|
Poczucie świadomości jest dla nas jednym z najbardziej oczywistych a zarazem tajemniczych doznań. Doświadczamy ją bezpośrednio, natomiast niezwykle trudno ją pogodzić z całą resztą naszej wiedzy. Obecnie właściwie wszyscy badacze zgadzają się co do tego, że świadomość i to co nazywamy psychiką, związana jest z pewnymi przejawami zachowania mózgu, jednak cały czas jest więcej niewiadomych niż pewników dotyczących natury tego zjawiska. Podstawowe pytanie - czy świadomość może być obiektem naukowych dociekań, doczekała się odpowiedzi twierdzącej dopiero w ostatnich dziesięcioleciach, kolejne istotne pytanie dotyczące jego definicji cały czas pozostaje otwarte. Te same procesy opisuje się w literaturze w terminach: świadomości, umysłu, psychiki i osobowości. Co więcej przegląd piśmiennictwa (Baruss, 1987) wskazuje, że istnieje przynajmniej 23 różnych definicji świadomości. Wydaje mi się, że związek pomiędzy psychiką a mózgiem, z jego najważniejszym pytaniem o naturę świadomości jest nie tylko najistotniejszym pytaniem współczesnej neurobiologii, ale również nauk bardziej "stosowanych" jak psychiatria i psychologia, które bazują na pewnych rozwiązaniach teoretycznych dotyczących modeli funkcjonowania umysłu (procesów psychicznych).
Wraz z gwałtownym rozwojem w ostatnich dekadach neurobiologii i nauk o czynnościach systemu nerwowego (neuroscience) obserwujemy stopniowy zwrot w kierunku tłumaczenia mechanizmów stojących u podłoża świadomości (potraktujmy ją jako nieco arbitralnie jako synonim umysłu) w kategoriach procesów neurofizjologicznych. Z drugiej strony istnieją teorie, które wskazują na ograniczenia podejścia neurobiologicznego, próbując uwzględnić również subiektywny charakter procesów psychicznych.
Aby przybliżyć zjawisko świadomości proponuję następujący układ:
I. Najpierw dokonajmy przeglądu koncepcji neurobiologicznych, a następnie
II. Rozpatrzmy ich ograniczenia i przyjrzyjmy się subiektywnym aspektom świadomości.
NEUROBIOLOGIA ŚWIADOMOŚCI
Przez wiele dziesięcioleci naukowcy trzymali się z daleka od świadomości. Wynikało to głównie z tego, że dominował pogląd iż poznanie naukowe można oprzeć jedynie na faktach obiektywnych, zatem jest niemożliwe zastosowanie go do czegoś tak subiektywnego jak świadomość. W okresie rozkwitu behawioryzmu w psychologii koncentrowano się na zewnętrznym zachowaniu organizmu i uznawano za nienaukowe zajmowanie się wewnętrznymi - subiektywnymi procesami myślowymi (Skinner, 1938). Od okresu II wojny światowej, odwrotnie, zaczął dominować paradygmat oparty na psychoanalizie, w którym jako centralne uznano analizę nieświadomości. Uważano, że w niej właśnie zachodzi znaczna część procesów mentalnych. Zygmunt Freud początkowo próbował oprzeć swoją teorię na neuronalnym modelu zachowania, jednak zarzucił go na rzecz całkowicie mentalistycznej koncepcji opartej na analizie treści werbalnych (Freud 1954). Zdumiewający może być fakt, że właściwie obydwa podejścia w ogóle nie potrzebowały uznania mózgu jako siedliska procesów psychicznych, przez co neurofizjologia była postrzegana jako całkowicie niepotrzebna do opisu funkcjonowania umysłu człowieka. Konsekwencją tego była systematyczna separacja pomiędzy psychiatrią i psychologią, a resztą nauk medycznych opartych na biologii.
W ostatnich dekadach nastąpił zwrot w kierunku neurobiologicznego wyjaśnienia procesów psychicznych oraz niezwykły rozkwit badań poświęconych zagadnieniu świadomości.
Rozpatrzmy pewne tezy dotyczące mechanizmów neurobiologicznych leżących u podłoża świadomości:
1. Zasadniczą tezą jest to, że neurobiologia jest w stanie odkryć materialne podłoże świadomości. Główne dostrzegane ograniczenia dotyczą problemów filozoficznych i metodologicznych: jeżeli świadomość nie jest materialna, to nie może być obiektem badań naukowych.
