe i społeczne) są ograniczone w takim stopniu, że poziom ich życia obniża się poza akceptowane minimum w kraju zamieszkania.

Operacyjna definicja ubóstwa

• powinna być akceptowalna przez państwowe organy decyzyjne, sfery naukowe oraz większość społeczeństwa

• powinna być łatwo mierzalna przez obserwacje statystyczne

• Przechodzenie od koncepcji rozumienia ubóstwa jedynie jako braku środków (zasobów ekonomicznych) do zaspokojenia potrzeb, czyli od ubóstwa monetarnego, w kierunku braku możliwości wypełniania funkcji życiowych, wynikających zarówno z uwarunkowań społecznych jak i osobistych, niezbędnych do prowadzenia wartościowego życia.

• Krytyka traktowania ubóstwa wyłącznie w kategoriach monetarnych (A. Fusco)

• nie zwracanie uwagi na charakterologiczną różnorodność jednostek funkcjonujących w społeczeństwie oraz zróżnicowanie ich otoczenia społeczno-ekonomicznego, co wpływa na percepcję ich indywidualnej sytuacji życiowej,

• zaprzeczenie prawa do wolnych wyborów spośród istniejących alternatyw sposobów życia, która to wolność do dokonywania wyborów stanowi jeden z podstawowych elementów dobrobytu.

• Podejście możliwości (capability approach) - A. Sen

• Stworzenie możliwości realizowania funkcji życiowych kluczowe znaczenie mają nie same dobra (towary i usługi) lecz ich właściwości umożliwiające określone sposoby funkcjonowania (functioning) poszczególnych jednostek.

• Sposoby funkcjonowania mogą mieć różnorodny charakter, zaczynając od najbardziej podstawowych takich jak właściwe odżywianie się czy też życie w zdrowiu, po złożone czynności i stany jak np. możliwość uczestniczenia w życiu społecznym czy poczucie godności własnej.

• Zbiór sposobów funkcjonowania tworzy wyjściową przestrzeń funkcjonowania.

• Kombinacje rozmaitych sposobów funkcjonowania (podzbiory przestrzeni wyjściowej) tworzą zbiory możliwości (capabilities sets), z których może wybierać jednostka.

• Zróżnicowanie warunków życia jednostek, zależne zarówno od etapów rozwoju jak i zwyczajów społeczeństw, w których żyją oraz ich indywidualnych cech charakterologicznych i umiejętności korzystania z dóbr, powoduje że do zapewnienia tych samych możliwości jednostek niezbędne są różne wiązki dóbr.

• Ubóstwo oznacza nie tylko brak wystarczających dochodów lecz także brak możliwości przekształcenia dostępnych dóbr w celu osiągnięcia takich sposobów funkcjonowania jednostki, które pozwalają na prowadzenie przez nią odpowiadającego jej stylu życia (pozwalają na zaspokojenie podstawowych, na danym etapie rozwoju, potrzeb życiowych).

Program ONZ ds. Rozwoju (UNDP, 2000)

Ubóstwo powinno także oznaczać brak możliwości dokonywania różnego rodzaju wyborów mających zasadnicze znaczenie dla rozwoju jednostki, pozwalających na prowadzenie długiego, zdrowego i aktywnego życia, korzystanie z przyzwoitego standardu życiowego, wolności, poczucie własnej godności, cieszenie się szacunkiem wśród innych członków społeczeństwa.

Dwupoziomowa miara ubóstwa UN (Światowy Szczyt w Kopenhadze, 1995)

Ubóstwo absolutne - brak możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb ludzkich obejmujących żywność, wodę pitną, urządzenia sanitarne, zdrowie, mieszkanie i informację. Zależy ono tym samym nie tylko od dochodów gospodarstw domowych lecz również od ich dostępu do podstawowych usług, który w niektórych sytuacjach nie zależy wyłącznie od ich dochodów.

Ubóstwo ogólne jest szerszą kategorią niż ubóstwo absolutne. Związane jest ono nie tylko z brakiem dostępu do podstawowych artykułów i usług lecz również z brakiem możliwości uczestnictwa w podejmowaniu decyzji oraz w życiu obywatelskim, społecznym i kulturalnym.

