Orientalizm romantyczny - to skierowanie zainteresowań w stronę Wschodu (Wschód pojmowany tu jako wzór kulturowy opozycyjny wobec Zachodu).
Jak się przejawiał?
* od końca XVIII w. nastąpił gwałtowny rozwój filologii orientalnych i archeologii;
* w literaturze pojawiały się tematy wschodnie;
* rozwijały się systemy historiozoficzne;
* sztukę pojmowano jako podróż w nieznane i podróż wewnętrzną;
* orientalizm widoczny był także w modzie obyczajowej (znajdującej wyraz w architekturze, dekoracji wnętrz, stroju, stylizacji osobowości);
* przejawiał się w licznych opisach podróży;
* w wyniku zainteresowania Wschodem powstały nowe dyscypliny naukowe (językoznawstwo porównawcze, filologie orientalne, archeologia);
* literatura romantyczna tworzy synkretyczny, dekoracyjny i liryczny obraz Wschodu, w którym mieszają się pejzaże, religie, obyczaje;
Skąd się wziął?
* orientalizm wynika z russowskiej [od nazwiska Jana Jakuba Rousseau] krytyki cywilizacji i wiąże się z pędem do prymitywu, do dziewiczej przyrody i do naturalnego człowieka, którym jest Arab na pustyni (cechuje go niezależność, duma, namiętność, spontaniczność);
* centrum inspiracji orientalnej są Niemcy;
* wziął się z kryzysu kultury po Wielkiej Rewolucji Francuskiej;
* wynikał z podbojów kolonialnych Anglii i Francji;
* romantycy zobaczyli w orientalizmie nieznany obszar cywilizacyjny, o odmiennej, nieeuropejskiej kulturze, z intrygującymi mieszkańcami;
Ujęcia orientalizmu:
1. Wschód jako kraj tajemniczej, mistycznej, nieracjonalistcycznej mądrości i pogodzonych przeciwieństw. (A. Dumas Józef Balsamo)
2. Wschód pustyni, zemsty, samotności (byroniczny orientalizm) - obszar jedynie możliwej wolności dla romantycznej jednostki w jej konflikcie ze światem; w Polsce rolę takiego Wschodu pełnił step;
3. Wschód jako teren podróży poznawczej (J. Słowacki Podróż z Neapolu do Ziemi Świętej);
4. Wschód jako synonim przeżycia wewnętrznego (pojawia się w ezoterycznych utworach romantyzmu - np. mistyczne utwory Słowackiego);
5. Wschód jako malowniczy teren wojen i rozgrywek politycznych, tło romantycznej epiki; w Polsce takim terenem powieści historycznych i współczesnych była Ukraina;
6. Wschód jako malownicza dekadencja, "ginący świat", wartościowany ujemnie (Z. Krasiński Agaj-Han, Irydion);
Orientalizm u Mickiewicza
* Mickiewicz nazywany jest odkrywcą Orientu (dzięki Sonetom krymskim);
* pojawia się w okresie petersburskim (Sonety krymskie i trzy poematy orientalne: Szanfary, Almotenabbi, Farys);
* Wschód u niego nosi rysy byronowskie, ale też kształtuje nowe środki wyrazu (bohater obarczony jest bagażem pamięci i skazany na podwójną samotność: intymno-uczuciową i wygnańca oderwanego od rodzinnego kraju);
* styl tych utworów cechuje: bogactwo połączone z lakonicznością, siła uczuć wyrażana jest przez gwałtowną metaforykę;
* znajduje tu potwierdzenie teza dotycząca estetyki pejzażu romantycznego, który oparty jest na konkrecie, charakterystyczności, na poszanowaniu odrębności utrwalonej w naturze i percypowanej przez czujne oko patrzącego;
* późnym refleksem orientalizmu są Słowa Chrystusa i Słowa Najświętszej Panny;
Orientalizm u Słowackiego
W jego twórczości można wskazać kilka faz poetyckiego orientalizowania:
* przed 1830 rokiem - wschodnie powieści traktuje jako pretekst dla doskonalenia wyobraźni i warsztatu (Mnich, Arab);
* po 1833 roku - stwarza odmienną wizję wschodu tureckiego: łączy tu zmysłowość, okrucieństwo i statyczność (Lambro); Listy z Egiptu są pracą nad zastąpieniem utraconego malowniczego i imaginacyjnego "Wschodu" młodości poetyckiej Słowackiego subiektywno-elegijnym jego obrazem; liryka wiążąca się bezpośrednio z wycieczką Słowackiego może być interpretowana jako kryzys orientalizmu romantycznego;
* w okresie mistycznym (po 1840 roku) Słowacki wykorzystuje motywy wschodnie, szczególnie starożytne, w sposób symboliczny (Samuel Zborowski, Poeta i Natchnienie);
Orientalizująca twórczość Słowackiego reprezentuje najbardziej dojrzałą postać polskiego romantyzmu.
Krasiński i orientalizm
* u tego autora orientalizm (traktowany jako bujność i wspaniałość, nagromadzenie, nadmiar darów kultury i natury) stanowi decydujący rys sposobu przedstawiania świata i ludzkich charakterów (Agaj-Han)
* poeta wykorzystuje ozdobną, rytmizowaną, przesyconą efektami ekspresywnymi prozę;
* motywy orientalne w Irydionie w swej hieratycznej dekoracyjności i wielkiej, lecz niejasnej aurze symbolicznej bliskie są modernistycznym i dekadenckim wizjom Wschodu.
W literaturze polskiej mamy do czynienia z transpozycją (przeniesieniem) orientalizmu sarmackiego i wykorzystanie rodzimej egzotyki wschodnich kresów dawnej Rzeczypospolitej szlacheckiej. (np. z Marii Antoniego Malczewskiego weszła do polskiej wyobraźni malownicza melancholia stepu)
Pochodną romantycznego orientalizmu w polskiej kulturze jest głęboka i do dziś aktualna ambiwalencja samookreślenia romantycznego:
Polska - ostatni bastion Zachodu, "przedmurze chrześcijaństwa" - taki pogląd głosił Zygmunt Krasiński
Polska - kraj o odmiennej tradycji oraz odmienności doświadczeń najnowszych, niepojętych dla Europy - wyznawcami takiego podejścia byli Juliusz Słowacki i Adam Mickiewicz
Nowe gatunki
Zainteresowanie Wschodem zaowocowały wprowadzeniem do literatury gatunków literackich i form wierszowych dla niego właściwych; (np. poemat celowy, czyli kasyda)
Przykłady tekstów, w których można wskazać pierwiastki orientalne:
* Z. Krasiński, Agaj-Han, Irydion
* C. Norwid, Kleopatra
* W. Wężyk, Podróż po starożytnym świecie
* J. Słowacki, Król-Duch, Mazepa, Beniowski, Sen srebrny Salomei
Fascynacja Wschodem uległa z czasem znaczącej przemianie. W miejsce pozytywnego obrazu Orientu, pojawiły się jego negatywne strony. Gdy romantycy lepiej poznali Wschód, zainteresowanie nim znacznie osłabło. (Okazało się, że wyobrażenie Wschodu często nie pokrywa się z rzeczywistością)
Literatura:
Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. J. Bachórza i A. Kowalczykowej, Wrocław 1995.