2. Według neurobiologów, najlepszą obecnie strategią zmierzającą do wyjaśnienia zjawiska świadomości jest skoncentrowanie się na próbach odkrycia tego co określa się jako neuronalną korelatę świadomości, czyli opisania procesów zachodzących w mózgu bezpośrednio odpowiedzialnych za istnienie świadomości. Jednym z głównych pytań w tym ujęciu jest to: jak to się dzieje, że zawartość świadomości tworzy dość zwarty i koherentny strumień. Zwłaszcza jeśli się weźmie pod uwagę fakt, że procesy przetwarzania informacji zachodzą na różnych poziomach i w różnych strukturach mózgu oraz to, że pewnych zaburzeniach neurologicznych dochodzi do dysocjacji świadomości, np. w ślepocie wzrokowej ("blindsight") czy prozopagnozji (deficyt polegający na niemożności rozpoznawania twarzy mimo nieświadomej ich identyfikacji). Według znanej koncepcji Cricka i Kocha (1990), świadomość powstaje w wyniku ulegających synchronizacji oscylacji w korze mózgowej, gdy neurony generują potencjały z częstotliwością 40 wyładowań na sekundę. Tym właśnie badacze ci tłumaczą to, że różne cechy postrzeganego przedmiotu (np. jego kolor i forma), będąc przetwarzane przez różne części mózgu, łączą się w naszej świadomości w całość. Podobnie Llinas i Pare (1991) oraz Shastri i Ajjanagadde (1993) opisywali, synchroniczne wyładowania o częstotliwości 30 -80 Hz grup neuronów nastawionych na konkretny obiekt lub zdarzenie (procesy uwagi). Według innych badaczy omawiany (tzw. binding) problem można rozwiązać postulując istnienie specyficznych regionów w mózgu, gdzie zbierane są i integrowane w jedną całość wszystkie aktualnie istotne informacje, przejawiając się nam jako świadomość (Posner i Rothbart, 1992).
3. Według podejścia neurokognitywnego (poznawczego), neuronalnym warunkiem zjawiska świadomości są procesy odpowiedzialne za uwagę oraz pamięć krótkotrwałą (Posner, 1994). Ponadto postuluje się, że przetwarzanie informacji na wstępnym etapie ma charakter przedświadomy ("preconscious"). Potwierdzają to badania nad tzw. potencjałami wywołanymi, przy bezpośredniej stymulacji elektrycznej kory mózgu, w których wykazano, że aby bodziec został uświadomiony musi minąć około 200 msek (Libet in Ciba Foundation Symposium 174, 1993).
4. Źródłem wielu poglądów dotyczących neuronalnego podłoża wyższych funkcji psychicznych i świadomości jest neuropsychologia. Badania nad tzw. zespołem płata czołowego (frontal syndommes) wskazują na rolę tych struktur mózgowych w zachowaniach zorientowanych na cel (Ingvar, 1985). Pacjenci z dysfunkcją w obrębie płatów czołowych wskazują deficyty w zakresie tworzenia planów, celów, czasowej orientacji wydarzeń, pojemności uwagi, metapoznania (świadomości własnych procesów mentalnych) oraz pewnych form pamięci. W związku z tym postuluje się, że płaty czołowe są właśnie głównym procesorem superwizującym procesy poznawcze (Donald, 1995). Świadomość zaś nie jest jakąś oddzielną czynnością ("faculty") generowaną w jednym miejscu w mózgu, lecz aktywnym sposobem przejawiania się głównych procesów poznawczych: pamięci, uwagi, percepcji; powstałym w wyniku specyficznych interakcji różnych systemów neuronalnych. Jaki jest jednak mechanizm tej interakcji, co jest podstawą tej integrującej funkcji świadomości pozostaje niewiadomą.