CHARAKTERYSTYKA WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO

• Termin "wykluczenie społeczne" po raz pierwszy został użyty przez francuskiego ministra Dobrobytu Społecznego R. Lenoir'a (1974) w stosunku do osób uznanych za nieprzystosowane do życia w społeczeństwie industrialnym, żyjących na marginesie społeczeństwa oraz osób, które nie są objęte żadnym systemem ubezpieczeń

• Termin "wykluczenie społeczne" po raz pierwszy wystąpił w oficjalnym dokumencie Komisji Europejskiej dotyczącym programu walki z ubóstwem w 1990 roku

• Koncepcje - paradygmaty wykluczenia społecznego (H. Silver)

• Paradygmat solidarności, odwołujący się do republikanizmu: wykluczenie społeczne jest określane jako zerwanie więzi społecznej między jednostką i społeczeństwem, określanej jako solidarność społeczna. Według tego podejścia jednostka ulega wykluczeniu, gdy nie uczestniczy w życiu zbiorowym lub też nie przejawia aktywności obywatelskiej.

• Paradygmat specjalizacji, odwołujący się do poglądów liberalnych: wykluczenie społeczne jest konsekwencją specjalizacji: zróżnicowania, ekonomicznego podziału pracy, oddzielenia różnych sfer życia zbiorowego. Według tego ujęcia jednostka ulega wykluczeniu gdy nie uczestniczy w społecznym procesie korzystnych wymian, czego przyczyną może być zarówno dyskryminacja jak i przynależność do wybranych grup społecznych i lojalność wobec nich.

• Paradygmat monopolu, odwołujący się do poglądów socjaldemokratycznych: wykluczenie społeczne jest konsekwencją powstania i działania monopoli grupowych. Grupa dominująca monopolizuje dostęp do różnych zasobów, a tym samym korzyści wynikające z przynależności do tej grupy. Jednostka ulega wykluczeniu ze względu na ograniczenie praw społecznych i socjalnych, zagwarantowanych tylko dla grup dominujących.

• Podstawowe obszary wykluczenia społecznego (T. Burchard, J. Le Grand i D. Piachaud)

• konsumpcja - jednostka podlega wykluczeniu ze względu na niewystarczające dochody,

• produkcja - jednostka podlega wykluczeniu ze względu na bycie bezrobotnym oraz niemożność podniesienia kwalifikacji umożliwiających uzyskanie pracy,

• zaangażowanie polityczne - jednostka podlega wykluczeniu ze względu na ograniczanie jej biernych lub czynnych praw wyborczych,

• integracja społeczna - jednostka podlega wykluczeniu ze względu na niewchodzenie w kontakty z innymi członkami społeczeństwa.

• Charakterystyki wykluczenia społecznego

• Kategoria wykluczenia społecznego ma charakter wielowymiarowy i znacząco wychodzi poza brak środków pieniężnych oraz zasobów materialnych, odnosząc się także do innych ograniczeń, które nie pozwalają jednostce (osobie, rodzinie, gospodarstwu domowemu, grupie społecznej) żyć na poziomie akceptowalnym w danym kraju.

• Utożsamianie ubóstwa z wykluczeniem społecznym skutkuje rozpatrywaniem tego zjawiska w kategoriach deprywacji, czyli niemożności dostępu do czegoś, a nie tylko w kategoriach monetarnych oraz umiejętności i możliwości co stanowi pewne rozszerzenie koncepcji ubóstwa A. Sena.

DEFINICJA WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO

• W większości definicji wykluczenie społeczne jest określane w kategoriach niemożności uczestniczenia w istotnych aspektach życia społecznego, gospodarczego, politycznego i kulturalnego danego społeczeństwa. Ponadto nieuczestniczenie to nie jest wynikiem wyboru jednostki lecz przeszkód jakie ona napotyka. Poszczególne wymiary ubóstwa często nakładają się na siebie pogłębiając tym samym marginalizację jednostek.

Komisja Unii Europejskiej

Proces w skutek którego pewne jednostki zostaną wypchnięte na margines społeczeństwa i nie dopuszczone do pełnego uczestnictwa w jego życiu ze względu na brak podstawowych kwalifikacji i możliwości kształcenia ustawicznego, czy też dyskryminację. Te czynniki powodują odsunięcie ich od pracy, dochodów, możliwości kształcenia oraz społecznych i lokalnych więzi i aktywności. Mają one ograniczony dostęp do decyzyjnych ośrodków władzy i stąd często odczuwają bezsilność i brak możliwości wpływu na decyzje, które oddziaływają na ich codzienne życie.

