Odpowiedzialność polityczna (parlamentarna) RM p. nr 105

Zasada systemu parlamentarno-gabinetowego zakłada kontrolę Sejmu nad działalnością egzekutywy, w pierwszym rzędzie nad działalnością Rady Mini­strów. Chodzi o to, by mogła ona być korygowana, a także by osoby winne prowadzenia polityki niezgodnej z interesem narodu mogły być pociągnięte do odpowiedzialności przez uprawniony do tego organ państwowy. W prawie konstytucyjnym spotyka się dwie formy odpowiedzialności: a) polityczną i b) konstytucyjną.

Pierwsza z nich, zgodnie ze swą nazwą, ma charakter polityczny, takie też są powody i skutki jej zastosowania. Występuje ona wówczas, gdy między polityką realizowaną przez Radę Ministrów a postulowaną przez większość parlamentarną występuje widoczna rozbieżność stanowisk, gdy większość ta nie aprobuje już polityki rządu. Skutkiem zastosowania tej formy odpowie­dzialności jest ustąpienie Rady Ministrów, która podaje się do dymisji bądź to z uwagi na krytykę swego stanowiska, bądź gdy parlament odmawia jej zaufania lub też gdy wyraża jej wotum nieufności. Omawiana forma odpowie­dzialności zwana jest też odpowiedzialnością parlamentarną, gdyż jej istota wyraża się w pociąganiu rządu do odpowiedzialności przez parlament.

Odpowiedzialność polityczna, czyli parlamentarna, może mieć charakter solidarny lub indywidualny. Sejm może zatem wyrazić wotum nieufności bądź to wobec Rady Ministrów jako całości, bądź też w stosunku do poszczególnych jej członków.

W zakresie odpowiedzialności politycznej Konstytucja wprowadza dwa środki, które Sejm może zastosować. Pierwszy to instytucja odmowy wotum zaufania, drugi zaś to wyrażenie wotum nieufności.

Sejm może w każdej chwili poddać ocenie politykę Rady Ministrów i w wyniku krytycznej analizy nie udzielić jej zaufania. Instytucję tę reguluje art. 160 Konstytucji, który stanowi "Prezes Rady Ministrów może zwrócić się do Sejmu o wyrażenie Radzie Ministrów wotum zaufania. Udzielenie wotum zaufania [...] następuje większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów".

Większość bez­względna- liczona w stosunku do ustawowej liczby posłów (czyli 460 - wynosi ona zatem 231 ).

Negatywna ocena działalności Rady Ministrów i w konsekwencji odmowa zaufania rodzi po stronie rządu obowiązek złożenia dymisji (art. 162 ust. 2 pkt 1). Dymisję taką Prezydent zobowiązany jest przyjąć. Natomiast uchwała pozytywna, czyli udzielenie rządowi wotum zaufania znacznie wzmacnia jego pozycję.

Zupełnie odmienna jest instytucja wotum nieufności. Z inicjatywą jej zastosowania występuje najczęściej opozycja, która tym samym zmierza do wyrażenia swej dezaprobaty dla polityki Rady Ministrów i pragnie ją odwołać. Zgłoszenie tego rodzaju wniosku jest uzależnione od wielu warunków: może go zgłosić co najmniej 46 posłów (a więc nie mniej niż 10% ustawowego składu Sejmu), wniosek ten musi zawierać wskazanie imienne kandydata na nowego Prezesa Rady Ministrów, wniosek taki może być poddany pod głosowanie nie wcześniej niż po upływie 7 dni od daty jego zgłoszenia, dla jego przyjęcia wymagana jest większość ustawowej liczby posłów, w przypadku odrzucenia tego rodzaju wniosku przez Sejm ponowna inicjatywa w tej sprawie może być podejmowana dopiero po upływie 3 miesięcy od dnia zgłoszenia poprzedniego wniosku

.Tego czasowego ograniczenia nie stosuje się w przypadku, gdy z takim wnioskiem wystąpi co najmniej 115 posłów (1/4 ustawowej ich liczby).

Przyjęte w Polsce rozwiązanie przewiduje możliwość odwołania dotychczasowego rządu, ale przy jednoczesnym wyborze nowego Prezesa Rady Ministrów. W tym wyraża się jego konstruktywny charakter, że nowa większość jest przeciwna dotychczasowej polityce rządowej, a zarazem gotowa utworzyć i poprzeć nowy rząd. Konstytucja przyjmuje zatem tylko tę formę wotum zaufania, mającą konstruktywny charakter - rozpad jednej większości jest zrekompensowany powstaniem większości nowej, która w tym samym głosowaniu wyłoniła nowego Prezesa Rady Ministrów.

Wotum nieufności jest stosowane zarówno w przypadku odpowiedzialności solidarnej wobec całej Rady Ministrów, jak też w odniesieniu do poszczególnych jej członków. Ponoszą oni odpowiedzialność za sprawy należące do ich kompetencji lub powierzone im przez Prezesa Rady Ministrów. Z wnioskiem o wyrażenie członkowi rządu wotum nieufności może wystąpić grupa co najmniej 69 posłów (15% ustawowego składu Sejmu) oraz, że wniosek ten nie ma charakteru konstruktywnego wotum nieufności. Minister, któremu Sejm wyraził wotum nieufności, jest zobowiązany do złożenia dymisji, a Prezydent musi ją przyjąć i odwołać go ze stanowiska.