Jedną z prób wyjaśnienia tego zjawiska jest wskazanie na proces wzbudzenia kory mózgowej. Okazuje się, że zależy ono od wzajemnych połączeń różnych struktur mózgowych: jądro Meynert'a, ciało siatkowatego mostu, szwu, miejsca sinawego, niektórych jąder podwzgórza i wzgórza, włączonych. Ich projekcje aferentne (do kory mózgowej) są bardzo rozległe, także powodują równoległe pobudzenie i wzajemne interakcje olbrzymich populacji neuronów korowych, zarówno w jednej jak i w obu półkulach mózgowych (Kinsbourne, 1993). Inni badacze sugerują, że integracja procesów psychicznych w korze mózgowej może zależeć w głównej mierze od połaczeń korowo-wzgórzowo-korowych.
CZY NEUROBIOLOGIA WYSTARCZY DO OPISU ŚWIADOMOśCI
Analiza umysłu polega przede wszystkim na badaniu zjawiska świadomości, o którym na obecnym etapie wiedzy trudno jest rozmawiać jedynie w kategoriach nauk neurobiologicznych.
1) Szczególnie trudnym problemem wydaje się być pytanie: jak to się dzieje, że procesy fizyczne wywołują subiektywne przeżycia psychiczne? Pytanie to dotyczy wewnętrznego aspektu myślenia i percepcji, czyli tego w jaki sposób zewnętrzna rzeczywistość jest odczuwana przez podmiot.
2) Zakłada się istnienie wielu nieświadomych procesów poznawczych. Zadaniem nauk neurokognitywnych jest wyjaśnienie ich struktury. Wg Searla (1990), że nie dysponujemy żadnym sensownym wyjaśnieniem zjawisk mentalnych nieświadomych bez założenia ich potencjalnej dostępności do świadomości. Wszelkie stany psychiczne mają charakter intencjonalny (aspektualny), tj. że są zawsze do czegoś zwrócone. Nie tylko spodziewamy się, lecz zawsze spodziewamy się czegoś, nie tylko myślimy, lecz zawsze myślimy o czymś, jeśli postrzegamy, to istnieje obiekt spostrzegania itd. Searle podkreśla, że żaden zestaw faktów neurofizjologicznych nie może konstytuować faktów aspektualnych.
3) Stany umysłu, podobnie jak doświadczenia bólu koloru czy smaku mają właściwości fenomenalne, czyli przysługują im swoiste jakości o charakterze subiektywnym. Nasze subiektywne doświadczenie np. koloru nie może przekształcić się w obiektywne doświadczenie. Doznania subiektywne wydają się być wynikiem procesów fizycznych, lecz nie znamy naturę tej zależności. Chalmers (1995) wyodrębnił dwa rodzaje problemów związanych z pojęciem świadomości.
i. Problemy tzw. łatwe dotyczą przebiegu danych funkcji poznawczych, czyli można je sprowadzić do pytania jak mózg wykonuje dane zadanie, np. jak integruje informacje z wielu zmysłów? lub jak potrafi odróżniać bodźce?
ii. Problemy tzw. trudne obejmują natomiast pytanie: jak to się dzieje, że procesy neurofizjologiczne (fizyczne) wywołują przeżycia subiektywne (mentalne)? Wg Chalmers'a niezwykły postęp w naukach neurobiologicznych dokonał się tylko w zakresie znalezienia odpowiedzi na pytania łatwe. Dalej, autor ten uważa, że prawdopodobnie uda się opisać neuronalny odpowiednik (korelat) świadomości, jednak wcale nie przybliży nas to do odpowiedzi na pytanie dlaczego pojawiają się doznania świadome. Wg niego aby je znaleźć trzeba stworzyć nowy rodzaj teorii, w której do znanych już praw fizyki powinno się dołączyć nowe prawa psychofizyczne, dotyczące kwestii związku niektórych układów fizycznych z doznaniem świadomości. Postulowane przez niego prawa to:
A. Świadomość jest właściwością podstawową, nieredukowalną do niczego prostszego.
B. Informacja, a przynajmniej niektóre jej rodzaje, mają obok aspektu fizycznego, aspekt doznaniowy.
C. Struktura doznania świadomego jest paralelna do struktury informacji odbieranej przez mózg (np. nasze doznania kolorów mają taką samą strukturę jak informacja przetwarzana w korze wzrokowej).
D. Układy fizyczne o tym samym schemacie organizacji generują takie same doznania świadome (niezależnie od fizycznego materiału z jakiego są zbudowane).