Zespół Zadaniowy ds. Reintegracji Społecznej utworzony przy Ministerstwie Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej

Sytuacja uniemożliwiająca lub znacznie utrudniająca jednostce lub grupie zgodne z prawem pełnienie ról społecznych, korzystanie z ról publicznych i infrastruktury społecznej, gromadzenie zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób

• Podstawowe elementy definicji

• sytuacja wykluczająca będąca splotem czynników lub też warunków wykluczających - odpowiedź na pytanie co wyklucza,

• jednostka (osoba lub grupa) znajdująca się w sytuacji wykluczającej - odpowiedź na pytanie kto jest wykluczany,

• społeczne funkcjonowanie oraz korzystanie z zasobów publicznych (usług, infrastruktury itd.) i zabezpieczanie własnej egzystencji w godny sposób (zdobywanie dochodów i gromadzenie zasobów), które w wyniku sytuacji wykluczającej jest znacznie utrudnione lub wręcz uniemożliwione.

UBÓSTWO A WYKLUCZENIE SPOŁECZNE

Tabl. 1.1. Różnice pomiędzy ubóstwem i wykluczeniem społecznym.

Pole analizy	Ubóstwo	Wykluczenie społeczne
Dyscyplina	ekonomia	socjologia
Rodzaj deficytu	brak wystarczających zasobów materialnych	odmowa realizacji praw
Przyczyna	niezaspokojenie potrzeb	dyskryminacja w dostępie do instytucji integrujących
Typ społecznej stratyfikacji	pionowa (wyższe i niższe klasy)	pozioma (grupy wewnątrz i grupy na zewnątrz)
Sugerowanie remedium	transfery socjalne (gwarantowany dochód minimalny)	usługi społeczne (środki aktywizacyjne)
Perspektywa czasowa	statyczna (stan)	dynamiczna (proces)

Źródło: opracowanie własne na podstawie (Abrahamson, 2001).

• Definicje wykluczenia społecznego wychodzą znacznie poza wymiar bytowy uwzględniając także aspekty kulturowe, polityczne i socjologiczne.

• Wykluczenie społeczne nie jestsynonimem ubóstwa.

• Brak możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb może być utożsamiany z ubóstwem wyłącznie wtedy jeżeli jest wynikiem braku odpowiednich zasobów finansowych.

• Ubóstwo nie jest przyczyną każdego wykluczenia społecznego.

• Ubóstwo powinno być traktowane jako finansowy wymiar wykluczenia społecznego.

EKONOMICZNA DEFINICJA UBÓSTWA

Ubóstwem będziemy określali sytuację, w której jednostka (osoba, rodzina, gospodarstwo domowe) nie dysponuje wystarczającymi środkami (zarówno środkami pieniężnymi w postaci dochodów bieżących i dochodów z poprzednich okresów jak i w formie nagromadzonych zasobów materialnych) pozwalającymi na zaspokojenie jej potrzeb. Tym samym poza ekonomiczną definicją ubóstwa pozostają aspekty kulturowe, polityczne i socjologiczne objęte kategorią wykluczenia społecznego.

SPOSÓB POJMOWANIA UBÓSTWA

SPOSÓB OKREŚLANIA POZIOMU ZASPOKOJENIA POTRZEB UZNANEGO ZA POŻĄDANY

• ujęcie absolutne (C. Booth, B. S. Rowtree)

• Opiera się na pojęciu stanu zaspokojenia potrzeb, zdefiniowanych w konkretnych kategoriach ilościowych i wartościowych

• Ludzie (rodziny, gospodarstwo domowe) określani są jako ubodzy kiedy ich potrzeby nie są zaspokojone w sposób wystarczający

• Poziom zaspokojenia potrzeb nie jest odnoszony do poziomu zaspokojenia potrzeb innych członków społeczeństwa

• Problem ubóstwa zostaje rozwiązany, gdy wszystkim członkom społeczeństwa zostaje zapewnione zaspokojenie ich podstawowych potrzeb

• ujęcie względne (relatywne) (S. A. Stouffer)

• Opiera się na odniesieniu poziomu zaspokojenia potrzeb jednostek (osób, rodzin, gospodarstw domowych) do poziomu ich zaspokojenia przez innych członków społeczeństwa

• Ubóstwo jest utożsamiane z nadmiernymi rozpiętościami w poziomie zaspokojenia potrzeb w społeczeństwie

• Ubóstwo nie może zostać w praktyce całkowicie wyeliminowane lecz tylko zmniejszone, poprzez zmniejszenie nierównomierności w poziomie zaspokojenia potrzeb

• Wady ujęcia absolutnego

• Podejście absolutne stwarza problemy zarówno natury pojęciowej jak i metodycznej związane z ustaleniem zestawu potrzeb objętych kategorią ubóstwa, określeniem minimalnego poziomu ich zaspokojenia oraz wyceną ilościową.

• Definicja ubóstwa zawsze zależy od specyfiki badanej społeczności związanej z klimatem oraz strukturą społeczną i kulturalną oraz zmienia się w czasie nawet dla tej samej społeczności wraz z jej rozwojem.

• Wady podejścia relatywnego

• Nie pozwala na ustalenie stałego punktu odniesienia dla porównań zmian ubóstwa w czasie i w przestrzeni, a tym samym utrudnia ocenę efektywności polityk nakierowanych na walkę z ubóstwem.

• Uzyskanie w ujęciu relatywnym oceny wskazującej, że nastąpił wzrost poziomu zaspokojenia potrzeb może być wynikiem nie tyle faktycznego wzrostu ich zaspokojenia ile zmniejszenia nierówności w poziomie zaspokojenia tych potrzeb w badanej populacji.

SPOSÓB POMIARU UBÓSTWA

• ujęcie obiektywne (C. Booth, B. S. Rowntree)

• Ocena poziomu zaspokojenia potrzeb badanych jednostek (osób, rodzin, gospodarstw domowych) jest dokonywana niezależnie od ich osobistych wartościowań w tym zakresie

• ujęcie subiektywne (B. Abel-Smith, O. Towsend)

• Ocena poziomu zaspokojenia potrzeb odbywa się przez same badane jednostki (osoby, rodziny, gospodarstwa domowe)

• Wady podejścia obiektywnego

• Respondenci w różny sposób określają swoje minimalne standardy poziomu życia

• Wady podejścia subiektywnego

• Różne zestawy towarów i usług są brane pod uwagę przez respondentów gdy odpowiadają na pytania dotyczące pożądanych dochodów

KRYTERIA UBÓSTWA

• podejście klasyczne

• Ocena poziomu zaspokojenia potrzeb odbywa się wyłącznie przez pryzmat dochodów (wydatków) wyrażanych w formie monetarnej

• podejście wielowymiarowe

• Włączenie do oceny poziomu zaspokojenia potrzeb wymiarów pozamonetarnych

WYMIAR CZASOWY UBÓSTWA

• Rozstrzygnięcie, czy za ubogie możemy uznać osoby (rodziny, gospodarstwa domowe), które w sferze ubóstwa znalazły się chwilowo (transitory poverty), czy też tylko te jednostki, w których ubóstwo ma charakter trwały (chronic poverty)

PODSTAWOWE WNIOSKI

• W badaniach należy stosować operacyjną definicję ubóstwa, umożliwiającą jego pomiar.

• Kategoria ubóstwa jest zróżnicowana terytorialnie i zmienna w czasie.

• W badaniach empirycznych należy przede wszystkim stosować absolutny sposób ujmowania ubóstwa. Ujęcie relatywne może być stosowane do oceny stopnia nierównomierności zaspokojenia potrzeb objętych kategorią ubóstwa, a nie pomiaru zasięgu i głębokości ubóstwa.

• Za niezwykle istotne należy uznać równoległe dokonywanie ocen stanu i zmian sfery ubóstwa w ujęciu obiektywnym i w ujęciu subiektywnym. Podejście te należy przy tym traktować w sposób komplementarny. Faktyczny poziom zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych nie zawsze w pełni koresponduje z odczuciami gospodarstw domowych w tym zakresie.

• Ocena sfery ubóstwa wyłącznie ze względu na wymiar monetarny gospodarstw domowych nie jest wystarczająca. Włączenie do niej zmiennych pozamonetarnych charakteryzujących różne obszary ubóstwa znacznie wzbogaca analizy przeprowadzane w ujęciu klasycznym.

• Przy analizach dynamicznych sfery ubóstwa możemy ocenić zachodzące zmiany wyłącznie na podstawie porównania wartości liczbowych z różnych okresów uzyskiwanych za pomocą tych samych metod pomiaru.

• Jakość uzyskiwanych ocen zmian zachodzących w sferze ubóstwa znacząco wzrasta w badaniach o charakterze panelowym, w którym te same gospodarstwa domowe są obserwowane przez cały okres badawczy.