Inne istotne cechy subiektywnych aspektów świadomości:
4) Układ przestrzenno-czasowy. Postrzegany rzeczy zawsze w czasie teraźniejszym oraz w pewnej lokalizacji przestrzennej
5) Świadome reprezentacje zawierają w sobie mniej lub bardziej wyraźne modele: self, alter-ego oraz świata zewnętrznego (Delacour, 1994). Postrzegamy nie izolowane wrażenia lecz wielowymiarowe obiekty, odbierane jako dość stałe mimo zmieniających się perspektyw. Ten aspekt jest zwany globalnym modelowaniem. Jest on ściśle związany z inną cechą świadomości, o której była już mowa - intencjonalnością. Nasze Ja (ego) może zwracać się do obiektów lub siebie samej tylko w konstelacji dość stabilnego, przewidywalnego świata. Postrzegamy i myślimy w obrębie otoczenia, który rozpoznajemy. Dzięki temu, że jest on podobny dla członków społeczności w której żyjemy możemy się komunikować za pomocą języka, co jest kolejną cechą świadomości.
6) Świadome reprezentacje są blisko związane z językiem; być może każdemu świadomemu przeżyciu można nadać językowy opis (Dennett, 1991). Ten związek świadomości z językiem jest szczególnie ważny dla koncepcji sztucznej inteligencji (AI).
Umysł i mózg nie są ani w pełni zintegrowane, ani zupełnie rozdzielne.
Na obecnym stanie wiedzy dysponujemy dwoma niesprowadzalnymi do wspólnego mianownika sposobami dyskrypcji umysłu. Z jednej strony można opisać funkcjonowanie człowieka (umysł) w kategoriach biologicznych i behawioralnych; z drugiej strony opis uczuć, nadziei i pragnień (stanów psychicznych) wymaga odwołania się do kategorii pojęć psychologicznych. Wydaje się, że wraz z rozwojem wiedzy, zostaną opisane mechanizmy neurofizjogiczne leżące u podłoża świadomości, natomiast czy odpowiedzą one na pytania "trudne" dotyczące subiektywnych aspektów świadomości - pozostaje niewiadomą.
Piśmiennictwo:
Baruss, I. (1987) Metanalysis of definitions of consciousness. Imagination, Cognition, and Personality, 6, 321-329.
Bielecki, A., Kokoszka, A., Holas, P: Dynamic system theory approach to consciousness. International J of Neuroscience, 2000, (in press)
Chalmers, J. Explaining consciousness: The "hard problems". J. of Consciousness Studies, 2, 3, outumn 1995
Crick, F., Koch. Ch: Towards a neurobiological theory of consciousness. Seminars in the Neuroscience, vol 2, ss 263-275, 1990Delacour, J., Biologe de la conscience. Presses Universitaires de France, Paris, 1994
Dennett, D. C: Consciousness explained. Little Brown, Boston, 1991Donald, M: The neurobiology of human consciousness: An evolutionary approach. Neuropsychologia,33, 9, 1087-1102, 1995
Freud S: Project for scientific psychology, in The Origins of Psycho-Analysis (1985). Edited by Bonaparte M., Freud A, Kris E,; translated by Mosbacher E, Strachey J. London, Imago, 1954
Holas, P: Beyond a neurobiology of mind: Is it worth creating the models of functioning of mind? VI Konferencja zastosowań matematyki w biologii i medycynie. Zawoja, 2000
Ingvar, D.H: "Memory of the future": An assay on the temporal organization of conscious awareness. Hum Neurobiol. 4, 127-136, 1985
Llinnas, RR, Pare, D., Of dreaming nad wekefulness. Neuroscience, 44: 521-535
Posner M.I., Rothbart, Attentional mechanisms and conscious experience: The neuropsychology of conscious, A. D. Milner, M Rugg (eds), London, Academic Press, pp 92-112, 1992
Posner M.I., Dehaence S. Attentional networks. Trends in Neuroscience, 17, pp. 75-79
Searle, R: Consciousness, explanatory inversion, and cognitive science, " Behavioral and Brain Sciences", 13, 585-642, 1990
Shastri, L., Ajjanagadde, V: From simple associations to systematic reasoning: A connectionist representation of rules, variables and dynamic bindings using temporal synchrony. Behav. Brain. Sci., 16(3): 417-494
|